ગુજરાતી એકાંકીસંપદા/હંસા: Difference between revisions

નરેશઃ એટલે? શું જૂઠું બોલું છું?

હંસાઃ ના, એમ નહિ પણ સાચ્ચેસાચ્ચું કહેવું પડશે.

નરેશઃ (જરા ચિડાઈ) હા, હા, બોલ ને, એમાં આટલું પિંજણ શાનું કરે છે?

હંસાઃ તમે આજે બજારમાં ગયા હતા?

નરેશઃ હા, કેમ?

હંસાઃ શા માટે?

નરેશઃ એ બધા સવાલ શા માટે પૂછે છે?

હંસાઃ મારે કામ છે.

નરેશઃ હું કંઈ જવાબ આપવા બંધાયેલો નથી.

હંસાઃ હું ક્યાં કહું છું બંધાયેલા છો!

નરેશઃ થયું ત્યારે. એ બધાનું સ્ત્રીઓને શું કામ?

હંસાઃ પણ મને કહો તો ખરા, તમે કંઈ મંગાવ્યું છે?

નરેશઃ મેં નથી કહ્યું, તારે એની પંચાત ન કરવી?

હંસાઃ એ શું છે?

નરેશઃ કંઈ નહિ. તેનું તારે શું કામ? મારે કામનું છે.

હંસાઃ એ કહેતો હતો કે અંદર ઘડિયાળ છે.

નરેશઃ હવે વારુ! જાણે છે ત્યારે પૂછે છે શા માટે?

હંસાઃ ઉર્સુલા માટે છે ખરું કની?

નરેશઃ હા. થયું? સંતોષ થયો? જા, હવે તારું કામ કર.

અલ્યા, ચતુર્ભુજે બીજું કંઈ આપ્યું હતું ને?

નોકરઃ હા જી, ચાંદીની રકાબી આપી હતી તે આપી આવ્યો.

નરેશઃ ક્યાં આપી આવ્યો.

નોકરઃ જગદીશભાઈને ત્યાં, સાહેબ.

નરેશઃ વારુ.

હંસાઃ જગદીશભાઈને ત્યાંથી આ ફૂલદાની મોકલી છે.

નરેશઃ જોઉં, કેવી છે?

આ તો તને મોકલી છે.

હંસાઃ હા, આપણે પણ કંઈ મોકલવું જોઈએ, ખરું ને? કંઈ મોકલ્યું?

નરેશઃ એમ કરી શું મોકલ્યું તે જાણવું હશે પણ…

હંસાઃ ના, એ તો હું ભૂલી જ ગઈ હતી. પણ ન મોકલ્યું હોય તો મોકલવું પડશે ને? ઘડિયાળ મોકલીશું?

નરેશઃ જોઈશું, તારી સલાહનો ખપ પડશે ત્યારે પૂછીશું. જા, તું વાળુની તૈયારી કર. આજે વહેલું જવાનું છે.

એ શું ગાય છે?

હંસાઃ (પાછી ફરીને) કંઈ નહિ, કેમ?

નરેશઃ તદ્દન ખોટી ઢબ છે.

હંસાઃ ખરી ઢબ કેવી છે?

નરેશઃ તે હું શું જાણું? મને આવડતું હોય તો હું ન ગાઉ? મને તો લાગ્યું તે કહું છું. સારું નથી લાગતું.

હંસાઃ હશે, ચાલો બંધ કરું છું.

ઓહો, સુરમાબહેન, આવો.

સુરમાઃ મારે તો જરા કામ હતું.

હંસાઃ (નરેશને) આ સુરમાબહેન બહુ સારું ગાય છે, હં.

(સુરમાને) એમને સાંભળવાનો બહુ શોખ છે.

નરેશઃ એમ!

હંસાઃ તે દિવસે ગરબામાં પેલું તમારું માનીતું ગીત એમણે જ ગાયું હતું.

નરેશઃ એમ કે! ઘણું જ સુંદર હતું.

