ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/પીતાંબર પટેલ
પીતાંબર નરસિંહભાઈ પટેલ
વિજયરાજસિંહ જાડેજા
વાર્તાકારનો પરિચય :
પીતાંબર પટેલનો જન્મ ૧૦ ઑગસ્ટ ૧૯૧૮ના રોજ મહેસાણા જિલ્લાના શેલાવી ગામમાં થયો હતો. જે ગામનો હવે પાટણ જિલ્લામાં સમાવેશ થયો છે. તેઓએ પ્રાથમિક શિક્ષણ શેલાવી અને પાનસરમાં લીધું હતું. ત્યાર બાદ માધ્યમિક શિક્ષણ સર્વ વિદ્યાલય, કડીમાં લીધું હતું. મેટ્રિકનો અભ્યાસ ૧૯૩૬માં, તેમજ સ્નાતક ૧૯૪૦માં અમદાવાદની એલ. ડી. આટ્ર્સ કૉલેજમાંથી થયા હતા. સ્નાતકમાં રા. વિ. પાઠક પાસે તેઓએ અભ્યાસ કર્યો હતો. ૧૯૫૬થી ૫૯ દરમિયાન ગુજરાત વિદ્યાસભાના અનુસ્નાતક કેન્દ્રમાંથી એમ.એ.ની પદવી મેળવી હતી. ત્યાં તેમના વિદ્યાગુરુ રસિકભાઈ પરીખ, કે. કા. શાસ્ત્રી અને ઉમાશંકર જોશી હતા. અભ્યાસની સાથે આકાશવાણી, અમદાવાદમાં જોડાયા હતા. તે પછી તેઓ ‘સંદેશ’ વર્તમાનપત્રના તંત્રીવિભાગ તથા ‘આરામ’ વાર્તામાસિકના સંપાદક તરીકે જોડાયા. ૧૬ વર્ષ સુધી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના મંત્રીપદે રહ્યા હતા. સામાજિક-સાંસ્કૃતિક-શૈક્ષણિક સંસ્થાઓની સાથે સક્રિય રહી સેવાઓ પ્રદાન કરી. ૧૯૬૭માં વિધાનસભાની ચૂંટણી લડવાની તૈયારી પણ બતાવી હતી. લોકસેવાને લીધે પ્રત્યક્ષ જીવન સાથે તેમનો અનુબંધ રહ્યો, તેનું પ્રતિબિંબ એક અથવા બીજી રીતે તેમના સાહિત્યસર્જનમાં પણ જોવા મળે છે. તેઓનાં સાત પુસ્તકને ગુજરાત રાજ્ય દ્વારા અને બે પુસ્તકને ભારત સરકાર દ્વારા પુરસ્કૃત કરવામાં આવ્યાં છે. ‘પિનાકપાણિ’, ‘રાજહંસ’ અને ‘સૌજન્ય’ પીતાંબર પટેલનાં ઉપનામ છે. તેમનું અવસાન ૨૪ મે ૧૯૭૭ના રોજ અમદાવાદ ખાતે થયું હતું.
સાહિત્યસર્જન :
નવલકથા : ‘રસિયો જીવ’ (૧૯૪૨), ‘પરિવર્તન’ (૧૯૪૪), ‘ઊગ્યું પ્રભાત’ (૧૯૫૦), ‘તેજરેખા’ (૧૯૫૨), ‘ખેતરને ખોળે’ ભા. ૧-૨ (૧૯૫૩), ‘આશાભરી’ (૧૯૫૪), ‘અંતરનાં અજવાળાં’ (૧૯૬૦), ‘ચિરંતન જ્યોત’ ભા. ૧-૨ (૧૯૬૦), ‘ધરતીનાં અમી’ ભા. ૧-૨ (૧૯૬૨), ‘કેવડિયાનો કાંટો’ (૧૯૬૫), ‘ઘરનો મોભ’ (૧૯૬૬) નવલિકા : ‘વગડાનાં ફૂલ’ (૧૯૪૪), ‘ખોળાનો ખૂંદનાર અને બીજી વાતો’ (૧૯૪૯), ‘મિલાપ’ (૧૯૫૦), ‘શ્રદ્ધાદીપ’ (૧૯૫૩), ‘કલ્પના’ (૧૯૫૪), ‘છૂટાછેડા’ (૧૯૫૫), ‘શમણાની રાખ’ (૧૯૫૬), ‘સોનાનું ઈંડું’ (૧૯૫૬), ‘કેસૂડાનાં ફૂલ’ (૧૯૫૭), ‘કર લે સિંગાર’ (૧૯૫૯), ‘નીલ ગગનનાં પંખી’ (૧૯૬૧), ‘રૂડી સરવરિયાની પાળ’ (૧૯૬૪), ‘ઝૂલતા મિનારા’ (૧૯૬૬), ‘કીર્તિ અને કલદાર’ વાર્તાસંપાદનો : ‘પીતાંબર પટેલની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ’ (૧૯૬૦), ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ’ ભા. ૧-૨ (૧૯૬૧) વ્યક્તિચિત્રો-પ્રસંગકથા : ‘રાખની ઢગલી’ (૧૯૪૫), ‘ધરમ તારો સંભાળ રે’ (૧૯૫૩), ‘ગામડાની કેડીએ’ (૧૯૫૯), ‘વીરપસલી’ (૧૯૬૧), ‘નવો અવતાર’ (૧૯૬૨), ‘લીંબડાની એક ડાળ મીઠી’ (૧૯૬૩), ‘સર્વોદયપાત્ર’ (૧૯૬૬), ‘સૌભાગ્યનો શણગાર’ (૧૯૬૩), ‘સત્નો દીવો’ (૧૯૬૫), ‘ધરતીનો જાયો’ (૧૯૬૬), ‘રામ નામની પરબ’ પ્રવાસનિબંધ : ‘નૂતન ભારતનાં તીરથ’ ભા. ૧-૫ (૧૯૫૭) સંપાદન : ‘મંગલ વાતો’, ‘માણસાઈની વાતો’
વાર્તાકારનો યુગસંદર્ભ :
પીતાંબર પટેલનું મુખ્યત્વે સર્જન કથાસાહિત્યમાં રહ્યું છે. પીતાંબર પટેલ, પન્નાલાલ પટેલ અને ઈશ્વર પેટલીકરના સમકાલીન અને અનુગામી વાર્તાકાર છે. ત્રણેય ગાંધીયુગના મહત્ત્વના વાર્તાકારો, તેઓના સાહિત્યસર્જનમાં ગાંધીવિચારનો પડઘો સતત સંભળાતો રહે છે. ગાંધીવિચારથી પ્રભાવિત પીતાંબર પટેલ લોકસેવાને લીધે જીવનને નજીકથી જુએ છે. આ જીવનનાં વિધવિધ સ્વરૂપો તેમની કથાનાં ચાલકબળ રહ્યાં છે. ગાંધીયુગથી શરૂ થયેલી સર્જનસફર અનુગાંધીયુગ અને આધુનિકયુગનાં પગરણ સુધી વિસ્તરે છે. આ સમયગાળાની વૈશ્વિક, રાજકીય, સામાજિક, આર્થિક પરિસ્થિતિનો આલેખ પીતાંબર પટેલના સાહિત્યસર્જનમાંથી પ્રાપ્ત થાય છે.
‘વગડાનાં ફૂલ’નો પરિચય :
‘વગડાનાં ફૂલ’ વાર્તાસંગ્રહમાં કુલ ૧૯ વાર્તાઓ સમાવેશ પામી છે. તેમણે આ વાર્તાસંગ્રહ મિત્ર અને ગુરુ ઉમાશંકર જોશીને અર્પણ કર્યો છે. પીતાંબર પટેલનો મુંબઈમાં વસવાટ અને કાર્યક્ષેત્રને લીધે નગરજીવનના પ્રશ્નો, પડકારો અને ફિલ્મક્ષેત્ર વાર્તાઓનો વિષય બનીને આવે છે. ‘કૅમેરાનાં આંસુ’, ‘એક્સ્ટ્રા ગર્લ’માં ફિલ્મઉદ્યોગની વરવી વાસ્તવિકતાનો ખ્યાલ વાર્તામાંથી પસાર થતાં મળી રહે છે. જ્યારે મુંબઈનું નગરજીવન ‘ક્રૂર મશ્કરી’ અને ‘મનનો મેલ’ વાર્તાઓમાં વ્યક્ત થયું છે. સામાજિક રીતિ-રિવાજ અને લોકોની માનસિકતા સામે વાર્તાકારને પ્રશ્ન થયા છે, જે ‘હરામખોર’, ‘ફાટેલું દૂધ’, ‘અભરખો’, ‘જીવન્નાટક’, ‘વાડીકાકા’, ‘...અને એ પરણી ગયો’, ‘પાક્કું કામ’ વાર્તાઓમાં અભિવ્યક્તિ પામ્યાં છે. જેમાં માનવવૃત્તિઓનું સૂક્ષ્મ રીતે આલેખન થયું છે. તો વળી કોઈક વાર્તામાં જાતિયતાનું નિરૂપણ જોવા મળે છે. ‘કરફ્યુ ઓર્ડર’ અને ‘એકલતા’ જેવી વાર્તામાં માનવની આધુનિક જીવન પદ્ધતિના પ્રશ્નો છે. ‘વગડાનાં ફૂલ’ જે વાર્તાસંગ્રહનું શીર્ષક છે, તેમાં વાર્તાની અંદર વાર્તાનો પ્રયોગ કરીને વાર્તાકારે પ્રતીકાત્મક રીતે રજૂઆત કરી છે. જેમાં પ્રણયકથા છે. ‘મનના અધિકારી’ અને ‘વાડીકાકા’ વ્યક્તિકેન્દ્રી વાર્તા છે. ધાર્મિક વિખવાદ અને ભાગલાને લીધે ઊભી થયેલી હાલાકીની વાર્તા એટલે ‘અપહ્યતા’. ઉત્તર ગુજરાતની તળ બોલી તેમજ કહેવતો અને રૂઢિપ્રયોગનો વિનિયોગ ‘કાળી ટીલી’ નામક વાર્તામાં જોવા મળે છે.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાકળા :
પીતાંબર પટેલ આસપાસ વસતાં મનુષ્યની વાતો વાર્તાના માધ્યમે પ્રગટ કરે છે. આ મનુષ્ય ક્યાંક નગરમાં વસવાટ કરે છે, તો વળી ક્યાંક ગામડાનો નિવાસી છે. આમ, નગર અને ગ્રામજીવનના પ્રશ્નો વાર્તાનો વિષય તરીકે આવ્યાં છે. માણસની અપેક્ષા, ઇચ્છા, માનસિક વૃત્તિ વગેરે ભાવોનું નિરૂપણ અલગ અલગ વાર્તાઓમાં થયું છે. સામાજિક રીત-રિવાજો અને પ્રશ્નો વાર્તાનું ચાલક બળ બન્યાં છે. દામ્પત્યજીવન, સ્વતંત્રતા બાદના ધાર્મિક વિખવાદો વાર્તાનું કથાનક બન્યાં છે. જેમાં ભોગવવું સામાન્ય માણસે પડ્યું છે. પ્રસ્તુત સંગ્રહની દરેક વાર્તાઓનાં શીર્ષક ધ્યાન ખેંચે તેવાં છે. આ શીર્ષક થકી વાચકો વાર્તા સુધી પહોંચે છે, વાર્તાઓમાંથી પસાર થતાં શીર્ષકની સાર્થકતા જોઈ શકાય છે. કોઈક જગ્યાએ શીર્ષક પ્રતીકાત્મક પણ લાગે છે. પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓની શરૂઆત જ વાચકોને જકડી રાખનારી છે. મોટે ભાગે વાર્તાની શરૂઆતનાં પ્રથમ વાક્ય કે શબ્દો રહસ્ય ખડું કરી આપે છે. આ રહસ્ય સર્જક છેક સુધી મમળાવે છે. અંતે સૂચક રીતે તેનો ખુલાસો કરે છે. વાર્તાના આરંભે જ પાત્રોનો પરિચય આપણને વાર્તાકાર કરાવી આપે છે. કેટલીક વાર્તાઓનાં પાત્રો ચરિત્ર બનવા સુધી પહોંચ્યાં છે. દરેક વાર્તામાંથી વાર્તાકારનો જીવનદર્શનનો સૂર સાંભળી શકાય તેમ છે. પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓનો સ્પર્શ વાસ્તવિક ધરાતલ સાથે વધુ છે. સમાજમાં બનતી કોઈ ઘટના-પ્રસંગને લઈને વાર્તાકાર અભિવ્યક્ત થયા છે. ‘વગડાનાં ફૂલ’ વાર્તાસંગ્રહમાં પીઠ ઝબકાર, વાર્તાની અંદર વાર્તા તેમ જ એકાદ વાર્તામાં પત્ર દ્વારા વાર્તાનો વિકાસ... વગેરે પ્રયુક્તિઓ જોવા મળે છે.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓ વિશે વિવેચકો : – ‘પીતાંબરની વાર્તાઓમાં પાત્રાલેખન, ઘટનાનિરૂપણ, સંવાદકૌશલ તેમ જ જીવનદર્શન જેવાં ઘટક તત્ત્વોની તુલનાએ પાત્ર અને પરિસ્થિતિના બહિરંગનું પ્રાધાન્ય જોવા મળે છે. આમ, હોઈને પાત્રોની મનોમયતા, આંતરવિશ્વના વિકલ્પે દેખીતા બાહ્યસંઘર્ષને વિશેષ મહત્ત્વ મળે છે.’ – પારુલ કંદર્પ દેસાઈ
સંદર્ભ :
(૧) ‘પીતાંબર નરસિંહભાઈ પટેલ, ‘પિનાકપાણિ’, ‘રાજહંસ’, ‘સૌજન્ય’ – દેસાઈ પારુલ કંદર્પ, ‘ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ ગ્રંથ : ૬’, પ્રથમ આવૃત્તિ ૨૦૦૬, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ.
