સોરઠ, તારાં વહેતાં પાણી/૧૫. ખબરદાર રે’નાં
ભદ્રાપુર ગામના કાઠી દરબાર ગોદડ વાળાએ પોતાની બે બાઈઓનાં ખૂનો કર્યાં. ત્રીજી પટારા નીચે પેસી ગઈ તેથી એનો જીવ બચ્યો. દારૂના નશામાં ચકચૂર ગોદડ વાળાને ત્રીજી સ્ત્રી હજુ જીવતી છે એટલી શુદ્ધિ રહી નહિ. એ મામલાની તપાસ માટે અંગ્રેજ પોલીસ-ઉપરી જાતે ઊતર્યા. તપાસના પ્રારંભમાં જ એણે પોતાના નાગર શિરસ્તેદારને ઓફિસનું કામ છોડાવી બીજા કામ પર ચડાવ્યો. ઓફિસનો કબજો નવા માણસોએ લીધો. જાણે કોઈ દેશનું પ્રધાનમંડળ પલટાવ્યું. “ગોદડ વાળા ખૂનના મામલામાં ઊંડા ઊતરવા માટે તમારી પાસે કોણકોણ ત્રણ સારા માણસો છે?” નવા સાહેબે નવા બ્રાહ્મણ શિરસ્તેદારને પૂછ્યું. શિરસ્તેદારે રજૂ કરેલાં ત્રણ નામોમાં મહીપતરામનું પણ નામ હતું. ત્રણેય જણાને સાહેબે રૂબરૂ તેડાવ્યા. હિન્દુસ્તાની ભાષા સૌ પહેલી પકડનાર આ પહેલો ગોરો હતો. મૂછના થોભા રાખતો, ઘોડે ચડી કાઠિયાવાડ ઘૂમતો, વગડામાં ખેડૂતોનાં ભાતમાંથી માગીને રોટલા ખાતો, ખેડૂતોની ભંભલીમાંથી પાણી પીતો, ખાઈ-કરીને પછી પોતાને ખવરાવનાર ખેડૂતની ભથવારી વહુ-દીકરીના હાથમાં દસ રૂપિયા મૂકી દેતો. “સુનો: ટુમ ગરીબ લોક.” એણે આ ત્રણેય અમલદારોને કહ્યું: “ટુમ બચરવાલ! અમ ભી બચરવાલ! મઢમ સા’બ કો દો બાબાલોગ હય, તીસરા આનેવાલા હય. સુના?” અમલદારો પોતાનું હસવું માંડમાંડ ખાળી શક્યા. તેઓએ માથાં ધુણાવ્યાં. “મગર ટુમ રુશવત નહિ લેનાં, હમ રુશવત નહિ લેનાં. નેકીસેં કામ કરનાં. દરબાર કા લોક બડમાસ. માલૂમ?” “હા, સા’બ.” “ક્યા ‘હા સા’બ’! ‘ફૂલ્સ’ [બેવકૂફના સરદારો]!” સાહેબે સિગાર ખંખેરી. “ટુમ ખબરડાર રે’નાં, હમ ખબરડાર રે’નાં. ટુમકો સરકાર રિવોર્ડ [ઈનામ] ડેગા: હંય!” “અચ્છા, સા’બ.” “જાઓ, અપને કામ પર લગ જાઓ! એબાઉટ ટર્ન! ક્વિક માર્ચ! ડિસમિસ!” મહીપતરામે પોતાનું મથક રાજકોટમાં બદલી નાખ્યું. એની બદલી થઈ ત્યારે ભેખડગઢમાં બે-ત્રણ નાના બનાવો બની ગયા: એક તો, દૂધવાળા, શાકવાળા અને ગામનો મોદી અકેક વરસ પૂર્વેની ઉઘરાણીઓ કાઢીને પૈસા માગવા ઊભા થયા. અગાઉ આ ને આ જ મોદીએ વરસોવરસ એમ જ કહ્યા કરેલું કે ‘અરે મે’રબાન, આપના તે પૈસા હોય! એમાં શી મામલત છે!’ બીજું, ગામના લોકો — ખાસ કરીને ગરાસિયાઓ — કાંઈક પહેરામણી કરશે એવી આશાથી મહીપતરામે બસોએક માણસોને ચા પીવા બોલાવ્યા. પણ એની વિદાય વેળાએ બે-ત્રણ સાકરના પડા અને બે-ત્રણ નાળિયેર સિવાય કશું ઉત્પન્ન ન થયું. ત્રીજું, એણે જે દિવસ સવારે વિદાય લીધી તે દિવસે સાંજે થાણદારે રુદ્રેશ્વરની જગ્યામાં મોટી મહેફિલ રાખી હતી. આ બધાંનો બદલો એણે પોતાની પત્ની પર ને પોતાના બૂઢા બાપ ઉપર લીધો હોત; પરંતુ આજે તો પોતાની બદલી કોઈક અભ્યુદયનો માર્ગ ઉઘાડનારી હતી, તેથી સ્ટેશન સુધીનો રસ્તો શાંતિથી કપાયો. પિનાકીને પણ રાજકોટ તેડાવી લેવામાં આવ્યો. છએક મહિના વીતી ગયા હતા. બીજો જ દિવસ રૂખડ વાણિયાની ફાંસીનો દિન મુકરર થયો હતો. રાજકોટ શહેર તે રાત્રિએ ગુલતાનમાં આવી ગયું હતું, કેમકે તે દિવસોમાં ફાંસી જાહેરમાં અપાતી. ગુનેગારનું મોત તો એક મોટા મેળાનો અવસર ઊભો કરતું. “કાં, બૂંગિયો ઢોલ સાંભળ્યો ને?” પાન-બીડીની દુકાનવાળો ચાંદમિયાંને એક પૈસાનું મસાલેદાર બીડું કરી આપતો આપતો પૂછતો હતો. એના કાનમાંથી અત્તરનું પૂમડું મહેક-મહેક દેતું દેતું પાનના શોખીનોને ખુશબોનાં ઈજન આપતું હતું. ચાંદમિયાંએ કહ્યું: “હા, યાર, અબ તો યે છેલ્લી-છેલ્લી ફાંસી દેખ લેવે.” “કેમ છેલ્લી?” “બાતાં ચાલતી હૈ કે અબ તો ફાંસી જેલ કી અંદર જ દેનેવાલી.” “હા, કેટલાય ડરપોક જોનારાંઓની આંખે તમ્મર આવી જાય છે.” “તો એસે નામરદોં કુ ઉધર આના નહિ ચાઈએ. લેકિન જાહેર ફાંસી તો આદમી કી મર્દાઈ કુ માપનેવાલી હૈ.” પાનની પટ્ટી તૈયાર થઈ ગઈ હતી. તે ચાવતો ચાવતો મિયાં ચાંદભાઈ પોતાના દોસ્તોને ખબર આપવા ચાલ્યો. નાના છોકરા વહેલે મળસકે ઊઠીને એકબીજાને જગાડવા જવાની તૈયારી કરતા હતા. પગે ન ચાલી શકે તેવા પ્રજાજનો ઘોડાગાડીઓની વરધી દેતા હતા. “ખબરદાર, ભાણાને જવા દેશો નહિ.” એવું કહી મહીપતરામ આગલી સાંજે ભદ્રાપુરના મામલાની તપાસે ઊપડી ગયા હતા. પિનાકી સવારે છાનોમાનો બહાર નીકળી ગયો, ને લોકોના ટોળામાં સામેલ થયો. આગળ પોલીસ: પાછળ પોલીસ: ડાબી ને જમણી બેઉ બાજુએ પણ પોલીસ. પોલીસોની બંદૂકો ઉપર સંગીનો ચકચકતાં હતાં. ઘોડા પર સવારી કરીને આગળ ચાલનાર પોલીસ અમલદાર અવારનવાર