સુરમાઃ ત્યારે તમને સંગીતનું ભાન જ નથી.

મને એ ગીત તો જરાયે નહોતું આવડ્યું.

(હંસાને) પણ હું તો કામે આવી છું.

સુરમાઃ તમને ખબર છે કે હું અત્યારે જ કેમ આવી?

હંસાઃ ના.

સુરમાઃ બાએ કહ્યું કે જો પેલી કોયલ ગાય છે, એટલે સફાળી હું અહીં આવી. મારે એ ગીત શીખવું જ હતું. અત્યારે આપમેળે તમે રંગમાં હો તો વધારે મઝા પડે, નહિ?

હંસાઃ ના, હું કંઈ એવું સારું નથી ગાતી.

સુરમાઃ તમે એવું સુંદર ગાતાં હતાં કે સાંભળવા ખાતર રસ્તામાં ઘણાંયે ઊભાં રહે.

હંસાઃ એ કહે છે કે એ ઢબ ખોટી છે.

સુરમાઃ પુરુષોને વળી સ્ત્રી અને સંગીતની શી ખબર? કેમ ખરું ને, નરેશભાઈ?

નરેશઃ તમે કહો તે ખરું.

સુરમાઃ હાસ્તો, સ્ત્રી અને સંગીત બેઉની કોમળતા તમે કેમ સમજી શકો? તમે પુરુષો તો એટલા કઠણ હો છો; અને તેમ…

નરેશઃ હું શું?

સુરમાઃ હું તો તમને ન પરણું, પણ ચાલો હંસાબહેન, એ ગીત મને શિખવાડો જોઉં. અમારે ગરબામાં કામ લાગશે.

પ્રવેશ ૫

નરેશઃ ચાલ, ત્યારે તું તૈયાર થા.

હંસાઃ પણ હજુ વાર છે ને? મારે તો જરા કામ છે.

નરેશઃ આજે પણ કામ? એવું તે કામ વગર શું અટકી પડ્યું છે? કામ કાલે થશે.

હંસાઃ હજી ધીમન્તભાઈ પણ નથી આવ્યા ને?

નરેશઃ એ તો હમણાં આવી પહોંચશે ને તને તો તૈયાર થતાં બે કલાક લાગશે.

હંસાઃ ના…

નરેશઃ ના શું? કયે દિવસે તું વહેલી તૈયાર થઈ છે? રોજ ભેજું પટકી નાખું છું ત્યારે તૈયાર થાય છે. ને હજુ તો મારાં કપડાં પણ કાઢવાનાં છે. પેલાં બટન ચોડ્યાં?

હંસાઃ ના, હમણાં ચોડી દઉં છું.

નરેશઃ ચોડ્યાં! જે કામ કરવાનું છે તે તો થતું નથી ને ધૂળગજા જેવા કામ પાછળ કામ કામ કરે છે. તમને લોકને અક્કલ જ નથી. ઈશ્વરે કોણ જાણે શા માટે તારા જેવાંને સરજ્યાં હશે?

હંસાઃ લો આ. બટન ચોડ્યાં છે.

નરેશઃ થૅંક યૂ.

હંસાઃ અરે. રમાબહેનની સુરભિને કહેવડાવ્યું છે તેનું…

નરેશઃ તેનું શું? હવે કોણ કહેવા જશે? તને કોણે કહ્યું હતું કે કહેવડાવજે?

હંસાઃ પણ મેં તો તમને પૂછીને કહેવડાવ્યું હતું!

નરેશઃ ત્યારે આગળથી મને કહ્યું કેમ નહિ? ક્યારનો હું તેડી આવત. હવે વખત નથી ને હું કંઈ જતો પણ નથી.

હંસાઃ પણ એમને માઠું લાગશે.

