ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/જયેશ ભોગાયતા
હીરેન્દ્ર પંડ્યા
વાર્તાસંગ્રહ : ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ (ઈ. ૨૦૧૨)
સર્જક પરિચય : જયેશ ભોગાયતા
વિવેચક, વાર્તાકાર, કવિ અને કથાસાહિત્યના મર્મી ડૉ. જયેશ ભોગાયતાનો જન્મ ૧૭ એપ્રિલ, ૧૯૫૪ના રોજ ભાણવડ, જામખંભાળિયામાં. પ્રાથમિક શિક્ષણ જામખંભાળિયા અને વેરાડમાં. ડી. કે. વી. આટ્ર્સ ઍન્ડ સાયન્સ કૉલેજ, જામનગરમાં બી.એ. અને ભાષાસાહિત્યભવન, સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટી, રાજકોટમાં એમ.એ. (સુવર્ણચંદ્રક વિજેતા). ભાષાસાહિત્યભવન, ગુજરાત યુનિવર્સિટી, અમદાવાદમાં પ્રો. સુમન શાહના માર્ગદર્શન હેઠળ ‘આધુનિક ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તામાં ઘટનાતત્ત્વનું નિરૂપણ’ વિષયમાં શોધકાર્ય કર્યું. આટ્ર્સ કૉલેજ, શામળાજીમાં અધ્યાપક તરીકે જોડાયા ત્યાર બાદ એમ. એમ. ગાંધી આટ્ર્સ ઍન્ડ કૉમર્સ કૉલેજ, કાલોલમાં સેવા આપ્યા બાદ એમ. એસ. યુનિવર્સિટીના ગુજરાતી વિભાગમાં રીડર તરીકે જોડાયા. પ્રોફેસર અને વિભાગાધ્યક્ષ તરીકે ૧૪ જૂન, ૨૦૧૪માં નિવૃત્ત થયા. વર્ષ ૨૦૧૦થી ૨૦૧૨ દરમિયાન યુ.જી.સી.ના મેજર રિસર્ચ પ્રોજેક્ટમાં સંશોધનકાર્ય કર્યું. ઉપરાંત યુ.જી.સી. દ્વારા સન્માનિત ‘પ્રોફેસર ઈમેરિટ્સ’નો ઍવૉર્ડ પણ પ્રાપ્ત કર્યો. ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ (ઈ. ૨૦૧૨) નામનો વાર્તાસંગ્રહ તેમની પાસેથી મળે છે. આ ઉપરાંત તેમની પાસેથી એક કાવ્યસંગ્રહ ‘આપ ઓળખની વાર્તા’ (ઈ. ૨૦૧૩) મળે છે. જેને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ દ્વારા પુરસ્કાર એનાયત થયો હતો. તેમના ગહન અભ્યાસને દર્શાવતો શોધનિબંધ ‘આધુનિક ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તામાં ઘટનાતત્ત્વનું નિરૂપણ’ ઈ. ૨૦૦૧માં પ્રગટ થયો. સપ્ટેમ્બર, ૨૦૦૫થી તેમણે ‘તથાપિ’ નામના ત્રૈમાસિકનું સંપાદન શરૂ કર્યું. હાલમાં તેમણે ‘ગુજરાતી નવલકથા પરિચય કોશ’નું(એકત્ર ફાઉન્ડેશન) સંકલન-સંપાદન કર્યું, જેમાં ૧૮૦ વર્ષની ગુજરાતી નવલકથા સર્જનકાળને સમાવી લેતા ઐતિહાસિક ક્રમ અનુસાર ૧૫૩ નવલકથા વિશેનાં અધિકૃત અધિકરણોનો સમાવેશ થાય છે. હાલમાં તેઓ ‘ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તા વહેણ અને વળાંકો’ (એકત્ર ફાઉન્ડેશન) શીર્ષકથી ગુજરાતી નવલિકા સર્જનયાત્રાનું સંકલન-સંપાદન કરી રહ્યા છે. વિવેચક તરીકે તેમનાં પુસ્તકો આ મુજબ છે : ‘અનુબંધ’ (ઈ. ૨૦૦૧), ‘કથાનુસંધાન’ (ઈ. ૨૦૦૪), ‘આવિર્ભાવ’ (ઈ. ૨૦૦૬) ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા પુરસ્કૃત, ‘અર્થવ્યક્તિ’ (ઈ. ૨૦૦૮) ‘વાચનવ્યાપાર’ (ઈ. ૨૦૧૧) ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ અને ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી દ્વારા પુરસ્કૃત, ‘અભિવ્યાપ્તિ’ (ઈ. ૨૦૧૯) ‘અનુસંધાન’ (ઈ. ૨૦૨૨). આ ઉપરાંત તેમની પાસેથી કેટલાંક નોંધપાત્ર સંપાદન પણ મળે છે. જે આ મુજબ છે : ‘સંક્રાતિઃ સર્જાતી ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તાનું સંપાદન’ (ઈ. ૧૯૯૪), ‘સ્વરૂપસન્નિધાન’ (ઈ. ૧૯૯૯) સહસંપાદન, ‘કલામીમાંસા સન્નિધાન’ (ઈ. ૨૦૦૨) સહસંપાદન, ‘નિરૂપણરીતિકેન્દ્રી ગુજરાતી વાર્તાસંચય’ ભાગ-૧, ૨ (ઈ. ૨૦૦૫), ‘કિશોર જાદવની વાર્તાઓ’ (ઈ. ૨૦૧૦), રામચંદ્ર શુક્લ સંપાદિત ‘નવલિકા સંગ્રહઃ પુસ્તક પહેલું અને બીજું’ની બીજી આવૃત્તિનું સંપાદન (ઈ. ૨૦૧૧) ‘ગુજરાતી નવલિકાચયન ૨૦૧૧’ (ઈ. ૨૦૧૩), ‘ગુજરાતી સાહિત્ય વિવેચનમાં ટૂંકીવાર્તાની સ્વરૂપવિચારણા’ ખંડ ૧ અને ૨ (ઈ. ૨૦૧૬), તથા ‘ધૂમકેતુ પૂર્વેની ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તા’ (ઈ. ૨૦૧૭). પૂર્વ અને પશ્ચિમની મીમાંસાના સિદ્ધાંતોનો વિનિયોગ અને એ દ્વારા વાર્તાની કલાત્મકતા સિદ્ધ કરતાં તત્ત્વોની તપાસ એ તેમની ટૂંકી વાર્તાની વિવેચનની ધરી છે.
