ઋણાનુબંધ/સુજાતા

સુજાતા

સુજાતા વોશિંગ્ટન, ડીસીમાં કોન્ફરન્સ પતાવી ફિલાડેલ્ફિયા આવવા નીકળી.

યુનિયન સ્ટેશન પર ઈન્ડિકેટર જોયું. ફિલાડેલ્ફિયાની ટ્રેઇન સવા દસને બદલે પોણા અગિયારે આવવાની હતી. એણે સ્ટારબક કોફી શોપમાં જઈ ચ્હા લીધી.

પર્સમાંથી ડબ્બી કાઢી મસાલો નાંખ્યો. હજી આટલાં વરસ પછીય અમેરિકામાં ચ્હા જ અને તેય મસાલા સાથે? એવું કોઈકે પૂછેલું તે યાદ કરીને સુજાતા મનોમન હસી પડી. યુ કેન ટેઇક મી આઉટ ઓફ ઈન્ડિયા બટ યુ કેન્નોટ ટેઇક ઇન્ડિયા આઉટ ઓફ મી એણે કહેલું.

ચ્હા લઈ એ ટ્રેઇનની રાહ જોતી બાંકડા પર બેઠી. આજુબાજુ નજર કરી.

જાતજાતના માણસો હતા. અમેરિકન, જાપાની, ચાઈનીસ, ઈન્ડિયન. બાળકો, વિાર્થીઓ, વૃદ્ધો. કોઈ સેન્ડવિચ ખાતું હતું. કોઈ કોફી પીતું હતું. કોઈ કોક પીતું હતું. એક છોકરો-છોકરી આજુબાજુની પરવા કર્યા વિના પ્રેમ કરતાં હતાં. પીએ સીસ્ટમ પર ટ્રેઇન મોડી છે એની સતત જાહેરાત થતી હતી. એ અવાજ બીજા સઘળા અવાજને દાબી દેતો હતો.

બોસ્ટન જતી ટ્રેઇનની જાહેરાત થઈ. પહેલાં બાળકો, એમનાં મા-બાપ, પછી સિનિયર સિટિઝન્સ, અને એ પછી બીજાં બધાં. બધાં શાંતિથી ટ્રેઇનમાં ગોઠવાઈ ગયાં. ટ્રેઇન બહુ ભરેલી નહોતી. સુુજાતાની સામેની સીટ ખાલી હતી. એને થયું કે એવું કોઈ ન આવે જેની સાથે વાત કરવી પડે. એને દિવસો પહેલાં શરૂ કરેલું પુસ્તક ‘માઇગ્રેટરી બર્ડ્સ’ પૂરું કરવું હતું. એને શીર્ષક પર હસવું આવ્યું. યુનિવર્સિટીની લાઈબ્રેરીમાં આવ્યું ત્યારે એ પુસ્તક પક્ષીઓને લગતું છે સમજીને બાયોલોજી લાઈબ્રેરીમાં મોકલવામાં આવેલું. ત્યાંથી લાઈબ્રેરિયનની ચિઠ્ઠી સાથે પાછું આવ્યું કે એ પક્ષીઓ પર નહીં પણ એવા ઈમીગ્રન્ટસ પરનું છે જે પક્ષીઓની જેમ દેશમાં અને અમેરિકા વચ્ચે અવરજવર કરતા હોય. સુજાતાને થયું કે એ પણ એવું પક્ષી જ છે જે અમેરિકામાં સ્થાયી થયા પછી અનેક કારણોસર દેશમાં આવજા કરે છે.

ક્યાં સુધી આમ આવજા કરીશ? સુજાતાએ મનોમન પૂછ્યંુ.

સુુજાતાએ બારીની બહાર જોયું. શિયાળાની સવારનો ઠંડો પવન સૂસવતો હતો.

બહારનાં ઠૂંઠાં વૃક્ષોને કાતિલ ઠંડી ડામતી હોય એવું લાગતું હતું. અચાનક બે ડબ્બાની વચ્ચેનું બારણું ખૂલ્યું. બહારથી ધસી આવેલો પવન એના ગરમ કોટમાં પ્રવેશી શક્યો નહીં પણ એના વાળ થોડા અસ્તવ્યસ્ત કરી ગયો. બારણામાંથી એક વૃદ્ધ બાઈ પ્રવેશી.

એણે માથે સ્કાર્ફ બાંધ્યો હતો. ખભે પર્સ હતી. હાથમાં ઘસાઈ ગયેલી ચામડાની બેગ હતી. એમાંથી મેકડોનલ્ડની જાહેરાત કરતા અને આખા ડબ્બામાં એની વાસ ફેલાવતા હેમ્બર્ગર અને ફ્રેન્ચ ફ્રાય ડોકાતા હતા.