નરેશઃ ત્યારે રહેવા દે. ને જા, હું કંઈ આવી રાતે નથી જતો. એક પછી એક ઉપાધિ વધાર્યે જ જાય છે. નાટકમાં વળી સુરભિ વગર શું અટકી રહ્યું હતું?

હંસાઃ પણ–

નરેશઃ પણ કંઈ નહિ. કહેજે કે તું પણ નહોતી ગઈ. એવાં નાટક જોયાં વિના ચાલશે.

બસ, રહેવા દે, નથી જવું. હું ક્લબમાં જાઉં છું.

હંસાઃ આવો.

ધીમન્તઃ કેમ, પેલો ક્યાં ગયો?

હંસાઃ એ તો બહાર ગયા છે. પછી નાટકમાં જવાનું તો અમે માંડી વાળ્યું. બેસોને.

ધીમન્તઃ માંડી વાળ્યું? કેમ પાછું શું થયું?

હંસાઃ ના, થયું કંઈ નહિ. મારા જ શરીરે જરા ઠીક નહોતું એટલે માંડી વાળ્યું.

ધીમન્તઃ કેમ, શું થયું છે?

હંસાઃ ના, ખાસ નહિ, સહેજ – જરાતરા માથું દુખતું હતું.

ધીમન્તઃ ને પેલો ક્યાં ગયો?

હંસાઃ કોણ જાણે! પણ બિચારા આખો દિવસ ઘેર હતા એટલે મેં જ બહાર મોકલ્યા.

ધીમન્તઃ (ધીરેથી) હંસાબહેન, માફ કરજો, પણ મારે કહેવું પડે છે કે આમ સહેલથી માની જાઉં એટલો હું બાળક નથી. વળી કાંઈ તૂત થયું હશે! તમારા દંપતીજીવનની ખાનગી વાતો મારે નથી જાણવી; પણ માનો તો એટલું કહું કે એ જોઈ મારું હૃદય તો બળી જાય છે.

બહેન, આટલા મહિનાઓથી હું સતત અહીં આવું છું ને તમારું આ જીવન જોયા કરું છું, પણ હવે તો અવધિ થઈ.

હંસાઃ ધીમન્તભાઈ, તમે નકામી ચિંતા કરો છો, એવું કશું જ નથી.

ધીમન્તઃ એ તો હું જોઉં છું. મને ખબર છે કે તમે તમારું ગૌરવ કદી નહિ છોડો. એ તો દરેક સ્ત્રી એમ જ કહે છે. પાને પડેલા પથ્થરને પરમેશ્વર ગણી પૂજવા એ તો ગુજરાતણનો સ્વભાવ છે. ને ઈશ્વર પણ સુલોચનાને અંધ સ્વામી આપવામાં જ ચાતુર્ય માને છે.

હંસાઃ એવું ન કહેશો. એ બધું જૂઠું છે. એ એવા નથી.

ધીમન્તઃ તમે ન કહેશો; પણ હું તો જોઉં છું કે એ પશુ કરતાં પણ નબેતર છે. એની ચડસાઈને લીધે તમારા ઉપર એ જે જુલમ છે એ અનહદ છે. ભલભલા સિતમગારો કરતાં પણ એ ચઢી જાય છે. તમારો કોમળ સ્વભાવ એ વજ્રમાર કેમ સહન કરે છે એ જ મને તો નથી સમજાતું! બહેન, તમે કદાચ જોઈ શકતાં નહિ હો પણ તમારી રસિક મોહકતા દહાડે દહાડે ઓછી થતી જાય છે. જે સુવાસ પેલી છબીમાં જણાય છે તે આજે પમરતી નથી.

હંસાઃ અમારા તરફ તમને અતિ સ્નેહ છે.

ધીમન્તઃ તમારા એકલા તરફ. નરેશ માટે તો મને સદંતર ધિક્કાર વછૂટે છે.

હંસાઃ એમ તપી ન જશો. એ તો તમારા ભાઈ થાય. એ તો ભાઈ કરતાં મિત્ર વધારે હોય છે.