હુકમો છોડતો જતો હતો. લોકોનાં ધસી પડતાં ટોળાંને હટાવવા માટે બજારની પોલીસ પોતાના ચાબુકવાળા ધોકા વીંઝતી હતી. પોલીસોના ચોથરા બંદોબસ્ત વચ્ચે એક ગાડું ચાલતું હતું. ચોમાસામાં ધોવાઈ ધોવાઈ બહાર નીકળેલા પથ્થરો એ ગાડાંને પોતાના માથા પર ચડાવી ચડાવી પાછા નીચે પછાડતા હતા. ગાડામાં બે માણસ બેઠા હતા. બેઉના હાથ હાથકડીમાં જકડેલા હતા. બેઉ પગોમાં પણ બેડી પહેરાવી હતી. એક છોકરો પિનાકીની બાજુમાં ચાલ્યો આવતો હતો. તેણે કહ્યું: “શાબાશ: જોયો અમારો સુમારિયો! જોયું — મૂછોને કેવો વળ ચડાવી રહ્યો છે!” પિનાકી જોતો હતો કે બેમાંનો એક કેદી પોતાના કડી જડેલા બે હાથને નવરા, નકામા ન રાખતાં પોતાની લાંબી મૂછોને બેઉ બાજુએ વળ ચડાવતો હતો. ને બબે તસુ મૂછ તો એના પંજાના બેવડમાંથી બહાર ડોકિયાં કરતી હતી. પિનાકીને યાદ આવ્યું કે પૂજામાં બેસતાં દાદા બરાબર આવી જ રીતે રૂને વળ દઈ દેવની દીવી માટે વાટો વણતા હોય છે. “જોયું?” પેલા છોકરાએ ફરીથી કહ્યું: “આજ જ નહિ હો, પણ દરરોજ એને કોર્ટમાં લઈ જતા ને, ત્યારે રસ્તે ગાડામાં બેઠોબેઠો અમારો સુમારિયો દોસ્ત, બસ, આમ મૂછો જ વણ્યા કરતો. આજ મરવા જાય છે તો પણ મૂછો વણવી છોડતો નથી.” “તમારો સુમારિયો?” પિનાકીએ વધુ નીરખવા માટે પોલીસોની નજીક ને નજીક ભીંસાતે ભીંસાતે પૂછ્યું. “હા,” બીજો છોકરો ધીમેથી બોલ્યો: “અમે રોજરોજ એના ગાડાની પાછળ ચાલતા.” “ને એ અમને રોજ રામરામ કરતો. ‘શું ભણો છો?’ એમ પૂછતો. ‘કાંઈક કવિતા સંભળાવો ને!’ એમ પણ કહેતો.” “અમે પૂછતા કે મૂછો કેમ વણો છો? તો કહે કે ‘બાંધેલા હાથ બીજું શું કરી શકે? — મરદો તો મૂછો જ વણે ને!’” ત્યારે પિનાકીએ કહ્યું: “આ બીજા છે ને, તે અમારા રૂખડ શેઠ છે.” “તારા શી રીતે?” “હું એને ઘેર રાત રહેલો, એની ઘોડી પર ચડેલો, ને એણે મને ઘોડી પર ખૂબખૂબ બેસાડવા વચન આપેલું.” આ શબ્દો પિનાકી કંઈક વધુ પડતા અવાજે બોલી ગયો. એના અવાજે ગાડામાંથી બીજા કેદીની આંખોને ઊંચી કરાવી. બેઉ આંખોએ એ અવાજને શોધી કાઢ્યો. પિનાકીને જોઈ રૂખડ કેદી સહેજ હસ્યો. એણે બેડીબંધ હાથના જોડેલા પંજા પિનાકી તરફ ઊંચા કર્યા. પિનાકી પોલીસ-પહેરાનું ભાન ભૂલી ગયો ને