‘મિલાપ’ (ત્રણ લાંબી વાર્તાઓ)
‘મિલાપ’નો પરિચય :
‘મિલાપ’ પીતાંબર પટેલનો ત્રીજો વાર્તાસંગ્રહ છે. તેઓએ આ સંગ્રહ શ્રી મોહનલાલ મહેતા અને લાભુબેન મહેતા મિત્રદંપતીને અર્પણ કર્યો છે. પ્રસ્તુત સંગ્રહમાં ત્રણ લાંબી વાર્તાઓ છે. જેમાં પ્રથમ ‘મિલાપ’ જે સંગ્રહનું શીર્ષક છે, બીજી બે અનુક્રમે ‘ફૂલ અને કાંટા’, ‘સોહાગરાત’ છે. સંગ્રહની ત્રણેય વાર્તાનું કેન્દ્ર નારી અને તેની સમસ્યા છે. ત્રણેય વાર્તાઓનું ચાલકબળ મુખ્ય અને ગૌણ સૂરમાં પ્રણય સંબંધ છે. ‘મિલાપ’ વાર્તામાં મજબૂરીમાં વેશ્યા બની ગયેલ નારીની વાત છે. જે પોતાની પુત્રીને ઝંખે છે. પુત્રી લગ્નલાયક થવાથી તેને છેલ્લીવાર મળવાનું વિચારે છે. માતા અને પુત્રી વચ્ચેનો લાંબા સમયનો વિલાપ વાર્તાન્તે ‘મિલાપ’માં પરિણમે છે. વાર્તામાં કહેવાતા પુરુષપ્રધાન સમાજમાં સ્ત્રીઓની અવદશા તરફનો નિર્દેશ છે. તે સમયનાં જ્ઞાતિગત બંધનોની અને સામાજિક રીતિ-રિવાજોની વાત વાર્તાકારે કરી છે. ‘ફૂલ અને કાંટા’ વાર્તાની શરૂઆતમાં નગર-ગ્રામ વચ્ચેની ભેદરેખા પીતાંબર પટેલ દોરે છે. ‘ફૂલ (સ્ત્રી) અને કાંટા (ગ્રામઉદ્ધારનું સેવાકાર્ય)’ વચ્ચે અસમંજસમાં જીવતો વિનોદ મુખ્ય પાત્ર છે. બંનેમાંથી કોઈ એકની પસંદગી નથી કરી શકતો. જેને લીધે મૂંઝવણમાં મુકાય છે. માનવસહજ વૃત્તિનું આલેખન વાર્તામાં જોવા મળે છે. વિનોદ-વિમળાનો પ્રણય સંબંધ અંતે વિમળા-મહેશના પ્રણય સંબંધમાં ફેરવાય છે. આમ, જોવા જઈએ તો અહીં પ્રણયત્રિકોણ રચાયો છે. વિમળા વિનોદના મનને કળી જાય છે, તે સ્ત્રીને ઝંખતો હોય છે. અંતે વિમળાની સમજાવટથી વિનોદ બીજી સ્ત્રી સાથે પરણવા માટે તૈયાર થાય છે. ‘સોહાગ રાત’ દુષ્કાળની પરિસ્થિતિમાં બાળક અને પતિને માટે જીવતી એકલી સ્ત્રી-જમનીની વાર્તા છે. ગંજેરી પતિ ગગાજી પત્ની-પુત્રને મૂકી ક્યાંક જતો રહે છે. પછી બાળકનું પણ અકાળે અવસાન થાય છે. જમનીનું રૂપ જોઈ દરેક પુરુષ તેની સાથે ‘સોહાગ રાત’ની કામના રાખે છે .એકલી જમની પુરુષમાં રહેલી કામવૃત્તિને લીધે સતત મુશ્કેલીમાં મુકાય છે, અંતે તેનો પતિ ગગાજી મળી જતાં બચી જાય છે.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાકળા :
પીતાંબર પટેલ સંગ્રહની ત્રણેય વાર્તામાં સામાજિક, માનસિક અને આર્થિક પ્રશ્નોને રજૂ કરે છે. તેઓની વાર્તાનું કેન્દ્ર સામાન્ય-પીડિત વર્ગ હોય છે. પીતાંબર પટેલ વણસ્પર્શ્યા વિષયો સુધી પહોંચે છે. જેથી સમાજની વાસ્તવિકતાઓથી ભાવકવર્ગ પરિચિત થઈ શકે. આધુનિક નગરચેતના સામે ગ્રામઉદ્ધારની જરૂરિયાત શું? તેની સમજાવટ વાર્તાના માધ્યમે તેઓએ કરી છે. સાથે પ્રકૃતિ સાથે માનવસ્વભાવને સરખાવી, સ્ત્રી માટેની ઝંખના પ્રતીકાત્મક રીતે રજૂ થઈ છે. પન્નાલાલના સમકાલીન હોવાથી દુષ્કાળ અને તેના પ્રત્યાઘાતો વાર્તાનું ચાલકબળ બન્યાં છે. આ સંગ્રહની ત્રણેય વાર્તાઓનાં શીર્ષકો ગર્ભિત અને પ્રતીકાત્મક છે. લાંબી વાર્તાઓ હોવાથી કથાનો ક્યાંક બિનજરૂરી વિસ્તાર થતો જોવા મળે છે. ત્રણેય વાર્તાઓમાં સર્જકનો નારીવાદી અભિગમ ધ્યાન ખેંચે છે. પીતાંબર પટેલ ઓછાં પાત્રો પાસેથી વધુ કામ લેવાની કળા જાણે છે. તેનું ઉદાહરણ આ સંગ્રહની ત્રણેય વાર્તાઓ છે. બે-ત્રણ મુખ્ય પાત્રની આસપાસ કથાનક ગૂંથાય છે. પરિવેશને અનુરૂપ પાત્રોની ગતિ સ્થળ-કાળમાં ઓછી છે. વર્તમાનમાં ચાલતી વાર્તા હળવેકથી પાત્રના ભૂતકાળમાં સરી પડે છે. આગળ વધતાં ફ્લેશબૅકમાં ચાલતો કથાનો દોર ફરી વર્તમાનમાં આવી જાય છે. પાત્ર-પાત્ર વચ્ચેના સંવાદોની જેમ જ મુખ્ય પાત્રનું મનોમંથન વાર્તાને આગળ ધપાવે છે. નગર અને ગ્રામપરિવેશની વાતો સમાંતરે વાર્તાકાર કરે છે. પીતાંબર પટેલ પોતાનું દર્શન વચ્ચે વચ્ચે રજૂ કરતા રહ્યા છે.
સંદર્ભ :
૧. ‘પિનાકપાણિ’, ‘રાજહંસ’, ‘સૌજન્ય’, પીતાંબર નરસિંહભાઈ પટેલ ૨. ‘ગુજરાતી સાહિત્યનો ઇતિહાસ’ ગ્રંથ : ૬, પારુલ કંદર્પ દેસાઈ, પ્રથમ આવૃત્તિ ૨૦૦૬, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, અમદાવાદ.