ધીમન્તઃ હા, પણ તે આવા મિત્ર નહિ. હંસાબહેન, એક વાત પૂછું?

હંસાઃ શી?

ધીમન્તઃ તમે ખરેખર સુખી છો?

હંસાઃ હાસ્તો, શા માટે સુખી ન હોઉં?

ધીમન્તઃ ના એમ વાત ઉડાવો ના. તમારા અંતરથી તમે માનો છો કે તમે નરેશ જોડે સુખી જિંદગી ગાળો છો?

હંસાઃ જુઓ ને…

ધીમન્તઃ મારી વાત સાંભળો. હું આજ કેટલા વખતથી એ વાત કહેવાનો હતો. આજે તમારી વરસગાંઠના દિવસે ભાઈની પસલી તરીકે એ વાત કહું છું. જો, તમે ખરેખર દુઃખી હો, નરેશથી તમે ખરેખર કંટાળી ગયાં હો…

હંસાઃ અરે, અરે…

ધીમન્તઃ સાંભળો, તમે એનાથી જો ખરેખર કંટાળી ગયાં હો તો હું તમને છૂટા કરી શકું. એને પૈસાની તાણ છે. મને ઈશ્વરે પૈસા આપ્યા છે અને મને તેની જરૂર નથી. એ વડે પણ તમારી સ્વતંત્રતા તમને હું પાછી અપાવી શકું. ને તમે કહો તો આપણે સાથે જતાં રહીશું. મને દુનિયાની પરવા નથી. હવે કહો, તમારો શો ઉત્તર છે?

હંસાઃ ધીમન્તભાઈ, તમે ભાઈ તરીકે પૂછ્યું એટલે મારે કહેવું પડે છે. તમને યાદ છે, આજ સવારે જ તમે વસન્તોત્સવની વાત કાઢી હતી ને?

ધીમન્તઃ હા, ને એ વાત કરતાં તમે કંઈ વિચારમાં પણ પડ્યાં હતાં.

હંસાઃ એ જ દિવસે મેં ખરી વાત જાણી.

ધીમન્તઃ એટલે?

હંસાઃ એમ થયું, ઉત્સવમાં અમે બેઉ જવાનાં હતાં; પણ કંઈ રકઝક થઈ ને એ એકલા જ ગયા. એમના ગયા પછી મને બહુ જ માઠું લાગ્યું. મને હવે બહુ જ પસ્તાવો થાય છે. પણ ત્યારે મને એમને વિષે ખોટા વિચારો પણ આવ્યા હતા.

ધીમન્તઃ ત્યારે હવે શું સારા વિચારો આવે છે?

હંસાઃ હું કહું છું. પછી મેં કલાકેક રડીરડીને કાઢ્યો ને છેવટે–

ધીમન્તઃ શું?

હંસાઃ પણ કોઈ ને, એમને પણ કહેશો નહિ, હં.

ધીમન્તઃ વારુ.

હંસાઃ હું એટલી કંટાળી હતી કે ગમે તેમ મારી જિંદગીનો અંત લાવવાનો વિચાર પણ મને આવ્યો હતો.

ધીમન્તઃ અરરર…

હંસાઃ ને એ પાછા આવે તે પહેલાં બધું પૂરું થઈ જતે.

ધીમન્તઃ પછી?

હંસાઃ મને કંઈ જ સૂઝ નહોતી પડતી.

ધીમન્તઃ એ તો ન જ પડે. હું એ કલ્પી શકું છું. પછી?

હંસાઃ હું ગાંડા જેવી આમતેમ ફરતી હતી. એમને ખાતર હું મરવા માંગતી હતી અને છતાં એમનાથી છૂટા થવા મારું મન નહોતું ચાલતું. એમને ખાતર જીવવાના મને વિચારો આવતા. આમ ને આમ કોણ જાણે કેટલો વખત થયો હશે! ઘડીમાં હું રડતી, ઘડીમાં વિચાર કરતી… તમને હસવું આવે છે?

