કોડિયાં/શ્રીધરાણીની કવિતા — ઉમાશંકર જોશી: Difference between revisions

no edit summary
No edit summary
No edit summary
Line 17: Line 17:
{{Poem2Open}} તો, ‘વલભીપુર’ના તરુણ કવિના દર્શનમાં દર્દમય ગભીરતા ઊતરી છે:{{Poem2Close}}
{{Poem2Open}} તો, ‘વલભીપુર’ના તરુણ કવિના દર્શનમાં દર્દમય ગભીરતા ઊતરી છે:{{Poem2Close}}
<poem>
<poem>
{{Space}}ધૂળધૂળ ઢગલા ખડકાયા,
    ધૂળધૂળ ઢગલા ખડકા
{{Space}} પ્રલયપૂરના વાયુ વાયા;
    પ્રલયપૂરના વાયુ વાયા;
{{Space}} ધોમ ધખ્યા ને ખાવા ધાયા,
    ધોમ ધખ્યા ને ખાવા ધાયા,
{{Space}}તુજ પર વલભીપુર!
    તુજ પર વલભીપુર!
{{Space}}તારાઓએ આંસુ પાયાં,
    તારાઓએ આંસુ પાયાં,
{{Space}}પીલુડીએ ઢોળ્યા છાંયા;
    પીલુડીએ ઢોળ્યા છાંયા;
{{Space}}કરુણ સ્વર પંખીએ ગાયા,
    કરુણ સ્વર પંખીએ ગાયા,
{{Space}}તુજ પર વલભીપુર!</poem>
    તુજ પર વલભીપુર!</poem>
{{Poem2Open}} 1928નું જ ‘શુક્ર’ આખુંય કેવું સંઘેડાઉતાર છે! — {{Poem2Close}}
{{Poem2Open}} 1928નું જ ‘શુક્ર’ આખુંય કેવું સંઘેડાઉતાર છે! — {{Poem2Close}}


<Poem>
<Poem>
{{Space}}સંધ્યાની સોનેરી ભાત
    સંધ્યાની સોનેરી ભાત
{{Space}}ઝાંખી થાતાં ઊગે રાત;
    ઝાંખી થાતાં ઊગે રાત;
{{Space}}ઉઘડ્યાં એ હૈયાનાં દ્વાર,
    ઉઘડ્યાં એ હૈયાનાં દ્વાર,
{{Space}}કવિતા શો થાતો ચમકાર.
    કવિતા શો થાતો ચમકાર.
{{Space}}ચળકે શુક્ર.
    ચળકે શુક્ર.




{{Space}}રાત્રિનો મોતીશગ થાળ,
    રાત્રિનો મોતીશગ થાળ,
{{Space}}હીરામોતી ઝાકમઝાળ;
    હીરામોતી ઝાકમઝાળ;
{{Space}}સુરસરિતાની રેતી ઘણી,
    સુરસરિતાની રેતી ઘણી,
{{Space}}કોણ બધામાં પારસમણિ?
    કોણ બધામાં પારસમણિ?
{{Space}}ઝળકે શુક્ર.
    ઝળકે શુક્ર.
{{Space}}ઉષા તણી નથડીનું નંગ,
    ઉષા તણી નથડીનું નંગ,
{{Space}}સ્નેહ સરીખડો તેનો રંગ.
    સ્નેહ સરીખડો તેનો રંગ.
{{Space}}મલકે શુક્ર. </poem>
    મલકે શુક્ર. </poem>
{{Poem2Open}}
{{Poem2Open}}


Line 50: Line 50:


