ભારતીયકથાવિશ્વ-૨/મહાભારતની કથાઓ-૨/હંસ અને કાગડાની કથા
(કર્ણને નિરુત્સાહી કરવા તેના સારથિ બનેલા શલ્ય એક કથા કહે છે)
સમુદ્રકાંઠે એક ધનવાન વાણિયો રહેતો હતો. તે પોતાના ધર્મ પ્રમાણે યજ્ઞ, દાન કર્યા કરતો હતો. તે ક્ષમાવાન, કર્મરત અને પવિત્ર હતો. અનેક સંતાનોવાળો તે વાણિયો બધાં પ્રાણીઓ પ્રત્યે દયાભાવ રાખતો હતો. ત્યાં ધર્માત્મા રાજાનું રાજ્ય હતું એટલે તે વાણિયો નિર્ભય બનીને રહેતો હતો. તેના પુત્રોનો એંઠવાડ ખાનારો એક કાગડો પણ ત્યાં રહેતો હતો. બાળકો તે કાગડાને દરરોજ માંસ, ભાત, દહીં, દૂધ, ખીર, ઘી, મધ આપતા હતા. આમ બધું ખાઈ ખાઈને તે કાગડો હૃષ્ટપુષ્ટ બન્યો, ઘમંડી બનીને પોતાના જેવા અને બીજા શ્રેષ્ઠ પક્ષીઓનું અપમાન કરવા લાગ્યા. એક દિવસ માનસરોવરના ગરુડ જેવા ઝડપથી ઊડનારા હંસ આવી પહોંચ્યા, તેમના શરીર પર ચક્રચિહ્ન હતાં અને તે પ્રસન્ન હતા. હંસોને જોઈને વણિકપુત્રોએ કહ્યું, ‘અરે કાગડા, તું તો બધાં પક્ષીઓમાં મહાન છે.’
ટૂંકી બુદ્ધિવાળાં બાળકોની વાતથી કાગડો તો છેતરાઈ ગયો અને મૂર્ખ-ગર્વીલો હોવાને કારણે તેમની વાત સાચી માનવા લાગ્યો. આમ તે પુષ્ટ અને અભિમાની કાગડો આ હંસોમાં શ્રેષ્ઠ કોણ છે એ જાણવા તેમની પાસે ગયો. એ હંસોમાં જે શ્રેષ્ઠ લાગ્યો તેને આ દુર્બુદ્ધિવાળા કાગડાએ પડકાર્યો અને કહ્યું, ‘ચાલ, આપણે બંને સાથે ઊડીએ.’
આમ બહુ બોલનારા કાગડાની વાત સાંભળીને હંસોએ હસીને કહ્યું.
‘અમે માનસરોવરવાળા હંસ છીએ, આ પૃથ્વી પર ઊડ્યા કરીએ છીએ અને દૂર દૂર ઊડનારા અમારા જેવાને બધાં પક્ષીઓ સન્માને છે. તું તો કાગડો છે અને અમારા જેવા લાંબા ઉડ્ડયન કરનારાને, વજ્ર જેવા દૃઢ શરીરવાળા બળવાન હંસોને સ્પર્ધા માટે પડકારવાની હિંમત કરે છે?’
આ સાંભળીને મૂર્ખ કાગડાએ હંસોની નિંદા કરતાં કહેવા માંડ્યું, ‘હું એકલો અનેક પ્રકારે ઊડવાની રીત જાણું છું. મારું પ્રત્યેક ઉડ્ડયન સો યોજનનું હોય છે. તે બધાં ઉડ્ડયન અદ્ભુત, વિચિત્ર છે. મારી કેટલીક રીતનાં નામ સાંભળો. ઉડ્ડીન, અવડીન, પ્રડીન, ડીન, નિડીન, સણ્ડીન , તિર્યગ્ડીન, વિડીન, પરિડીન, પરાડીન, સુડીન, અતિડીન, મહાડીન, નિડીન, પરિડીન, ગતાગત, પ્રતિગત, નિકુડીન વગેરે. આજે તમારા દેખતાં આ બધી વિવિધ રીતો વડે ઊડીશ, ત્યારે તમને મારું બળ જણાશે.’
કાગડાની વાત સાંભળીને એક હંસે હસતાં હસતાં કહ્યું, ‘તું એકસોએક પ્રકારે ઊડી જાણે છે એ વાત સાચી, પણ આ બધાં પક્ષી એક જ રીતે ઊડે છે. હું પણ એક જ રીતે ઊડીશ, મને બીજી રીતે ઊડતાં આવડતું નથી. તારી ઇચ્છા થાય તે રીતે તું અમારી સાથે ઊડવા માંડ.’
ત્યાં આવી ચઢેલા બધા કાગડા હંસની વાત સાંભળીને હસી પડ્યા, ‘આ કાગડાને સો રીતે ઊડતાં આવડે છે, તો એક જ રીતે ઊડતા જેને આવડે છે તે હંસ કેવી રીતે જીતશે? આ કાગડો તો બહુ બળવાન છે, ઘણી ઝડપે ઊડી શકે એવો છે, એટલે સો રીતને બાજુ પર રાખો, એક જ રીતે હંસને હરાવી દેશે.’