ધીમન્તઃ હા અને ના. પછી શું થયું?

હંસાઃ થોડી વાર તો પેટીમાંથી એમના કાગળ કાઢી મેં રડ્યા કર્યું.

ધીમન્તઃ એના કાગળો?

હંસાઃ હાસ્તો, પછી અમારા લગ્ન વખતની અમારી છબી છે તે આ ટેબલમાં પડી હતી. તે જોવાનું મને ખૂબ મન થયું પણ એની ચાવી તો એમની પાસે હતી.

ધીમન્તઃ પછી?

હંસાઃ પછી શું? બહુ હસવા જેવી વાત છે. મેં કળ તોડી નાખી.

ધીમન્તઃ એમ તમે પણ શૂરાં છો, નહિ?

હંસાઃ ના, હું શું કરતી હતી તેનું મને ભાન નહોતું. એ ખોલતાંવેંત એક નોટબુક નીકળી. જુઓ આ રહી.

ધીમન્તભાઈ, આ વાંચો, પછી કહો.

ધીમન્તઃ નોંધપોથી છે?

હંસાઃ હા, મોટેથી વાંચો ને.

ધીમન્તઃ (વાંચે છે.) “આ નોંધ હું શા માટે લખું છું તે હું પોતે જ નથી જાણતો. મારા સિવાય કોઈ પણ મનુષ્યના હાથનો સ્પર્શ પણ તેને નહિ થાય અને છતાં મન પુકારે છે એટલે લખું છું…

“આજથી લગભગ આઠ વર્ષ ઉપર હંસા મારે ત્યાં, મારી થઈને આવી.”

તમને પરણ્યાંને આઠ વર્ષ થયાં?

હંસાઃ હા.

ધીમન્તઃ (વાંચે છે) “આ સદીમાં દરેક વસ્તુનું પૃથક્કરણ કરવાનો રિવાજ છે. હંસા વિશેના મારા સંબંધનું હું પણ પૃથક્કરણ કરું છું. હું સુખી છું? હંસા સુખી છે? હું કોઈ બીજીને કે એ કોઈ બીજાને પરણી વધારે સુખી ન થાય? આ સવાલો અઘરા છે.

“હું તો એટલું જ જાણું છું કે હંસા વગર એક ક્ષણ પણ હું જીવી શકું નહિ.

“હંસાનું હૃદય હું બરાબર સમજી શક્યો નથી. પણ મને લાગે છે કે એને અસંતોષ થવાને કારણ છે અને તે હું છું. અને આજ ન સમજાય એવી ઘાંટી છે… મારો સ્વભાવ મને જ નથી સમજાતો. કેટલાક માનસશાસ્ત્રીઓ પણ તે સમજી નથી શક્યા. હું વધારે સ્પષ્ટતાથી કહું. એક હંસા વગર બીજાં બધાં જોડે હું સારી રીતે વર્તું છું. અત્યાર લગીમાં કોઈ જોડે હું વિના કરણ છેડાયો નથી; પણ હંસા જોડે તો હું કેવળ ક્રૂર બની જાઉં છું. મારા મગજ ઉપર કાબૂ રાખવા ઘણીયે વાર મેં પ્રયત્ન કર્યા પણ છે; પણ એમ બનતું જ નથી. તે પછી હરવખત મને ખૂબ-ખૂબ પશ્ચાત્તાપ થાય છે પણ મને લાગે છે કે તે નિરર્થક છે. તેના કોમળ હૃદયને કચડી નાંખી પશ્ચાત્તાપ કરી સંતોષ માનવો એ યોગ્ય નથી. મને તો લાગે છે કે હું એને લાયક જ નથી અને દુઃખ એ છે કે મારા સ્વભાવની આ વિચિત્રતા હું તેને પણ સમજાવી શકતો નથી. ધીમન્તની માફક આમ કરવાનું મેં ધારેલું પણ હંસાની વાત આવતાં વાર જ હું બદલાઈ જાઉં છું. મને આનો રસ્તો જ નથી સૂઝતો. હું જાણું છું કે હંસા જાણે તો બધી ગઈગુજરી માટે જરૂર મને માફી આપે પણ…”

હંસાઃ બસ, ધીમન્તભાઈ! તમને હવે સંતોષ થયો? હવે ૬૩મું પાન વાંચો.  