સામે કોઈ બેઠું છે? ખાલી સીટને ચીંધતાં એ બાઈએ પૂછ્યું.

ના, ના. સુજાતા આછા સ્મિત સાથે બોલી અને માઈગ્રેટરી બર્ડસ્ની અધૂરી વાર્તા શરૂ કરી.

પુસ્તક ખોળામાં રાખી સુજાતાએ ફરી બારી બહાર જોયું. શિયાળાને કારણે કોઈ વનરાજી નહોતી. હતી ફક્ત મેરીલેન્ડનાં ગોઠવેલાં અને ગોઠવાયેલાં ઘરોની પેટર્ન.

દરમિયાન, ખોળામાંથી પુસ્તક સરી ગયું એનો સુજાતાને ખ્યાલ પણ ન રહ્યો.

તમારું પુસ્તક. સામે બેઠેલી બાઈએ કહ્યું.

સુજાતાએ એ બાઈના કરચલીવાળા હાથ અને મોઢા સામે જોયું. મોઢા ઉપરના ભાવ પરથી કોઈ નવીસવી બાઈ લાગી. સુુજાતાને થયું કે વર્ષો પહેલાં એના ચહેરા પર પણ નવા આવનારનો ચહેરો આમ જ છતો થયો હશે.

થેંક યુ. સુુજાતાએ આભાર માન્યો. બાઈના હાથમાં પણ પુસ્તક હતું. કવર પરનો ચહેરો સુુજાતાને પરિચિત હતો. એની અતિપ્રિય મુવીના નાયકનો.

ડોક્ટર ઝીવાગો વાંચો છો? રશિયનમાં? તમે રશિયન જાણો છો? સુુજાતાથી પૂછ્યા વિના ન રહેવાયું.

હા.

તમે રશિયન છો?

હા, હું રશિયન છું. અંગ્રેજી પણ જાણું છું. ઘરની યાદ આવે ત્યારે રશિયનમાં વાંચું છું. એ બાઈ બોલી.

ઘર? ઘરની યાદ? સુુજાતાને એ શબ્દો થોડા ઠાલા લાગ્યા.

એવું છે નેે કે અમે થોડા મહિના પહેલાં જ અમેરિકા આવ્યા છીએ.

ઓહ, એમ?

સુુજાતા પોતાના વિચારમાં ખોવાઈ ગઈ. એને હવે મારું ઘર ક્યાં? કોઈની કવિતાની અંતિમ પંક્તિ યાદ આવી. એને એનું મુંબઈનું ભર્યુંભાદર્યું ઘર યાદ આવ્યું. બા-બાપાજી, ભાઈઓ-ભાભીઓ, બહેનો, ભત્રીજા-ભત્રીજીઓ. એક આદર્શ સંયુક્ત કુટુંબ. મનોહરને પરણીને અમેરિકા આવી. એ વાતને વર્ષો વહી ગયાં. ક્યારેક ક્યારેક એ જૂના આલ્બમમાંથી ફેમિલી પોટ્રેટ કાઢીને જોઈ લેતી. ગાંધીજીના જમાનાને પ્રતિબિંબિત કરતાં ખાદીના ડગલા-ટોપીમાં બેઠેલાં બાપાજી, ગુજરાતી સાલ્લામાં અતિ પ્રભાવશાળી લાગતાં બા, ભાઈઓ-ભાભીઓ અને વચ્ચે એ. એ આલબ્મ બંધ કરી દેતી અને સ્મરણની ઋતુ પણ પૂરી થતી. હવે, એ ઘેર પહોંચશે ત્યારે હંમેશની જેમ ઘર બંધ જ હશે. પોતે ચાવીથી બારણું ખોલશે અને બારણાને એક પગે થોડો ધક્કો મારી અંદર જશે. અંદર અંધારું હશે. જમણે હાથે સ્વીચ ઓન કરશે.