‘શ્રદ્ધાદીપ’
‘શ્રદ્ધાદીપ’નો પરિચય :
‘શ્રદ્ધાદીપ’ પીતાંબર પટેલનો ચોથો વાર્તાસંગ્રહ છે. જેમાં ૨૦ જેટલી વાર્તાઓ સંગૃહીત છે. તેઓએ આ સંગ્રહ મિત્ર અંબાલાલ મૂળચંદદાસ પટેલને અર્પણ કર્યો છે. ગ્રામજીવનમાં નિસંતાન હોવું એ અભિશાપ ગણાય છે. અહીં વાર્તાકારે ‘ઉઘાડું ઘર’ અને ‘પખાલીને વાંકે’ એમ બે વાર્તાઓ દ્વારા વાંઝિયામેણાને વિષય તરીકે લઈ રજૂઆત કરી છે. ગ્રામલોકોની રૂઢિચુસ્ત વિચારસરણી અને ભણેલ વર્ગ પ્રત્યેનો અણગમો ‘ભણેલી વહુ’, ‘રામસેના’, ‘પખાલીને વાંકે’ જેવી વાર્તાઓમાં વ્યક્ત થયો છે. તો વળી અંધશ્રદ્ધાને કારણે ગામનાં લોકો પોતાનું જ નુકસાન કરે છે. ‘રામસેના’ વાર્તા તેનું ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. સંગ્રહની ઘણીખરી વાર્તાઓ નારીકેન્દ્રી છે. જેમ કે ‘મેળાનું પંખી’, ‘સ્ત્રીનું હૃદય’, ‘ગામડાનું ડોબું’ અને ‘ઊજડેલો બાગ’. ‘રડતા પાવા’, ‘પ્રેમનું ભૂત’, ‘મનડાની માયા’, ‘સ્ત્રીશત્રુ’ અને ‘નલિની’ આ વાર્તાઓનો વિષય પ્રેમ છે. પ્રણય સંબંધમાં બંધાયેલાં વાર્તાનાં પાત્રોને અંતે વિચ્છેદનો જ સામનો કરવો પડે છે. એ રીતે આ વાર્તાઓનો અંત દુઃખદ છે. ‘લોહીની સગાઈ’ શીર્ષક ઈશ્વર પેટલીકરની આ જ શીર્ષકથી લખાયેલ વાર્તાની યાદ અપાવે છે. પરંતુ પ્રસ્તુત વાર્તામાં પારિવારિક સંબંધોની આંટીઘૂંટીની વાત આલેખન પામી છે. બે ભાઈ-ભાઈ વચ્ચેના વિગ્રહને પ્રસ્તુત કરે છે. ‘ગુપ્તદાન’ વાર્તામાં ભીખાશેઠ ગામને જરૂર પડ્યે ગુપ્ત રીતે સેવા કરતાં જોવા મળે છે. અંતિમ વાર્તા ‘શ્રદ્ધાદીપ’ ઘર છોડી ગયેલ પતિ જીવિત છે, તેવી શ્રદ્ધા રાખનાર હેમકોરની કથા છે. જે ગામનાં લોકોનો નીડરતાથી સામનો કરી અડગ રહે છે.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાકળા :
‘શ્રદ્ધાદીપ’ વાર્તાસંગ્રહની મોટાં ભાગની વાર્તાઓમાં ગ્રામજીવન વિવિધ રીતે પ્રગટ થયું છે. માત્ર ગ્રામજીવન જ નહીં, પરંતુ ગ્રામસમાજના પ્રશ્નો-પડકારો, રીતિ-રિવાજ, શ્રદ્ધા-અંધશ્રદ્ધા, ઉચ્ચ-નિમ્ન વર્ગનો ભેદ, પ્રેમ-બલિદાન જેવા વિષયો નિરૂપણ પામ્યા છે. જેની વિષય સંદર્ભે ઉક્ત મુદ્દામાં ચર્ચા કરી છે. પીતાંબર પટેલ સરળ શૈલી અને સહજ વિષય સાથે વાચકને વાર્તામાં પ્રવેશ કરાવે છે. તેમની વાર્તાનાં પાત્રો જાણે આપણી આસપાસની સૃષ્ટિનાં હોય, તેમ પરિચિત લાગે છે. સમાજમાં બનતી ઘટનાઓ અને લોકોની વિચારસરણીને કેન્દ્રમાં રાખીને વાર્તાકારે વાર્તાઓ લખી છે. તેઓ ભ્રષ્ટાચાર સામે