કૃતિ પરિચય :
૧. ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ (ઈ. ૨૦૧૨)
વાર્તાસંગ્રહમાં કુલ નવ વાર્તાઓ છે. નવમાંથી છ વાર્તાઓમાં ‘હું’નું કથનકેન્દ્ર છે. બે વાર્તા ‘એક સુગંધી લીલું માંજર’ અને ‘કલ્યાણજીની મૂર્તિ’માં પૌત્રની નજરે દાદાનું નિરૂપણ થયું છે. ‘બીડી બુઝાતી નથી’માં દોહિત્રની નજરે નાનાનાં બે રૂપ આલેખ્યાં છે. ‘બંગલો’ વાર્તામાં બધી જ ઘટનાઓ પુત્રની નજરે રજૂ થઈ છે. બાળકોની નિર્દોષ સૃષ્ટિની પડખે મોટેરાંઓની રહસ્યમયી સૃષ્ટિ મૂકી આપીને વાર્તાકારે સંકુલ સૃષ્ટિ રચી છે. રાજેન્દ્રસિંહ ગોહિલ આ સંગ્રહ વિશે લખે છે, ‘સાંપ્રત વાર્તા પ્રવાહમાં દલિત, નારી ને ગ્રામચેતનાના ચવાયેલા – ચુંથાયેલા વિષયોના કાળમાં આ વાર્તાઓ વસ્તુ, અભિવ્યક્તિ ને નિરૂપણરીતિની દૃષ્ટિએ નવીન ભાત પાડે છે.’ સર્જક પ્રસ્તાવનામાં નોંધે છે, ‘મારી વાર્તાઓ કોઈ વાદ કે વિભાવનાકેન્દ્રી નથી પણ મનુષ્ય સંવેદનાઓનું નિરૂપણ છે. અનુત્તર જ રહેતી સ્થિતિઓની અપાર મૂંઝવણો મેં અનુભવી છે... પિતા-પુત્ર વચ્ચેના સંબંધો તેમ જ મિલકત માટેના માલિકીભાવથી સર્જાતી સ્થિતિઓને મેં નાનપણમાં અનુભવી છે. એ અનુભવો મારાં દુઃસ્વપ્નો બની ગયાં છે.’ (પૃ. ૪-૫) વાર્તાકારે નિવેદનમાં પોતાના પિતાના અવસાનનો પ્રસંગ નોંધ્યો છે. સંગ્રહની બંગલો શ્રેણીની વાર્તાઓમાં આ અંગત પ્રસંગની છાપ સ્પષ્ટપણે જોઈ શકાય છે. વાર્તાસંગ્રહમાંથી પસાર થતાં કહી શકાય કે વાર્તાકાર અંગત બનાવનું સફળતાપૂર્વક વાર્તામાં રૂપાંતર કરી શક્યા છે. વાર્તાકારે અનુભવેલી ‘રહસ્યમયતા’ તેમની વાર્તાઓને શી રીતે ઉપકારક નીવડી છે તે વાર્તાઓને આધારે સમજીએ. ‘You are getting older, soon you’ll see that life isn’t like your fairy tales. The world is a cruel place. And you’ll learn that even if it hurts. Magic does not exist. Not for you, me or anyone else.’ આ સંવાદ ફિલ્મ ‘પેન્સ લેબિરિન્થ’નો છે. ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ વાર્તાસંગ્રહમાંથી પસાર થતાં આ ફિલ્મ સહજપણે યાદ આવી જાય. ફિલ્મની મુખ્ય નાયિકા નાનકડી ઑફિલિયા છે. ફિલ્મસર્જકે પરીકથા અને વાસ્તવ જગતની જે રીતે ગૂંથણી કરી છે તે અદ્ભુત છે. નિર્દેશકે ઑફિલિયાની નિર્દોષતાની પડખે જ વાસ્તવ જગતના હિંસક ચહેરાને ઉપસાવ્યો છે. આ સંગ્રહની વાર્તાઓનું જગત પણ આવું જ રહસ્યમય છે. આ વાર્તાસંગ્રહમાં પણ ઑફિલિયા જેવા પૌત્ર અને દોહિત્ર છે. ફિલ્મની જેમ આ વાર્તાઓમાં પણ સમયનું નિરૂપણ જુદી રીતિએ થયું છે. આ વાર્તાઓમાં તો પાત્રો લેબિરિન્થમાંથી બહાર નીકળી જ શકતાં નથી. જીવનની અનુત્તર રહેતી પરિસ્થિતિઓ વડે સર્જાતી ભીંસ, સંબંધોમાં રહેલી તિરાડો, ચેતના પર પડતા ઉઝરડા અને સમયની સરી જતી રેતીનું વાર્તાકારે કરેલું આલેખન ધ્યાનપાત્ર છે. ‘બીડી બુઝાતી નથી’ એ તેમની પ્રથમ વાર્તા છે. આ વાર્તાથી જ વાર્તાકાર રહસ્યમયતાને પ્રયુક્તિ તરીકે ખપમાં લેતા જોવા મળે છે. ‘એક સુગંધી લીલું માંજર’, ‘બંગલો’ અને ‘કલ્યાણજીની મૂર્તિ’ – આ વાર્તાઓમાં આ પ્રયુક્તિ વધુ સઘન રીતે પ્રયોજાઈ છે. ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ વાર્તા તો આખેઆખી રહસ્યકથા જ છે. પ્રશ્ન એ થાય કે આ ‘રહસ્ય’નું તત્ત્વ વાર્તામાં શું સિદ્ધ કરે છે? અને તે કેવી રીતે વાર્તામાં અનુભવાય છે? જીવન સંદિગ્ધ છે અને અપૂર્ણ પણ છે. જીવનમાં દ્વિધા, લાચારી અને સમસ્યાઓ છે, પ્રશ્નો છે. આ બધાના ઉત્તર મળી શકતા નથી. ‘રહસ્યમયતા’ વડે વાર્તાકાર માનવજીવનની સંદિગ્ધતા, સંકુલતા તથા પ્રશ્નોના ઉત્તર ન મેળવી શકતા માનવીની મનઃસ્થિતિને તાગે છે. તેમની વાર્તાઓમાં રહસ્યમયતા એક માત્ર પ્રયુક્તિ ન રહેતા જીવનની સંકુલતા દર્શાવે છે. તે આ તત્ત્વને કથનકેન્દ્ર અને પરિવેશ વડે અનુભૂતિક્ષમ બનાવે છે. તેમની ઘણીખરી વાર્તાઓમાં કથક કિશોરવયનો છે. આ કિશોર પણ એવો કે જેણે નાની વયે સ્વજનોના બે રૂપ અથવા તેમનાં મૃત્યુ જોયાં