રૂખડ શેઠને રામરામ કરવા ગાડાની નજીક ધસ્યો. પહેરેગીરોએ એને પાછો ધકેલ્યો. એને પછવાડેથી કોઈકે ઝીલી ન લીધો હોત તો એ નીચે પટકાઈને થોકથોક ઊભરાતાં લોક-વૃંદના પગમાં હડફેટે ચડ્યો હોત. નીચે પડી ગયેલી ટોપીને એ શોધે તે પહેલાં તો એનું ધ્યાન એને ઝીલનાર હાથ પર ચોટ્યું. એ બેઉ હાથનાં કાંડાં બંગડીઓથી ભરપૂર હતાં. નિસરણીનાં પગથિયાં સમી એ બંગડીઓ પર થઈને પિનાકીની નજર દોટમદોટ પોતાને ઝીલનાર માનવીના મોં પર પહોંચી ગઈ, ને એ મોં બોલી ઊઠ્યું: “ભાણાભાઈ, તમે આંહીં છો?” એ મોં રૂખડ શેઠની સિપારણ સ્ત્રીનું હતું. એને જોતાંની વાર પ્રથમ તો પિનાકી સ્તબ્ધ બન્યો: પગથી માથા સુધી નવોનકોર પોશાક: ભરપૂર ઘરેણાં: અત્તરની સુગંધ મઘમઘે. પોતાના ધણીને ફાંસી થવાની છે તે સમયે આ ઓરત આટલો ભભકો કરીને કાં આવી હશે? પછી તો પિનાકીના ખભા પર હાથ મૂકીને જ એ ઓરત ચાલવા લાગી. રસ્તામાં વખતોવખત એણે પડકાર કરી કહ્યું: “હોશિયાર રે’જો! ખબરદાર રે’જો! માલિકનું નામ લેજો, હો ખાવંદ!” એ પ્રત્યેક પડકાર લોકમેદનીને કોઈ મસીદ પરથી ઊઠતી બાંગના પુકાર સમો જણાતો. ટોળું ચુપકીદી ધારણ કરતું. પડકાર દેનારી ઓરતની આજુબાજુ માર્ગ પહોળો બની જતો. પોલીસોની કરડાકી ઓસરી જતી. સિપાઈઓ પોતે કોઈક ઘોર નામોશીનું કૃત્ય કરવા જઈ રહ્યા હોય તેવા શ્યામ ચહેરા કરી, ભોંય પર નજર ખુતાડીને ચાલતા હતા. ને સુમારિયો કેદી તો, બસ, મૂછોને વળ ચડાવ્યા જ કરતો રહ્યો. લોકોના ટોળામાંથી છાનીમાની હાકલો પડતી જ રહી: ‘દોસ્ત સુમારિયા! શાબાશ, દોસ્ત સુમારિયા!’ હાકલ સાંભળતો સુમારિયો બે હાથના પંજા વચ્ચે મૂછના વાળનું વણાટકામ વધુ જોશથી ચલાવતો હતો. એના ખોંખારા અને એનો કસબ એની બાજુમાં શાંત બેઠેલ કેદી રૂખડના મોં પર પણ મલકાટ ઉપજાવતા હતા. મામાના ખીજડા પાસે ઊપસેલી ધરતી હતી. લોકો એને ‘ખપ્પર ટેકરી’ કહેતા. એ ધરતી પર ફાંસીના માચડા ખડા થયા હતા. માચડાને ફરતી ઘોડેસવારોની તેમ જ પાયદળ-પોલીસની સાતથરી ચોકી હતી. એ ચોકીની બહાર ચોફરતું લોકોનું ટોળું હતું. આસપાસનાં ઝાડોને જાણે કે પાંદડે પાંદડે માનવી ફૂટ્યાં હતાં. પણ માચડા પાસે શું શું બન્યું તેનો સાક્ષી રહેનાર પિનાકી પેલી ઓરતની જોડે