<Poem>
<Poem>
{{Space}}ભાઈ! પેલી પીલુડી,
    ભાઈ! પેલી પીલુડી,
{{Space}}ઘેરીઘેરી લીલુડી
    ઘેરીઘેરી લીલુડી
{{Space}}આભ મોટું પાંદરડું,
    આભ મોટું પાંદરડું,
{{Space}}ઉપર ચળકે ચાંદરડું. </poem>
    ઉપર ચળકે ચાંદરડું. </poem>
{{Poem2Open}}
{{Poem2Open}}
એ રીતે શરૂ થાય છે, પણ જરીક આગળ વધતાં ચોપાઈમાં ઢળાઈ જાય છે. વસંતના અવતાર અને પાંચીકડા ચોપાઈમાં જ છે. ચાર અને બેમાં વહેંચેલી ચોપાઈની છ પંક્તિની કડી તરત ધ્યાન ખેંચે છે. એમાંની છેલ્લી બે પંક્તિ ચોપાઈની રહેવા દઈ, આગલી ચારને સવૈયાનું રૂપ આપવાથી અભિલાષા અને પતંગિયું અને ચંબેલી નો નવો જ લય સિદ્ધ થાય છે. ચોપાઈની છે પંક્તિની કડીમાં પહેલી અને ત્રીજી પંક્તિમાં પંદરને બદલે સોળ માત્ર કરવાથી સવૈયાની લાંબી બે અને ચોપાઈની ટૂંકી બે પંક્તિનો આ લય શ્રીધરાણીએ પોતે ઉપજાવ્યો હશે એવું સૂચવવાનો આશય નથી, સંભવત: શ્રી ત્રિભુવન વ્યાસનાં નવાં ગીતોમાંથી એમને મળેલો છે. પણ એક નવકવિની સર્જકતા જોડકણું — ચોપાઈ — સવૈયાચોપાઈ એ માર્ગે કેવી સહજપણે વહે છે એ રસપ્રદ છે.
એ રીતે શરૂ થાય છે, પણ જરીક આગળ વધતાં ચોપાઈમાં ઢળાઈ જાય છે. વસંતના અવતાર અને પાંચીકડા ચોપાઈમાં જ છે. ચાર અને બેમાં વહેંચેલી ચોપાઈની છ પંક્તિની કડી તરત ધ્યાન ખેંચે છે. એમાંની છેલ્લી બે પંક્તિ ચોપાઈની રહેવા દઈ, આગલી ચારને સવૈયાનું રૂપ આપવાથી અભિલાષા અને પતંગિયું અને ચંબેલી નો નવો જ લય સિદ્ધ થાય છે. ચોપાઈની છે પંક્તિની કડીમાં પહેલી અને ત્રીજી પંક્તિમાં પંદરને બદલે સોળ માત્ર કરવાથી સવૈયાની લાંબી બે અને ચોપાઈની ટૂંકી બે પંક્તિનો આ લય શ્રીધરાણીએ પોતે ઉપજાવ્યો હશે એવું સૂચવવાનો આશય નથી, સંભવત: શ્રી ત્રિભુવન વ્યાસનાં નવાં ગીતોમાંથી એમને મળેલો છે. પણ એક નવકવિની સર્જકતા જોડકણું — ચોપાઈ — સવૈયાચોપાઈ એ માર્ગે કેવી સહજપણે વહે છે એ રસપ્રદ છે.
Line 63: Line 63:


<Poem>
<Poem>
{{Space}}....નીતરતી પીળાં પોપચે{{Space}}
    ....નીતરતી પીળાં પોપચે{{Space}}
{{Space}}{{Space}}{{Space}}{{Space}} (દ્વિધા)
{{Space}}{{Space}}{{Space}}{{Space}} (દ્વિધા)
{{Space}}{{Space}} ...બાવળવૃક્ષ ઊભું
{{Space}}{{Space}} ...બાવળવૃક્ષ ઊભું
{{Space}}રોમાંચ શા કંટક પાંશરા કરી.
    રોમાંચ શા કંટક પાંશરા કરી.
{{Space}}{{Space}}{{Space}}{{Space}} (ઘુવડ)
{{Space}}{{Space}}{{Space}}{{Space}} (ઘુવડ)
{{Space}}...ખડક તો કરે દાંતિયાં.
{{Space}}...ખડક તો કરે દાંતિયાં.
26,604

edits