હોય. આ કિશોર વેદનશીલ અને અંતર્મુખી છે. આ વાર્તાઓ વાંચતી વેળાએ વેદનશીલ અને અંતર્મુખી કિશોરના ભાવવિશ્વને ધ્યાનમાં રાખવું પડે. પરિવેશની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો, ઘણીખરી વાર્તાઓમાં ઘર, કુટુંબનો પરિવેશ છે. ચૂલો, રસોડું, ખાટલો, તુલસીક્યારો, પાણિયારું, જર્મન-સિલ્વરનાં વાસણો, દુકાન, ચા-રોટલા, ભગવાનની મૂર્તિ, સાંકડી શેરી, મંદિર, તુલસીદાસકૃત રામાયણ વગેરેથી આ પરિવેશ જીવંત કર્યો છે. આ પરિવેશ તો જાણીતો છે, પરિચિત છે. સંવેદનશીલ વાર્તાકથક કિશોર કોઈક બનાવ કે પ્રસંગ જુએ અને પછી આ જ જાણીતો પરિવેશ અજાણ્યો, રહસ્યમય તો ક્યાંક ડરામણો બની જાય છે. ‘બીડી બુઝાતી નથી’માં કથનકેન્દ્ર નાનાના લાડકવાયા દોહિત્ર સુનીલનું છે. સુનીલ નાનાનાં બે રૂપ જુએ છે. કથક દોહિત્ર પણ છે અને કરશનમામાનો ભાણો પણ છે. તેની બાળપણની સ્મૃતિઓમાં નાનાનું પ્રેમાળ રૂપ સચવાયેલું છે. મામી સાથેના જાતીય સંબંધો એ નાનાનો બીજો ચહેરો છે. સુનીલને અકળાવનારા પ્રશ્નોના કોઈ સીધા ઉત્તર સુનીલને મળતા નથી. તેની ભીંસ, ગૂંગળામણ નાના સામે આક્રોશરૂપે વ્યક્ત થાય છે. તે નાનાને કહે છે, ‘તમારું મોત થશે ત્યારે હું તમને યાદ નહિ કરું! મારે મન તમે કરશનમામાની હત્યા કરી છે.’ (પૃ. ૧૭) કથક સુનીલ બેવડા સગપણથી જોડાયેલો છે. તેથી વધુ ભીંસ અનુભવે છે. આની સમાંતરે વાર્તાકાર નગરજીવનના નિર્જીવ પરિવેશને પણ સુનીલની નજરે નિરૂપે છે. બંને પરિવેશ સુનીલને પીડે છે. ક્યાંય તેની ચેતના જોડાઈ શકતી નથી. મામીનો માંસલ હાથ, તેમનાં ઝાંઝર અને વસ્ત્રોનો ઉલ્લેખ મામી એ ઘરની વહુ નહીં, પણ ઉપભોગનું સાધન માત્ર છે એ તરફ ઇંગિત કરે છે. બીડીની દુર્ગંધનો ઉલ્લેખ એક સાથે બે બાબતો સૂચવે છે : મામાની મૂક વેદના અને નાનાની વિકૃતિની દુર્ગંધ. મામીના ઝાંઝરના અવાજની સમાંતરે મામાની ઉધરસનો ઉલ્લેખ મામાની દયનીય દશાને તીવ્રતાથી ઉપસાવે છે. ધ્વનિ અને દૃશ્યના સાયુજ્યથી વાર્તાકાર આ આખી સંકુલ પરિસ્થિતિની અનુભૂતિ ભાવકને કરાવે છે. ‘એક સુગંધી લીલું માંજર’ વાર્તા પૌત્રના કથનકેન્દ્રથી કહેવાઈ છે. દાદાનો વટ, વૈભવ, માંદગી અને મૃત્યુ – આ બધું જ પૌત્ર જુએ છે. તે પથારીવશ દાદાની ત્વચા પર પડેલા ઉઝરડાને આધારે દાદાએ જીવનમાં કેટલી તડકી-છાંયડી જોઈ હશે તેની કલ્પના કરે છે. દાદાના અવસાનથી પૌત્રનું વર્તન બદલાઈ જાય છે. અહીં પણ રહસ્યનું તત્ત્વ તો છે જ. વાર્તાકાર ક્યાંય દાદાની માંદગી પાછળનાં કારણો, દાદાના સંઘર્ષ વિશે કશું કહેતા નથી. હા, સંકેતો મૂકે છે. પૌત્ર સંસ્મરણો અને દિવાસ્વપ્નો વડે જીવનની સંકુલતા તાગવા મથે છે. દાદા સાથે વટભેર ઘોડેસવારી કરતા પૌત્રની નજરે ગતિશીલ દૃશ્ય આલેખ્યું છે. આ આનંદસભર સંસ્મરણોની સમાંતરે પથારીવશ દાદાનું વર્ણન જોતાં સર્જક કેવી સુરેખ રીતે પૌત્રના ચૈતસિક જગતમાં આવેલાં પરિવર્તનને દર્શાવે છે તેનો ખ્યાલ આવે. ‘એમને ભીતરમાં પ્રવેશવા દઉં છું... રાખમાંથી અસ્થિ વીણતાં તેમના પગનાં હાડકાંઓમાં વરસોના થાકની ખરબચડી ધોળાશનો સ્પર્શ અનુભવ્યો હશે.’ (પૃ. ૧૧) દાદાની માંદગીનું ઘેરું રંગદર્શી આલેખન વાર્તાકારે કર્યું નથી. પરંતુ પૌત્રની ચેતના જે રીતે આ પ્રસંગને ઝીલે છે તે ચેતનાની અવસ્થાનું અહીં આલેખન થયું છે. જયેશ ભોગાયતાની સમય નિરૂપણની એક આગવી રીતિ છે. તેઓ વાસ્તવિક સમય અને ચૈતસિક સમયની સેળભેળ સહજતાથી કરીને એક નવું જ પરિમાણ સિદ્ધ કરે છે. તેઓ ‘હું’નું કથનકેન્દ્ર પસંદ કરે છે ત્યારે જે-તે પાત્રની ચેતના શી રીતે પ્રસંગ અને સમયને ઝીલે છે, અનુભવે છે તેને શબ્દબદ્ધ કરે છે. તેમની વાર્તાઓમાં સમયનું રૈખિક ગતિએ નિરૂપણ થયેલું જોવા મળતું નથી. તેમની વાર્તાઓમાં સમય રહસ્યના તત્ત્વને સઘન બનાવે છે. સમયની આ સેળભેળ ‘બંગલો’, ‘કલ્યાણજીની મૂર્તિ’ અને ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’માં જોવા મળે છે. ‘સ્વપ્ન-દુઃસ્વપ્ન’ વાર્તામાં સર્જકે ડાયરીની પ્રયુક્તિ વડે પંદર વર્ષ જેટલા દીર્ઘ કાળને વિશેષ તો, આ સમય દરમિયાન નાયકની ચેતનાએ અનુભવેલી મથામણને કંડારવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. ‘તેની પાસે કોઈ ઉત્તર ન હતો’ વાર્તામાં સમયનું નિરૂપણ બે રીતે થયું છે. આ વાર્તામાં યાંત્રિક દિનચર્યાની વચ્ચેથી પણ અવકાશ મેળવીને કવિતા રચતા નાયકનું ચિત્ર રસપ્રદ બન્યું છે. ‘કલ્યાણજીની મૂર્તિ’ વાર્તામાં કથક પૌત્ર સુનીલ છે. તે દાદા અને પિતાના વણસેલા સંબંધો જુએ છે. વાર્તામાં સુનીલની દાદાને અને પિતાના મિત્ર જીવણને સવાલો કરે છે. એ વડે પોતાની આસપાસના જગતને સમજવા મથામણ કરે છે. વક્રતા એ છે કે સુનીલ નથી દાદાને પૂરેપૂરા ઓળખતો કે નથી પિતાની અકળામણ જાણતો. આ વાર્તાઓમાં બીજું મહત્ત્વનું તત્ત્વ કૌટુંબિક સંબંધોની સંકુલતાનું નિરૂપણ છે. તેમાંય કુટુંબોમાં જોવા મળતી વડીલોની એકહથ્થુ સત્તા અને તેની કુટુંબના અન્ય સભ્યો પર થતી અસરોનું આલેખન આ વાર્તાકાર કરે છે. ‘કલ્યાણજીની મૂર્તિ’ વાર્તા ચુસ્ત સમય સંકલના, કથનકેન્દ્રની પસંદગી અને રહસ્યમયતાને લીધે નોંધપાત્ર બને છે. વાર્તામાં કુલ પાંચ દિવસનો સમય છે. વાર્તાનો આરંભ એક દિવસની સવારથી થાય છે. સુનીલ મંદિરમાં કલ્યાણજીની મૂર્તિ સામે હાથ જોડીને ઊભો હોય છે ત્યાં તેના કાને દુકાનનાં બારણાં જોરથી અફળાવવાનો અવાજ પડે છે. સુનીલ જુએ છે કે દાદા પિતાને ધમકાવી રહ્યા છે. વાર્તાકારે પ્રથમ દિવસનું વિગતપ્રચુર વર્ણન કર્યું છે. સવારનો ઝઘડો અને તેની સમાંતરે સાંજે ઘરમાં પ્રસરેલો સન્નાટો, સુનીલનું ‘રામાયણ’ની ચોપાઈ ગાવા બેસવું, દાદાનું મંજીરા વડે તાલ પુરાવવો, સુનીલના સવારની ઘટના વિશેના પ્રશ્નો અને દાદાએ આપેલા જવાબો તથા દાદાનો પિતાને મુંબઈ મોકલવાનો નિર્ણય – આ બધા પ્રસંગો પ્રથમ દિવસે બને છે. બીજો દિવસ તુલસી વિવાહનો છે. એ દિવસે સુનીલને મંદિરમાંથી ખેંચીને જીવણ પોતાની સાથે લઈ જાય છે. આ દિવસે પહેલીવાર સુનીલ જીવણની આંખે પોતાના પિતાને જુએ છે. અત્યાર સુધી તે દાદાની નજરે જ દુનિયાને જોતો હતો. જીવણની પત્નીની માંદગી, પિતાએ તેને કરેલી મદદ અને પિતાની લાગણીઓ વિશે તે જાણે છે. પ્રથમ દિવસની દાદા અને સુનીલની વાતચીતની સામે આ દિવસે જીવણ અને સુનીલ વચ્ચે થયેલ વાતચીત સુનીલની સાથે જ ભાવકને પણ નવેસરથી વિચારતાં કરે છે. મંદિરની ભવ્ય કલ્યાણજીની મૂર્તિની સામે જીવણના ઘરમાં નાના ગોખલામાં રહેલી સાદાં વસ્ત્રોવાળી કલ્યાણજીની મૂર્તિનો સંદર્ભ વાર્તાના પરિમાણને વિસ્તારે છે. સત્યની જાણ થતાં સુનીલનો તુલસી વિવાહની ઉજવણીનો આનંદ ઓસરી જાય છે. તેના પછીના દિવસે સવારે પિતા મુંબઈથી પાછા આવી પહોંચે છે. રાત્રે સુનીલના પિતા ઘર છોડીને જતા રહે છે. અહીં ત્રીજો દિવસ પૂરો થાય છે. ચોથા દિવસે સવારે પિતાએ લખેલો કાગળ સુનીલ માને વાંચી સંભળાવે છે. સુનીલને થાય છે કે તે પિતાને શોધવા માટે ઘરમાંથી નીકળી પડે પરંતુ તેની હિંમત ચાલતી નથી. દાદા પુત્રને શોધવાને બદલે દુકાન સજાવી તૈયાર કરી દે છે અને સુનીલને મંદિરના પૂજારીને વસ્ત્રો આપી આવવા કહે છે. અહીં પહેલીવાર સુનીલ દાદાની વાત માનતો નથી. તે વસ્ત્રોના લીરેલીરા કરી નાંખે છે અને જીવણના ઘરે પહોંચી જાય છે. રાત્રે સૂતી વેળાએ સુનીલને કલ્યાણજીની મૂર્તિ પર કાળો વહાણના સઢ જેવો પડદો પડતો દેખાય છે. પાંચમા દિવસે પિતાની લાશ લઈને જીવણ આવે છે. દાદા દુકાન વેચી નાંખે છે. આ બધા પ્રસંગોની સુનીલના ચિત્ત પર શી અસર થઈ? તે શું ઝંખી રહ્યો છે તેનો ખ્યાલ અંતિમ વર્ણન દ્વારા મળે છે. ‘હું કૅલેન્ડરનું પાનું પકડીને ઊભો રહ્યો... મેં નીચા વળીને જોયું તો મને એક અદ્ભુત ચિત્ર દેખાયું. કલ્યાણજીની મૂર્તિ કૅલેન્ડરનાં પાનાં પર મીણની જેમ ઓગળતી શૂન્ય બનતી જતી હતી... મેં જોયું તો બાપુનું શબ કાળા બૂટ પહેરીને બેઠું હતું. હું બૂટ લેવા નીચે નમ્યો તો જોયું કે બૂટના તળિયે અમારી દુકાન કચડાતી ચીસો પાડતી હતી. હવે તો મને નીકળવાનો કોઈ માર્ગ દેખાતો નહોતો.’ (પૃ. ૪૮-૪૯) માનસશાસ્ત્રીય અભિગમથી આ વર્ણન જોઈએ તો સુનીલના અચેતન મનમાં રહેલી ઇચ્છા દિવાસ્વપ્ન વડે પૂર્ણ થતી દેખાય છે. દાદાનો કલ્યાણજી માટેનો ભક્તિભાવ અને સુનીલ પર તેમનો પ્રભાવ એ હવે ઓગળી રહ્યા છે. દાદાની જિદ પિતાને ભરખી ગઈ. આ સત્ય સુનીલ જાણે છે. અહીં અચેતન મનની રમત સમજવા જેવી છે. દાદા સાથેનો લોહીનો સંબંધ છે. અહમ દાદા વિશે નકારાત્મક વિચાર કરતાં અટકાવે જે સહજ છે. પિતાના અવસાનના આઘાતને લીધે જન્મેલો રોષ છે, પિતાને બચાવી ન શક્યાનો અફસોસ પણ છે. આ દબાણમાંથી છૂટવા સુનીલનું મન દિવાસ્વપ્ન જુએ છે જેમાં પિતાના બૂટ નીચે દુકાન કચડાઈ રહી છે. વાસ્તવ જીવનમાં પિતા એટલા સક્ષમ ન હતા. સુનીલના સ્વપ્નમાં સક્ષમ પિતાની છબીની ઝંખના જોવા મળે છે. પ્રશ્ન થાય કે સુનીલ આવું દિવાસ્વપ્ન શા માટે જુએ છે? વાર્તામાં તેનો જવાબ રહેલો છે. વાર્તાના આરંભે સુનીલ પિતાને ઓળખતો નથી. દાદાએ સુનિલના મનમાં તેના પિતાની નકારાત્મક છબી રચી છે. જીવણ સાથેની વાતચીતથી આ છબી તૂટે છે. સુનીલ પિતાને હજુ તો માંડ સમજતો થાય ત્યાં પિતાનું અવસાન થાય છે. એટલે પિતાને ગુમાવ્યાના દુઃખની સાથે જ તેમની સંવેદનાઓ ન સમજી શક્યાનો ભાર પણ તેની ચેતના પર રહે જ. દિવાસ્વપ્ન આ સંકુલ મનઃસ્થિતિમાંથી જન્મ્યું છે. અંતે સુનીલ નોકરને જે વાર્તા કહે છે તેનું શીર્ષક ‘કલ્યાણજીની મૂર્તિ’ છે. પ્રથમ દિવસે ઘરના તંગ વાતાવરણને હળવું કરવા માટે સાંજે સુનીલ રોજના ક્રમ મુજબ ‘રામાયણ’ વાંચવા બેસે છે. જે પરિવારમાં ‘રામાયણ’નો પાઠ સાથે બેસીને થતો હોય તે પરિવારમાં કોઈ વ્યક્તિ પોતાની મરજી મુજબના શ્વાસ પણ ન લઈ શકે એ વક્રતા ‘રામાયણ’ના ઉલ્લેખથી દર્શાવી છે. રોજ સુવિચારોને પૌત્ર પાસે વંચાવતા દાદા જીવણની સ્થિતિ સમજી શકતા નથી. સુનીલના ઘરની સમાંતરે આવતું જીવણના ઘરનું વર્ણન વાર્તાને નક્કર બનાવે છે. ‘રામાયણ’, કેલેન્ડરનાં પાનાં પરનો સુવિચાર, તુલસી-સાકરનો પ્રસાદ – આ બધાથી એક સરેરાશ સામાન્ય પરિવારનો પરિવેશ રચાય છે. કૌટુંબિક પરિવેશથી તદ્દન સામા છેડાનું દાદાનું વર્તન આપણી કુટુંબવ્યવસ્થામાં રહેલી તિરાડને તીવ્રતાથી ઉપસાવે છે. ઘર છોડીને ગયેલા પિતા (દાદાના તો પુત્ર) કરતાંય વધારે અગત્યતા મંદિર અને દુકાનની છે! આ બધું કિશોર સુનીલ શી રીતે જીરવી શકે? જીવનની વિસંગતિઓને નીરખતો સુનીલ સર્જક બની તેના ઉત્તરોને શોધવાનો પ્રયાસ કરે તેમાં નવાઈ નથી. ‘બંગલો’માં કથનકેન્દ્ર ‘હું’નું છે. બંગલો બિહામણો છે. કાકાની ઊર્જાને શોષી લે છે. નાયકને ડરાવે છે. નાયકના પિતાને પણ ગીરવે મૂકેલો બંગલો આપણો ક્યારે થશે એ ચિંતા સતાવ્યા કરે છે. બીમાર પિતાનું મૃત્યુ બંગલામાં થાય છે. પિતા લીવરનું ઑપરેશન કરાવીને ઘરે પાછા ફર્યા છે તે ક્ષણથી ‘બંગલો’ વાર્તાનો આરંભ થાય છે. કથક સુરેશ જાસૂસી કથા વાંચતો બેઠો છે. બા-બાપુની વાતચીત સાંભળતા સુરેશના કાને ‘બંગલો’ શબ્દ પડે છે. એ સાથે જ સુરેશ બંગલાની સ્મૃતિઓમાં ખોવાઈ જાય છે. વાર્તાકાર ભાવકને વર્તમાનમાંથી ભૂતકાળમાં, પાત્રની સ્મૃતિઓમાં સહજતાથી લઈ જાય છે. વાર્તાના આરંભે ખૂલતો નાનો દરવાજો અને સુરેશના ચિત્તમાં ખૂલતો ભૂતકાળ બંને એકરૂપ બની જાય છે. સુરેશની સ્મૃતિઓના દ્વારમાંથી ભાવક પણ ડોકિયું કરીને તેની ચેતના પર ઝીલાયેલ બંગલાની સ્મૃતિઓને જુએ છે. આ સંસ્મરણોમાં બહુ ઓછી ક્ષણો સુખદ છે. કાકાનું અપમૃત્યુ, કાકાનું શબ, કાકીનું રુદન, કાકાની ડાયરી, કાકીનું ટી.બી.