જાળિયું/સર્જક-પરિચય: Difference between revisions

હર્ષદ આપણા મોટા ગજાના સંપાદક છે. એના હાથમાં ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ આવ્યા પછી એને એવી  ટોચ પર પહોંચ્યાડ્યું  કે ત્યાર પહેલા કે એ સ્થાન ફરીથી મેળવી શક્યું નથી. એ સમયે સત્વ અને સામગ્રીની રીતે એ ગુજરાતનું શ્રેષ્ઠ માસિક હતું. કોઈ સરકારી સંસ્થાનાં મુખપત્રે આટલા લાંબા સમય  સુધી એનું ધોરણ જાળવી રાખ્યું હોય એવું પણ આ પહેલા ક્યારેય બન્યું નથી. ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ માટેનો એનો ભાવ અપત્યપ્રીતિનો હતો. સામાન્ય સંજોગોમાં ઉપરી અધિકારી સાથે વિવેકથી વાત કરતી વખતે એમાં આ કવિતા કે લેખ ગુણવત્તાનાં ધોરણે નહીં પણ એનાં લેખક નામના કે કામના હોવાને લીધે છાપો એવું આછું સુચન થાય તો તે ક્ષણે જ હર્ષદમાં ઉમાશંકરીય રોષ ફાટી નીકળે એવા દ્રશ્યના સાક્ષી થવાનું અનેકવાર થયું છે. એના સંપાદનમાં એની કે બિંદુબેનની લખેલી એક લીટી નહીં છાપવાની એની ઝીદની સામે પોતાનાં પુસ્તકના ફ્લેપ પર પોતે  લખી આપેલાં લખાણમાં પોતાને નવી કેડી કંડારી આપતા સર્જક તરીકે ઓળખાવનારી એક આખી પેઢી પણ મોજુદ છે! ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમીમાં જોડાતા અગાઉ એની તાલીમ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદમાં જયંત કોઠારી જેવા નારિકેલ ફળ સમા  સંશોધક અને વિવેચક  પાસે થઈ એનો પૂરો હિસાબ એણે ‘શબ્દસૃષ્ટિ’ના માસિક અને દિવાળીના વાર્ષિક અંકો રૂપે આપ્યો છે. એટલે જ કોઈ પણ માસની છેલ્લી ત્રણ તારીખોમાં એને શોધવો હોય તો ચંદ્રિકા પ્રિન્ટરીમાં એ પ્રૂફ વાંચતો કે લે આઉટ માટે કોમ્પ્યુટર ઓપરેટર સાથે કલાકોની માથાકૂટ કરતો મળી આવે. રેંટીઆવાડની અખાદ્ય ચોળાફળી અને એવું બધું  ખાઈને પણ એની પાછળ જ લાગેલો હોય. એનાં આ કાર્યની સુપેરે નોંધ લેવામાં એનામાં રહેલા ગીતકાર કે અછાંદસ કવિનું પ્રદાન નોંધવામાં ગુજરાત બેધ્યાન રહી ગયું છે. આ મારી અંગત પ્રતીતિ પણ છે કે ‘રહી છે વાત અધુરી’નાં ગીતો એ જુદાં જુદાં પિસ્તાલીસ ગીત નહીં પણ કોઈ એક કરુણ અનુભવના આઘાત રૂપે ઉતરી આવેલી એક ‘ગીતાંજલી’ જ છે. તો ‘મારી કામના’ નામના અછાંદસ માટે ચંદ્રકાંત ટોપીવાળા જેવા દુરારાધ્ય વિવેચક લખે કે ‘વળી અહીં અનુભવ, ખંડકોમાં વિભક્ત થવાને બદલે સંગીતમાં જેને મીંડ કહીએ છીએ એની જેમ પંક્તિઓથી પંક્તિઓ પર અનાયાસ સહબદ્ધ(Legato) આગળ વધે છે, અને એમ એ પોતાની સપ્રમાણતા, વ્યવસ્થા અને સંવાદિતાને જાળવે છે.’(‘અછાંદસમીમાંસા’, પૃ.૧૨૧) આ ચુસ્તી અને સુગઠિતતા એના પંચતત્વોનાં કાવ્યોમાં કે પિતાની સ્મૃતિમાં સંયત અવસાદથી લખાયેલું અને એમની રોજીંદી વસ્તુઓના સાહચર્યથી એમની હાજરી પ્રત્યક્ષ કરવા મથતું ‘અંદર-બહાર’ કે પછી દાંપત્ય જીવનનાં અમૂર્તને  જુદાં જુદાં વસનોનાં ચાક્ષુષ અને સ્પર્શનાં અનુભવ સાહચર્યોથી સફળતાપૂર્વક ઘનીકરણ કરતું  કાવ્ય ‘વસ્તર’ આ કવિની નીજી મુદ્રા ઉપસાવી આપતાં કાવ્યો તો છે જ પણ આ બધાં આપણી અછાંદસ કવિતાનું ઘરેણું પણ છે. ‘ઝીણું દળું તો ઊડી ઊડી જાય’ એવું થશે પણ અહીં એણે બીજાં સ્વરૂપોમાં પણ કરેલાં પ્રદાનની વાત કરી લઈએ.‘જાળિયું’ સંગ્રહની નામધારી વાર્તામાં કે ‘આઢ’માં તળની બોલી અને પાત્રાલેખન પરની એની હથોટી છતી કરે છે તો ‘અભિસાર’માં દામ્પત્યજીવનમાં કેદ એક સ્ત્રીની મનોમન આચરવામાં આવતી પરકીયાનું રૂઢ સત્યનારાયણની અને અન્ય કથાશૈલીઓની ઢબે થયેલું ચિત્રણ આવી શૈલી પરતેનું પ્રભુત્વ કેવું તો સચોટ છે એ માટે પણ માણવા જેવી છે.’પાણી કલર’ની બાળવાર્તાઓ મિત્રોનાં બાળકોની પ્રેકટિકલ પરીક્ષામાંથી પાર ઉતરેલી છે તો ‘શબ્દસૃષ્ટિ’માં રોજેરોજનાં પરોક્ષ વિવેચનમાંથી સમય ચોરીને કરેલા પ્રત્યક્ષ વિવેચનનું પુસ્તક ‘શબ્દનુભવ’ પણ ખરું. મહુવા ખાતે મોરારીબાપુની નિશ્રામાં દરવરસે યોજાતા ‘અસ્મિતાપર્વ’નાં વ્યાખ્યાનોનાં પંદર ગ્રંથો રૂપે શબ્સબધ્ધ કરવાના અવસરે રઘુવીર ચૌધરી જેવા મોટા ગજાના સંપાદકને પહેલા હર્ષદ યાદ આવે અને એમાં બાપુનો પણ રાજીપો હોય! આ કામ  કેસેટો સાંભળીને કાગળ પર ઉતારી લેવા જેવી ચીલાચાલુ પધ્ધતિએ નહીં પણ જરૂર પડે તો આખો લેખ નવેસર લખાવ્યો હોય એવા પ્રસંગો પણ છે અને હર્ષદે આપેલું આ લેશન ‘ગુરુણામગુરુ’ નિરંજન ભગત સાહેબે પ્રેસમાં બેસીને છેલ્લી મિનિટોમાં કરી આપ્યાના વિરલ દાખલા જગબત્રીસીએ બહુ ચડ્યા નથી.