પછી બંને સ્પર્ધામાં ઊતરીને ઊડવા લાગ્યા. એક બાજુ એક જ રીતે ઊડનાર હંસ અને બીજી બાજુ સો રીતે ઊડનારો કાગડો. એક બાજુથી હંસ ઊડ્યો અને બીજી બાજુથી કાગડો ઊડ્યો. બધાં પક્ષીઓને ચકિત કરી દેવા અનેક રીતે જુદી જુદી રીતો જોઈને બધા કાગડા રાજી રાજી થઈ ગયા અને મોટે મોટેથી કા કા કરવા લાગ્યા. તેઓ પણ જરા જરા ઊડીને કહેતા હતા- આ એક રીત, આ બીજી રીત — અને એમ હંસોની મજાક કરવા લાગ્યા. તે બધા ઊડતા હતા, ક્યારેક જમીન પરથી ઝાડ પર અને ઝાડ પરથી જમીન પર. કાગડાના વિજય માટે શુભેચ્છા વ્યક્ત કરતા અનેક વાતો કરવા લાગ્યા. હંસ પોતાની એક મંદ ગતિથી ઊડતો હતો, તે થોડી વાર તો કાગડાની પાછળ રહી ગયો, અને જાણે કાગડાથી હારી ગયો હોય એમ લાગ્યું. આ જોઈને બધા કાગડાઓએ હંસની ગતિનું અપમાન કર્યું. અને હંસોને કહ્યું, ‘અરે આજે હંસ ઊડ્યો હતો તે તો કાગડાની પાછળ રહી ગયો. પછી આ સાંભળીને હંસે પશ્ચિમ દિશામાં ઊડવા માંડ્યું. અને સમુદ્રની ઉપર બહુ વેગે ઊડતો થયો. હવે કાગડો થાકી ગયો હતો, આરામ કરવા ક્યાંય જમીન ન દેખાઈ, ઝાડ દેખાયું નહીં, એટલે તે બી ગયો અને બેસુધ જેવો થવા લાગ્યો. તેના મનમાં વિચાર આવ્યો, ‘હું થાકી જઈશ તો આ પાણીથી છલોછલ સમુદ્રમાં ક્યાં ઊતરીશ? હજારો જીવવાળો આ સમુદ્ર મારા માટે ભયંકર છે. અને આ સમુદ્ર તો આકાશથીય મોટો લાગે છે.’
હંસ પણ આમ તેમ ઊડીને કાગડા તરફ જોવા લાગ્યો, તે બહુ આગળ ન ગયો, આવી દુઃખદ સ્થિતિમાં અને શરમજનક હાલતમાં પડેલા કાગડાને જોઈ હંસને મહાત્માઓનું વચન સાંભળ્યું, કાગડાને બચાવવા તેણે કહ્યું,
‘તેં વારંવાર ઊડવાની રીતનાં વખાણ બહુ કર્યાં, પણ આ કયા પ્રકારની રીત છે તેની વાત તો કરી નહીં. આ રીતનું નામ શું — તું તો તારી ચાંચ અને પાંખોથી વારેવારે પાણીને અડકી રહ્યો છે.’
કાગડો ખૂબ જ થાકી ગયો, ચાંચ અને પાંખ વડે પાણીને સ્પર્શતો સમુદ્રમાં પડી ગયો. ‘અરે કાગડા, તેં તો એવું કહ્યું હતું કે મને એક-સો એક રીતે ઊડતાં આવડે છે. ઊડવાની અનેક રીતો તે વર્ણવી તે બધી અત્યારે નકામી સાબિત થઈ.’
‘હે હંસ, હું એંઠવાડ ખાઈ ખાઈને બહુ અભિમાની થઈ ગયો હતો. એટલે મેં મારી જાતને ગરુડ માની લીધી. કાગડાઓને અને બીજાં પક્ષીઓને હું તિરસ્કારવા લાગ્યો. હવે હું જીવ બચાવવા તમારી શરણે આવ્યો છું. મને જમીન પર પહોંચાડી દો.’
આમ બોલતો તે કાગડો લાચાર થઈને કકળવા લાગ્યો, સમુદ્રમાં ડૂબવા લાગ્યો. હંસે આ કપરી દશામાં જઈ ચઢેલા, અને પાણીમાં ભીંજાઈને કાંપી રહેલા કાગડાના બે પગ પડકીને ઊઠાવ્યો અને પોતાની પીઠ પર બેસાડ્યો. બેસુધ કાગડાને પીઠ પર બેસાડી હંસ જ્યાંથી સ્પર્ધા શરૂ કરી હતી ત્યાં આવી પહોંચ્યો. કાગડાને તેની જગ્યાએ મૂકીને મનોવેગી હંસે પોતાના સ્થાને ઊડવા માંડ્યું.
(કર્ણ પર્વ, ૨૮)