થી થતું અવસાન, ગાયનું મૃત્યુ, બંગલાની ચિંતામાં બાપુના શરીરમાં પ્રવેશતી બીમારી – આ બધું સુરેશની સ્મૃતિઓમાં જળવાયેલું છે. સુરેશને લાગતું કે કોઈક જાણે તેનું ગળું ભીંસી રહ્યું છે. ડાયરી વડે બંગલાથી ભય અનુભવતા કાકાની સંવેદનાઓ વર્ણવી છે. વાર્તાકારે સુરેશની ચેતનામાં ઊંડે સુધી વ્યાપી વળેલો બંગલાનો ભય તાદૃશ કરી બતાવ્યો છે. તેરસના દિવસે પિતા સુરેશને લઈને બંગલે પહોંચે છે. ડરીને પિતાને શોધવા જતો સુરેશ જુએ છે તો ખુરશીમાં લાંબા થઈને પડેલા પિતાના નાક, કાન, મોંમાંથી લોહી વહી રહ્યું છે. વાર્તાકારે સુરેશના પિતાના મૃતદેહનું બે વાર વર્ણન કર્યું છે. પ્રથમ વર્ણન સુરેશની ભીતિ ને વેદનાને વ્યક્ત કરે છે. બીજીવારનું વર્ણન તેના ચિત્તમાં ઊંડે ઊતરી ગયેલી એક ક્ષણને, એ દૃશ્યને દર્શાવે છે. પહેલું વર્ણન ધનતેરસના દિવસનું છે જ્યારે બીજું વર્ણન કાળી ચૌદશની સવારનું છે. પ્રથમ વર્ણન કંઈક અંશે સર્રિઅલ કહી શકાય તેવું છે. જ્યારે બીજું વાસ્તવિક છે. પિતાના અંતિમ સંસ્કાર પછી પણ સુરેશને પિતાનું શબ ચાવીનો ઝૂડો પકડીને બેઠેલું દેખાય છે. એ દિવસ પછી સુરેશ રોજ સાંજે બંગલે પહોંચી જાય છે અને શબ પાસે બેસીને જ બંગલા વિશેની વાર્તા લખે છે. ‘ખુરશીમાં પડેલા બાપુના શબની પાસે બેસીને બંગલા વિશેની એક નવી વાર્તા લખતો. તમે જે વાંચી તે બંગલા વિશેની મારી પહેલી વાર્તા હતી.’ (પૃ. ૩૫) સર્જકે કરેલી સમયની કરામત જોવા જેવી છે. આ વિધાનો વડે વાર્તાકાર ભાવકને પણ વાર્તાવિશ્વમાં સંડોવી લે છે. સાથે જ ઘટનાઓના ત્રણ દિવસથી એક અંતર ઊભું કરી દે છે. સમયની દૃષ્ટિએ જોઈએ તો અહીં ત્રણ સ્તર છે. સુરેશ પિતાને ઘરમાં આવતાં જુએ છે ત્યાંથી માંડીને તેમનું અવસાન થાય છે એ વર્ણન ભૂતકાળનું છે. બીજું સ્તર તે સુરેશની સ્મૃતિઓ રૂપે અને કાકાની ડાયરી વડે આવતી ઘટનાઓનું છે, જે વધારે દૂરના ભૂતકાળનું છે. જ્યારે ત્રીજું સ્તર એ ભાવક વાર્તા વાંચે ત્યારનું વર્તમાન કાળનું છે. આ પ્રકારની સમયની સંરચના વાર્તાને નવું જ પરિમાણ અર્પે છે. ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ એ આ સંગ્રહની નોંધપાત્ર વાર્તા છે. વાર્તામાં બે હરકાન્ત મલ્કાની છે. એક, જામ-ખંભાળિયાનો વાર્તાકાર હરકાન્ત. જેની સાથે રામશંકરની મુલાકાત સ્ટીમર પર થાય છે. તે રામશંકરને પોતાની વાર્તા કહે છે. બીજો હરકાન્ત જે વાર્તા રામશંકર સાંભળે છે, તેમાં પાત્રરૂપે આવે છે. વાર્તામાં પણ બે વાર્તા છે. એક વાર્તાનો નાયક રામશંકર છે. બીજી વાર્તાનો નાયક હરકાન્ત છે. વાર્તામાં સમય પણ બે છે. એક, રામશંકર સ્ટીમરમાં બેસીને આફ્રિકા જવા માટે રવાના થાય છે તે સમય. બીજો સમય વાર્તાકાર હરકાન્તની વાર્તામાં આવે છે. વાર્તાકારની વાર્તા પણ ભુલભુલામણીવાળી છે. આ વાર્તામાં સર્જક અને ભાવક વચ્ચેનો સંકુલ સંબંધ પણ કલાત્મક રીતે રજૂ થયો છે. રામશંકર અને વાર્તાકારના સંવાદો આ સંબંધને રજૂ કરે છે. વાર્તાકારની વાર્તામાં જયાબેન, મનસુખ, દાદા, દુર્લભજીકાકા અને હરકાન્તનાં પાત્રો જોવા મળે છે. એક તરફ માણસ મિલકત માટે કેવો લોભી બની જાય છે અને કઈ હદે તેનું પતન થાય છે તે વાત દર્શાવી છે. પણ માત્ર આટલું જ હોત તો આ વાર્તા અનેક પરિમાણીય ન બનત. સ્ટીમર પર હરકાન્ત મલ્કાની પોતાની ઓળખ જામ-ખંભાળિયાના જાણીતા વાર્તાકાર તરીકે આપે છે, ત્યારે રામશંકર વિચારે છે કે ‘મેં આને ક્યારેય કેમ જોયો નથી?’ હરકાન્ત મલ્કાની જે વાર્તા કહે છે તેમાં જયાબેન દીકરા મનસુખને ટપાલ આપે છે. દાદાના આ પત્રની વિગત મનસુખ વાંચે છે. મરણપથારીએ પડેલા દાદાને આફ્રિકાથી હરકાન્ત મલ્કાનીએ ખાનગી કાગળ મોક્લ્યો છે. મનસુખના મનમાં સવાલ છે, આ હરકાન્ત મલ્કાની કોણ છે? દાદાએ પોતાની બધી મિલકત હરકાન્તને નામે કરી હોવાનું જાણીને મનસુખ પિત્તળનો લોટો ઉપાડી દાદાના કપાળ તરફ ઝનૂનથી ફેંકે છે. તે ઉપરના માળે પુસ્તકોના કબાટવાળા ઓરડામાં પહોંચે છે ત્યાં ખુરશીમાં બેઠેલા ઊંચા પ્રૌઢ વયના પુરુષને જુએ છે, જે પોતાની ઓળખ હરકાન્ત મલ્કાની તરીકે આપે છે. પણ દાદાના પત્ર મુજબ તો હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો છે. આ વાર્તાનું ત્રીજું રહસ્ય છે. આ પુરુષ મનસુખને જે વાર્તા કહે છે તે મુજબ દુર્લભજીએ વર્ષો પહેલાં મિલકતના લોભમાં હરકાન્તની રામપુરી ચાકુથી હત્યા કરી નાંખી હતી. જો આ વાત સાચી હોય તો દાદાને પત્ર લખ્યો કોણે? અને જો હત્યા થઈ ગઈ છે તો હરકાન્ત આ ઓરડામાં આવ્યો શી રીતે? મનસુખ આ પૈકીના કોઈ પણ પ્રશ્નોનો