ઘર જેમ મૂકીને ગઈ હતી એમ જ હશે. એક વાર એણે ખાલી ઘેર આવવાની વાત મનોહરને કરેલી. ત્યારે મનોહરે કહેલું કે એ બહાર જ ન જાય તો ખાલી ઘરમાં આવવું ન પડે. વળી,ઉમેરેલું કે આમે આપણે આપણા ઊભા કરેલા શૂન્યાવકાશમાં જ રહેતા હોઈએ છીએ. સુુજાતાને મનોહરના એવા જવાબમાં રસ નહોતો. મનોહરના જવાબ માટે થોડો ગુસ્સોય આવેલો. એ ધમધમ કરતી ઉપર ગયેલી. મૂંગે મોઢે ઈસ્ત્રી કરવા માંડેલી. જાણે જીવનમાં પડેલી ખાલીપણાની કરચલીઓ ભાંગતી હોય એમ. ત્યારે એ મનોહરને સમજાવી શકી નહોતી કે કેમ એ ખાલીપણાનો અનુભવ કરતી હતી. અને પછી? પછી તો એને અમેરિકા ગમી ગયું હતું. એકલા રહેવાનું કોઠે પડી ગયું હતું. મનોહરને અવસાન પામ્યે પાંચ વર્ષ થયાં હતાં. એના અવસાન પહેલાં એ રિટાયર થઈને એની વૃદ્ધ માતાની સેવાના આશયે અમદાવાદ ગયો હતો. સુુજાતાને એનો રંજ નહોતો. એને એનું ભણાવવાનું હતું. તેજસ્વી વિદ્યાર્થીઓ હતા. અમેરિકન અને ભારતીય સરસ મિત્રો હતા. લેેખનપ્રવૃત્તિ હતી. પાડોશ સારો હતો. બાજુમાં રહેતો જિમ બટલર એનું ધ્યાન રાખતો હતો.

વિલ્મીંગ્ટન ક્યારે આવશે? થોડા પેસેન્જર્સને ઊતરતા જોઈ રશિયન બાઈએ પૂછ્યું.

આ બોલ્ટીમોર સ્ટેશન છે. આના પછી. હું તમને કહીશ.

ટ્રેઈન બોલ્ટીમોર સ્ટેશનના પ્લેટફોર્મ પરથી બહાર નીકળી. બહાર ઝરમરતો સ્નો દેખાયો.

અરે, સ્નો પડે છે. સુજાતાએ કહ્યું.

સ્નો? તમે કહ્યું સ્નો? ક્યાં છે સ્નો?

સુજાતાએ બારી બહાર આંગળી ચીંધી.

આજે બે-ત્રણ ઈંચ પડવાની આગાહી છે.

રશિયન બાઈ હસી પડી.

રશિયાનો સ્નો જોયો છે? ઢગલે ઢગલા. ક્યાંય જમીનજ ન દેખાય. વન્ડરલેન્ડમાં હોઈએ એવું બધું સ્નો આચ્છાદિત. અમે ગરમ કપડાં પહેરીએ. ઘરમાં સગડી સળગાવીને બેસીએ. છોકરાંઓ સ્કીઈંગ કરવા નીકળી પડે. અહીં ઘર બધું બંધ બંધ.

ઘરમાં હવા ગરમ ગરમ. બહારની ચોખ્ખી હવાજ નહીં. ઈન્ડિયામાં સ્નો પડે?

હા, પડે પણ ઉત્તરમાં. હું મુંબઈની છું.

તમને સ્નો ગમે?

સુજાતા શરૂઆતના વર્ષોમાં ધકેલાઈ ગઈ. તાજાજ પડેલા સ્નોમાં એ મનોહરને ખેંચી જતી. સ્નોના ગોળા બનાવીને એકબીજા પર ફેંકતા. મનોહર ઘરમાં જાય એટલે એ સ્નો પર નામ લખવાની રમત રમતી. પછી વરસાદ પડતો ત્યારે એના લખેલા નામને વહી જતો જોઈ રહેતી.

હા, ગમતો પણ હવે નહીંં. હવે સ્નો પડે છે ત્યારે એને શવલ કરવો પડે છે જેથી ગરાજમાંથી ગાડી બહાર કાઢી શકાય.

અમારે ત્યાં તો છ છ મહિના સ્નો પડે. ઈન્ડિયા સુંદર દેશ છે, નહીં? મેં તો ફોટામાં જોયો છે. તમે કેમ અહીં આવ્યા?

એ પ્રશ્ને સુજાતાને ચમકાવી દીધી.

શા માટે અહીં આવ્યા? સુજાતાને થયું રશિયનો જેવું કપરું જીવન તો ઈન્ડિયામાં નથી અને તોય સ્વેચ્છાએ ભારતીઓ અહીં આવ્યા અને આવે છે. ડોલર્સ કમાવા તો ખરા જ પણ સાથે સાથે વ્યક્તિગત પ્રગતિ ઉન્નતિની તક ખરી ને? સુજાતાને અનેક કારણો જડયાં પણ એ રશિયન બાઈના સવાલનો જવાબ ગળી ગઈ.