ધીમન્તઃ (વાંચે છે.) “આજે એક અતિ ખેદજનક બનાવ બન્યો. એનું લાંબું વર્ણન મારાથી નહિ થાય… વિનતા આજે વિહ્‌વળ થઈ ગઈ હતી…”

વિનતા? વિનતા કોણ?

હંસાઃ છે એક. બહુ જ સુંદર છે. અમે લોક એને પરી કહીએ છીએ. ઉર્સુલાની સહિયર છે.

ધીમન્તઃ એમ! મેં તો જોઈ જ નથી.

(વાંચે છે) “એમ જ કહેવું ઉચિત છે. આવી ભવ્ય સુંદરતા વિશે હલકો શબ્દ પણ વપરાય નહિ. એને ભ્રષ્ટ કહેવી એ પણ પાપ છે; તો પછી… ઓ, ઈશ્વર! દુનિયામાં સૌથી દુઃખકર વસ્તુ અધમ સુંદરતા છે. સુંદર માણસો અધમ થઈ જ કેમ શકે એ પણ મને તો નથી સમજાતું… મારે કેટલીક મહેનત એને સમજાવવી પડી. ઈશ્વર એને સન્માર્ગે દોરે!”

ઓત્તારી હંસાબેન…

હંસાઃ જોયું ને, એ એવા હતા જ નહિ.

ધીમન્તઃ અરે, હારે, મોટો સાધુ છે.

હંસાઃ હું નસીબદાર છું નહિ! પણ હં, એક વાત તો રહી ગઈ. આજે એમણે ઘડિયાળ મંગાવી હતી. મેં જાણ્યું હતું કે ઉર્સુલા માટે હશે, પણ…

જુઓ, સરસ છે, નહિ?

ધીમન્તઃ “અધીરી શંકાશીલ હંસાને સપ્રેમ…”

હંસાઃ મને ટોણો માર્યો છે. ઉર્સુ માટે મંગાવી હતી એમ મેં પૂછ્યું હતું તેથી.

ધીમન્તઃ એક શંકા કરું? તમારા ઈષ્ટ ખ્યાલો તોડી પાડવા ખાતર નહિ હં.

હંસાઃ હા, હા, શું?

ધીમન્તઃ ઘડિયાળ મંગાવી છે એ તમે જાણ્યું જ ન હોત તો કદાચ…

હંસાઃ તો ઘડિયાળ ઉર્સુલાને આપતે એમ ને?

ધીમન્તઃ હા.

હંસાઃ તેમ નથી કારણ કે ઉર્સુલા માટે તો એમણે રકાબી તે પહેલાં જ મોકલી હતી.

નરેશઃ હંસા, ચાલ ચાલ, વખત થઈ ગયો છે. થયું, એટલામાં તો નિરાંત કરી બેઠી છે. ચાલ, ઝટ કર, સુરભિ પણ આવી ગઈ છે. ધીમન્ત, નાટક ક્યારે શરૂ થાય છે?

ધીમન્તઃ (નોટબુક આપી) લે, આમાં વખત લખ્યો હશે.

નરેશઃ (હંસાને) એ અહીં ક્યાંથી?

હંસાઃ નાથ…

નરેશઃ હંસા…

હંસા તું મને માફી આપીશ ને?

હંસાઃ પ્રિયતમ…

(પડદો પડે છે.)

(ગુજરાતી એકાંકી સંગ્રહ, સંપા. પ્રો. અનંતરાય રાવળ)