ઉત્તર મેળવી શકતો નથી. રામશંકર સમુદ્રના પ્રવાસને ખમી ખાવા માટે વાર્તાકાર પાસે બેસીને વાર્તા સાંભળે છે. એ જ રીતે કારાવાસમાં પણ મુક્તિ ઝંખતો રામશંકર વાર્તાઓ લખીને જીવનની સંકુલતાને તાગવા મથે છે. જયેશ ભોગાયતાની ‘બંગલો’, ‘કલ્યાણજીની મૂર્તિ’ અને ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ – આ ત્રણેય વાર્તાઓમાં મુખ્ય પાત્ર જીવનની ભુલભુલામણીને ઉકેલવા માટે વાર્તા લખતાં જોવા મળે છે. રામશંકર મૃત્યુ પછી જામ-ખંભાળિયામાં જાણીતો વાર્તાકાર બને છે. આ વાર્તામાં વાર્તાકાર, વાર્તાસર્જન પ્રક્રિયા તથા સર્જક-ભાવકના સંબંધ વિશેના સંકેતો જોવા મળે છે. હરકાન્ત કહે છે કે પોતે વાર્તાને કોઈ શીર્ષક આપ્યું નથી. જો વાર્તા સાંભળીને રામશંકરને કંઈ સૂઝી આવે તો તે બોલે. આ સાંભળીને તેને ભેટવા જતા રામશંકરને વાર્તાકાર અટકાવીને કહે છે, ‘આવા ભેટવા-ફેટવાનાં નાટક નહીં.’ (પૃ. ૭૨) આ સંદર્ભો વાર્તાકારની સ્વાયત્તતા અને ભાવકની તટસ્થતાનું મહત્ત્વ સૂચવે છે. ભાવકે વાર્તાનું વાચન સક્રિય રીતે કરવાનું છે. વાર્તાકાર ભાવકને મુક્તપણે વિહરવા અવકાશ આપે તે પણ જરૂરી છે. વાર્તા વાંચતાં પહેલાં હરકાન્ત પાસેથી રામશંકર રામપુરી ચાકુ લઈ લે છે. રામપુરી ચાકુ એ ધારદાર વાર્તાનો સંકેત બને છે. વાર્તાના આરંભે રામશંકર પ્રવાસી અને શ્રોતા છે. પછી હત્યારો અને કેદી. બાહ્ય રીતે તે કેદી છે. વાર્તાલેખન વડે તે આંતરિક મુક્તિ મેળવે છે. વાર્તામાં વાસ્તવ અને કલ્પનાની સેળભેળથી એક નવું જ વિશ્વ રચાયું છે. દુર્લભજી હરકાન્તની હત્યા કરે છે ત્યાં સુધીનું વર્ણન વાસ્તવિક છે અને ત્યારબાદનું વર્ણન મેજિક રિયાલિઝમવાળું છે. આવો જ રહસ્યસભર વાર્તાનો અંત છે. આ વાર્તામાં રહસ્યને પોષક એવી આબોહવા પણ વાર્તાકારે રચી છે. ધન કમાવવા માટે આફ્રિકા જવા નીકળતો રામશંકર, સમુદ્રની યાત્રાથી તેને થતી બેચેની, સમુદ્રનો પવન, વાર્તાકારનાં કપડાં અને તેણે પહેરેલી ચેઇન અને વીંટીના ઉલ્લેખો, રામશંકરને થતી ઊલટીઓ, રામપુરી ચાકુ વગેરેથી આખી આબોહવા બંધાય છે. એ જ રીતે મનસુખવાળી વાર્તામાં જેઠ મહિનો, વાતાવરણમાંનો ઉકળાટ, ભેજથી ગંધાતો ઓરડો, પરસેવાથી તરબતર મનસુખ, કરચલીઓથી ભરેલું દાદાનું મોઢું ઉપરાંત દાદાના પુત્રો-વહુ અને દુર્લભજીના પ્રણયભંગની ઘટના – આ બધાં વડે ગામનો, એક કુટુંબનો ચિતાર વાર્તાકાર આપી દે છે. ‘એની પાસે કોઈ ઉત્તર ન હતો’ વાર્તા એક સંવેદનશીલ વ્યક્તિની લાગણીઓ અને સ્વતંત્રતા પર શી રીતે અન્ય વ્યક્તિઓ અને સમાજ દ્વારા તરાપ મારવામાં આવે છે તેની વાત કહે છે. વાર્તાના અંતે આવતાં આ વિધાનો આ વાતને સચોટ રીતે રજૂ કરે છે. ‘એની કવિતામાં એક પણ શબ્દ ક્યારેય વધારાનો ન હતો પણ શબ્દો કાઢીને કે શબ્દો ફેરવી તોડીને એની કવિતાનો લયભંગ કોણે કર્યો?’ (પૃ. ૬૯) વાત નાયકના જીવનના લયભંગની છે. નાયક પોતાની સ્વતંત્રતા જાળવવા મથે છે કાવ્યલેખન દ્વારા. વાર્તામાં કથનકેન્દ્ર સર્વજ્ઞનું છે. નાયક ટેલિફોન ઑપરેટર છે. તેનું એક આગવું વિશ્વ છે સવારે પાંચ વાગ્યે ઊઠીને રાતના ઊંઘી જવા સુધીની નાયકની ક્રિયાઓનું ઝીણવટસભર નિરૂપણ વાર્તાકારે કર્યું છે. આ નિત્યક્રમ બૅન્ક મૅનેજરનાં બાળકોનાં ટ્યૂશન શરૂ કરે છે ત્યારે તૂટે છે. બાળકોના વિશ્વમાં પ્રવેશીને તે ખુશ છે. પોતાની મરજી થાય ત્યારે બોલાવવું અને નજીવી વાતે તરછોડી દેવું – મૅનેજરનું આ વર્તન નાયકને આઘાત આપે છે. મૅનેજર સાથેના કટુ અનુભવ પછી પણ તે મૅનેજર સાથે જે રીતે વર્તે છે તેમાં તેનું સંવેદનશીલ વ્યક્તિત્વ છતું થાય છે. એમ કહી શકાય કે તે ‘પ્રૅક્ટિકલ’ નથી. માટે તે આ વ્યવહારુ લેણદેણના ચોખ્ખા સિક્કા રાખનાર જગતમાં ‘ફીટ’ બેસતો નથી. ‘સંભારણું’ વાર્તામાં શિક્ષણજગતમાં વ્યાપ્ત જડતા અને સંવેદનહીનતાનું કલાત્મક નિરૂપણ થયું છે. ‘હું’નું કથનકેન્દ્ર ધરાવતી આ વાર્તાનો આરંભ સરોવરના વર્ણનથી થાય છે. વાર્તાકથક કૉલેજનો અધ્યાપક છે. વાર્તામાં બે દિવસનો સમય છે. કૉલેજની પાસે જ મોટું સરોવર હોવા છતાં કૉલેજમાં પીવાના પાણીની સગવડ નથી. વિદાય થતાં વિદ્યાર્થીઓ ગાંઠના પૈસે પાણીની ટાંકી ખરીદીને કૉલેજને ભેટ આપે છે. પણ એ ટાંકી સ્ટોરરૂમમાં મૂકી દેવામાં આવે છે. ટાંકીમાં નળ નથી માટે તેનો ઉપયોગ ન થઈ શકે! પાણીની ટાંકી વિદ્યાર્થીઓ અને અધ્યાપકની સંવેદનશીલતાની સાથે જ આચાર્ય અને સંચાલક મંડળની સંવેદનહીનતા અને સત્તાના ખોખલા દમામનો સંકેત બની રહે છે. આચાર્ય કહે છે, ‘મંડળ ખર્ચ આપશે તો હું ચોક્કસ ટાંકી મુકાવી દઈશ.’ ‘મંડળ ખર્ચ આપશે’ કહીને આચાર્ય જવાબદારીમાંથી છટકી જાય છે. આચાર્યના આ સંવાદની સાથે અધ્યાપકનું આ વિધાન સરખાવવા જેવું છે. ‘મને એ ટાંકી આપો. અત્યારે જ નળ મુકાવી આવું છું.’ આચાર્યના સંવાદમાં રહેલો ‘હું’ તેના વ્યક્તિત્વનું ખોખલાપણું સૂચવે છે. મંડળ ખર્ચ આપે તો ‘હું મુકાવીશ’ એમ કહેવાનો શો અર્થ? અધ્યાપકના વિધાનમાં ‘હું’ નથી પણ ‘જ’ છે. આ નાનકડો જ’કાર અધ્યાપકની વિદ્યાર્થી પ્રીતિ અને સંવેદનશીલતાને ભારપૂર્વક રજૂ કરે છે. ‘હું’ના ઉપયોગ માત્રથી વાર્તાકારે બે વ્યક્તિઓ વચ્ચેના ભેદને તાદૃશ કરી બતાવ્યો છે. વાર્તાના અંતે એ ટાંકી સ્ટોરરૂમમાં પડી રહે છે. અહીં ટાંકી એ નિષ્ઠુર સંચાલક મંડળ અને આચાર્યનું ‘સંભારણું’ બનીને સંવેદનશીલ અધ્યાપકની (ભાવકની પણ) સ્મૃતિમાં જડાઈ જાય છે. ‘સ્વપ્ન-દુઃસ્વપ્ન’ એ તેમની ડાયરીની પ્રયુક્તિથી લખાયેલી મહત્ત્વાકાંક્ષી વાર્તા છે. અધ્યાપકની પાસે વિદ્યાર્થીઓ પ્રયોગશીલ વાર્તા સાંભળવાની ઇચ્છા વ્યક્ત કરે. અધ્યાપક વાર્તા વાંચી સંભળાવે. વાર્તા પર વિદ્યાર્થીઓ પોતાના વિચારો વ્યક્ત કરે. વાર્તામાં જ વાર્તાનું વિવેચન ગૂંથી લેવાની આ રીતિ દ્વિરેફની ‘મહેફિલે ફેસાનેગુયાન’ની શ્રેણીની વાર્તાઓની યાદ અપાવે. ડાયરી વડે વાર્તાકારે પંદર વર્ષનો સમય આવરી લીધો છે. ડાયરીમાં કુલ ચાળીસ નોંધ છે. આ વાર્તાની સંરચનાની તપાસ ભાષાવિજ્ઞાન અને ભાવકલક્ષી અભિગમથી કરવા જેવી છે. સર્જકે વાસ્તવને પૂરેપૂરું ઓગાળી નાંખવાનો પ્રયાસ કર્યો છે. વાર્તા ભાવકની ગ્રહણશીલતા તરફ પણ સંકેત કરે છે. તેમની અન્ય વાર્તાઓ કરતાં આ રચના પ્રમાણમાં નબળી જણાય. વાર્તામાંથી માત્ર નાયકની ચેતનાનો જ આલેખ મળે છે. તેમની અન્ય વાર્તાઓમાં બાહ્યજગત અને નાયકની ચેતના વચ્ચેનો જે સૂક્ષ્મ સંઘર્ષ જોવા મળે છે તેનો અહીં અભાવ છે. આ સંગ્રહમાં નારીપાત્રોનો લગભગ અભાવ છે, વાર્તાઓમાં કૌટુંબિક પરિવેશ હોવા છતાં. આ અભાવ પણ સૂચક છે. પુરુષપ્રધાન કુટુંબ વ્યવસ્થામાં નારીનું હોવું ન હોવું સરખું જ છે એ વાતનો સંકેત આ અભાવથી મળે છે. વાર્તાકારની ભાષાને જોઈએ તો, તેઓ નાનાં નાનાં સાદાં સરળ વિધાનોથી વાર્તા રચે છે. સંકેતોથી સભર તેમની વાર્તાઓમાં સંકુલ વાક્યો પ્રમાણમાં નહિવત્ છે. તેઓ સ્પર્શ, સ્વાદ, સુગંધ, સ્મૃતિઓને ગૂંથી લઈને પરિવેશ રચવામાં નિપુણ છે. વિપુલ પુરોહિત કહે છે, ‘વાર્તાપ્રેમી ભાવકોએ એકવાર તો આ હરકાન્ત મલ્કાનીને ચોક્કસ મળવા જેવું છે. ગુજરાતી ભાષામાં ટૂંકીવાર્તાનું સ્વરૂપ દરેક દાયકે સશક્ત વાર્તાકારોથી સમૃદ્ધ થતું રહ્યું છે તે આપણે જાણીએ છીએ. જયેશ ભોગાયતા ‘હરકાન્ત મલ્કાની આફ્રિકા ગયો નથી’ સંગ્રહની વાર્તાઓથી સશક્ત વાર્તાકારની પ્રતીતિ કરાવવામાં સફળ રહ્યા છે.’ (‘શબ્દસૃષ્ટિ’, નવેમ્બર-૨૦૧૩) આમ, કથાસાહિત્યના અભ્યાસી જયેશ ભોગાયતા કોઈ વાદ કે વિભાવનામાં બંધાયા વિના ચુસ્ત સમયસંકલના, સ્વરૂપ અંગેની સભાનતા, કથનકેન્દ્ર અને કથકની પસંદગી તથા વિષયને અનુરૂપ પરિવેશના નિરૂપણ વડે રહસ્યમય વાતાવરણ રચીને મનુષ્યની સંપત્તિ માટેની લાલસા, જીવનની અનુત્તર રહેતી પરિસ્થિતિઓ અને રહસ્યમયતા આલેખવા મથતા ગુજરાતી નવલિકાક્ષેત્રે નવો ચીલો ચાતરતા સર્જક બની રહે છે.
ડૉ. હીરેન્દ્ર પંડ્યા
નવલકથાકાર, વિવેચક,
આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર,
આટ્ર્સ ઍન્ડ કૉમર્સ કૉલેજ, વડનગર
મો. ૭૪૦૫૮ ૮૨૦૯૭
Email : hirendra.pandya@gmail.com