ટ્રેઈન થોડી ધીરી પડી.

ટ્રેઈન બહુ મોડી તો નહીં થાય ને? મારા હસબન્ડ મને લેવા આવવાના છે. સ્ટેશન પર રાહ જોતા હશે.

સુજાતાને મનોહર યાદ આવ્યો. અમદાવાદ પાછા ગયા પછી એની તબિયત કથળી. શરીર એક પછી એક રોગોનું ધામ બનતું ગયું. સુજાતા તબિયત વિશે પૂછે તો એક જ જવાબ મળે હોની સો હોની. મનોહરના મેડિકલ ખર્ચને પહોંચી વળવા અને ઈન્શ્યોરન્સ કવરેજ માટે સુજાતા અમેરિકા રહી હતી એની ભાગ્યે જ કોઈને ખબર હતી અને એણે કોઈને કહ્યુંય નહોતું.

રશિયન બાઈનો પતિ એને લેવા આવશે. એ બન્ને ઘેર જશે. દિવસો, મહિનાઓ, વરસો વીતતાં જશે. પછી? પછી એ લોકો પણ અમેરિકન થઈ જશે. અમેરિકન ભઠ્ઠીમાં એકરસ થઈ જશે. એમના કુટુંબને બહુ મીસ નહીં કરે કે કરશે? રશિયન ભૂમિને, ત્યાંના ઘાસને, ત્યાંનાં પતંગિયાંને, ત્યાંના સ્નોને, ત્યાંના વરસાદને યાદ કરશે કે ભૂલી જશે? રશિયા આવજા કરશે? કે ઘર એટલે અમેરિકા જ કહીને અહીં સ્થાયી થશે?

વિલ્મીંગ્ટન, વિલ્મીંગ્ટન. ટ્રેઈનના કન્ડકટરે બૂમ પાડી જાહેરાત કરી.

રશિયન બાઈ ઊઠી. ઊઠતાં ડોક્ટર ઝીવાગો ખોળામાંથી પડી ગયું. સુજાતાએ વાંકા વળી લીધું. હસીને આપ્યું. આપતી વખતે રશિયન બાઈનું નામ પૂછવાનું હોઠે આવ્યું પણ ન પૂછયું. બાઈ હસતી હસતી બાય કહીને ઊતરી ગઈ.

સુજાતાએ જોયું તો દૂરથી એક પુરુષ ટ્રેઈનના ડબ્બા તરફ આવતો હતો. એણે હાથ લંબાવ્યો હતો. બાઈ એના તરફ આગળ વધી ત્યારે પુરુષે એને હોઠ પર ચુંબન આપી હાથ ગળે વીંટાળ્યો. બન્ને જણ એકમેકને વળગી ઝરમરતા સ્નોમાં અદ્દશ્ય થઈ ગયા.

નેક્સટ સ્ટેશન ફિલાડેલ્ફિયા. ટ્રેઈનના કન્ડકટરે બૂમ પાડી જાહેરાત કરી.

સુજાતાએ બારી બહાર જોયા કર્યું. નજર ખસેડી વણવંચાયેલું પુસ્તક બંધ કરી પર્સમાં મૂક્યું. ઊભી થઈ રેક પરથી બેગ ઊતારી. ફિલાડેલ્ફિયા આવવાની રાહમાં દરવાજા પાસે જઈને ઊભી રહી. ફિલાડેલ્ફિયા નેક્સટ. ફિલાડેલ્ફિયા નેક્સટ. પછી?

સ્ટેશન આવ્યું. સુજાતા પ્લેટફોર્મ પરથી એસ્કલેટર લઈને ઉપર આવી. એસ્કલેટર પાસે એનો પાડોશી જિમ બટલર ઊભો હતો.

હાઈ, સુ. આઈ થોટ આઈ વિલ પિક યુ અપ સીન્સ ઈટ ઈઝ સ્નોઈંગ. વેઈટ હિઅર. આઈ વિલ ગો એન્ડ ગેટ ધ કાર. જિમે કહ્યું.

નો, આઈ વિલ ગો વિથ યુ. એમ કહી સુજાતા જિમની સાથે ચાલવા લાગી. એને લાગ્યું કે એ જિમને વળગીને પાર્કિંગ લોટ તરફ જઈ રહી છે અને પેલી રશિયન બાઈ એના પતિ સાથે ઊભી ઊભી એને અને જિમને જોઈ રહી છે.