  આટલી સર્જકતાથી છલોછલ એવા સર્જક એક દિવસ અચાનક સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિનો નિર્ણય કરે ત્યારે એમનાં ખાતામાં રોજેરોજ રોકડા જમા થતા ચોવીસ કલાકનું નાણું એ રસ્તામાં અને સસ્તામાં વાવરી તો નહીં નાખેને એની ચિંતા બધાં હિતેછુંઓને થાય એ સ્વાભાવિક છે. જોકે આજે કુટુંબને એ પુરતો સમય આપતા થયા છે. જેમકે આ શેર કોરી કલ્પનામાંથી નહીં પણ સભર દામ્પત્યના પરિતોષમાંથી આવ્યો છે,

તો હર્ષદે પોતાના એકેએક દિવસનો હિસાબ આપતા હોય એ રીતે કટાક્ષગીતોનો સંગ્રહ ‘તમે ખરા...’, નવલકથા ‘સોનાની દ્વારિકા’, ‘કુમાર’માં હાલ  શરુ અને આપણાં ચરિત્રસાહિત્યમાં અનોખી ભાત પાડતી શ્રેણી ‘સરોવરના સગડ’ જેવાં લખાણોથી અને આજે જે શ્રેણી માટે એને ‘કુમાર ચંદ્રક’ મળી રહ્યો છે એ ‘કંકુ ચોખા’ આપીને પોતાની સર્જકતાને અલગ અલગ રીતે તાગી જોઈ છે. અહીં એક કવિની ભાવયત્રી પ્રતિભા સુપેરે પ્રગટ થઇ છે. ઈ.સ.૧૯૯૦થી એનાં મનમાં બે વિચાર રમતા હતા. એક, ફિલ્મી ગીતોનું સાહિત્ય વિવેચનની પધ્ધતિએ રસદર્શન કરાવવું અને બીજું એવું જ રસદર્શન લોકગીતોનું કરાવવું. એમાંથી બીજો સંકલ્પ આજે પહેલા પૂર્ણ થાય છે. આપણાં લોકગીતોને શાસ્ત્રીય કે સહ્રદયતાથી રસદર્શન કરાવવામાં કોણ જાણે પણ કેમ આપણા વિદ્વાનોને બહુ રસ પડ્યો નથી. ‘કંકુ ચોખા’ની લેખમાળા આ બંને દ્રષ્ટીએ કેટલાક લોકજીભે રમતાં તો કેટલાક સાવ અંધારામાં રહી ગયેલાં લોકગીતોનું સહૃદય વિદ્વાને કરાવેલાં રસદર્શન છે. નરોત્તમ  પલાણ સાહેબે એની પ્રસ્તાવના લખી છે એટલે મારાથી એ વિષે વધારે વાત ન કરાય પણ એમના ભાલે ‘કંકુ ચોખા’નું  તિલક કરતાં આપણે પણ રળિયાત થયાંની લાગણી અનુભવીએ છીએ અથવા તો એમનો શેર ટાંકીને કહીએ તો,