જ છેલ્લી વિધિઓના સમયમાં નજીક ઊભો હતો. સરકારી હાકેમે રૂખડ કેદીને પૂછ્યું: “તારી કાંઈ આખરી ઈચ્છા છે?” “હા, એક વાર મારી ઓરતને મળી લેવાની.” રજા આપવામાં આવી. સિપારણ ઓરત નજીક આવી. કેદી એની સામે જોઈ રહ્યો. ઓરતે કહ્યું: “ધરાઈ ધરાઈને જોઈ લેજો, હો કે!” કેદીએ કલેજા ઉપર હાથ મૂકીને સમજાવ્યું કે તૃપ્ત થઈ ચૂક્યો છું. “મસ્તાન રે’જો.” ઓરતે ભલામણ કરી. કેદીએ બે પગલાં આગળ ભર્યાં, ધીમેથી કહ્યું: “તું... તું...” “કહો, કહો: શું છે?” “તું દુ:ખી થાતી નહિ.” “એટલે?” “તું ફરીને તને ફાવે ત્યાં...” સિપારણની આંખોમાં પહેલીવાર આંસુ દેખાયાં. એણે આંખો મીંચીને જ પોતાને કલેજે હાથના પંજા ચાંપી લીધા. “બોલ્યું-ચાલ્યું માફ કરજો...” કહીને કેદી ફરી ગયો. “ભાઈ સુમારિયા! તારે કાંઈ મન છે?” હાકેમે બીજા કેદીને પૂછ્યું. “હા, સા’બ.” કહીને એ માચડા પર ચડ્યો. અને પછી એણે ગીત લલકાર્યું: અરે, શું માનવનો અભિમાન પલકમાં પડી જશે રે. જૂના સમયમાં ભજવાતા ‘વીણાવેલી’ નામના નાટકનું ગાયન દસ જણાનાં ખૂન કરનારો સુમારિયો કેદી ફાંસીના માચડા પરથી એટલા બુલંદ સૂરે બોલ્યો કે સાતથરી ચોકીની બહારના પ્રેક્ષકોના કૂંડાળાએ પણ એ ગીત સાંભળ્યું. ગીત પૂરું કરીને તરત જ એણે કહ્યું: “હવે લાવો, સા’બ, ટોપી.” કાળી ટોપી પહેરાવી. ગળામાં રસી ગોઠવાઈ. હજુ તો મુકાદમ પાટિયું પાડવા જાય છે, ત્યાં તો સુમારિયો મિયાણો પાટિયાની બહાર છલંગ મારી ટિંગાઈ પડ્યો. રૂખડ કેદીને જ્યારે કાળી ટોપી પહેરાવી ત્યારે અને તે પછી પાટિયું પડ્યું ત્યાં સુધી ‘હોશિયાર રે’જો!’, ‘ખબરદાર રે’ના!’ — એવા સુકોમળ વીરતાથી ભરેલા સ્વરો ઊઠ્યા. થોડીક જ વાર તરફડીને બંને લાશો ઝૂલવા લાગી. દૂરદૂરથી એ ઝૂલણ-ગતિને જ જોઈ કેટલાકોએ મૂર્છા ખાધી. બંનેનાં શબોને અવલમંજલ પહોંચાડવા સરકારી પોલીસના ‘હેડક્વાર્ટર્સ’માંથી જ સિપાઈઓ આવ્યા. સુમારિયાને દફનાવીને પાછા સહુ રૂખડ શેઠની ચિતા પાસે બેઠા. એ ચિતામાં રૂખડ શેઠની સિપારણ ઓરતના શણગારો પણ સળગતા હતા. સિપારણ પોતે પગથી માથા સુધી કાળા લેબાસે દૂર એકલી બેઠી હતી. એ કાળાં કપડાંને પોતે ઉપલા સોહાગી શણગારની નીચે જ અંગ પર છુપાવ્યાં હતાં.