વાર્તાનાં માધ્યમે લડત આપે છે. કોઈ કોઈ વાર્તાઓમાં વાર્તાકાર પ્રવર્તમાન પરિસ્થિતિ અંગે કટાક્ષ કરતા જોવા મળે છે. ગ્રામ-નગર જીવનમાં જે વિચારસરણીનો ભેદ છે, તે વાર્તાઓમાં વિવિધ રીતે વ્યક્ત થયો છે. એકાદ વાર્તામાં પરોપકારવૃત્તિનો ભાવ પણ જોઈ શકાય છે. ‘શ્રદ્ધાદીપ’ સંગ્રહની વાર્તાઓનાં શીર્ષકો પ્રતીકાત્મક છે, જે વાર્તામાં પ્રવેશવા માટે મજબૂર કરે છે. એકાદ વાર્તાનાં શીર્ષક જાણીતા વાર્તાકારની વાર્તાને અનુસરતાં જોવા મળે છે. હા, કથાનક વાર્તાકારે સ્વકીય રીતે રજૂ કર્યું છે, તેમાં કોઈ પ્રકારે સામ્યતા જોવા મળતી નથી. બીજી એક વાર્તા ‘ઉઘાડું ઘર’નું કથાનક મડિયાની વાર્તા ‘મજિયારી પછીતના પથ્થરો’ સાથે સરખામણી થઈ શકે તેમ છે. ‘ઊજડેલો બાગ’ વાર્તા પત્રશૈલીમાં લખાયેલ છે. સ્વતંત્રતા મળ્યા બાદ એકલી પડી ગયેલ નારીનું વ્યથાનું પ્રસ્તુત વાર્તામાં આલેખન થયું છે. કેટલીક વાર્તાઓ પાત્રમુખે કહેવાયેલ છે. વાર્તાઓનાં કથનકેન્દ્ર બદલાતાં રહે છે. કોઈ વાર્તા પ્રથમ પુરુષ એકવચનમાં તો વળી ક્યાંક ત્રીજા પુરુષ એકવચન કથનકેન્દ્રમાં ગતિ કરે છે. વાર્તાઓમાંથી જીવનદર્શનનો સૂર પણ સાંભળી શકાય છે. અહીં સમાવિષ્ટ મોટા ભાગની વાર્તાઓ વિચારકેન્દ્રી છે. જેમ જેમ વાર્તા આગળ વધે તેમ તેમ વાર્તાકારનો વિચાર પ્રગટ થાય છે. કોઈક વાર્તા વર્તમાન-ભૂતકાળ-વર્તમાન એ રીતે ગતિ કરતી જોવા મળે છે. આમ, પ્રસ્તુત સંગ્રહની વાર્તાઓમાં વિષયવૈવિધ્યની સાથે રજૂઆતની વિવિધતા ધ્યાનાકર્ષક બની રહે છે.
ડૉ. વિજયરાજસિંહ જાડેજા
આસિસ્ટન્ટ પ્રોફેસર
મહારાણીશ્રી નંદકુંવરબા મહિલા આટ્ર્સ ઍન્ડ કૉમર્સ કૉલેજ,
નીલમબાગ ચોક, ભાવનગર
મો. ૯૯૧૩૮ ૦૦૭૫૨
Email : jadejavijayrajsinh૯૭૦૭@gmail.com
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૧’નો પરિચય :
વિપુલ કાળિયાનીયા
પીતાંબર પટેલ : સર્જક પરિચય
પીતાંબર નરસિંહભાઈ પટેલનો જન્મ ૧૦ ઓગસ્ટ, ૧૯૧૮ના રોજ મહેસાણા જિલ્લાના શેલાવી ગામમાં થયો હતો. પ્રાથમિક શિક્ષણ શેલાવી અને પાનસરમાં લીધું હતું. તેમણે માધ્યમિક શિક્ષણ સર્વ વિદ્યાલય કડીમાં લીધું હતું. ૧૯૩૬માં મેટ્રિક થયા. અમદાવાદની એલ. ડી. આટ્ર્સ કૉલેજમાંથી ૧૯૩૬થી ૧૯૪૦માં બી.એ. થયા હતા. ગુજરાત વિદ્યાસભાના અનુસ્નાતક કેન્દ્રમાંથી ૧૯૪૨માં એમ.એ. થયા. ૧૯૫૬થી આકાશવાણી, અમદાવાદમાં કાર્યરત હતા. તેઓ ભવાઈ મંડળના પ્રણેતા રહ્યા હતા. એ સિવાય પણ જાહેર જીવનમાં સક્રિય ભાગીદારી નોંધાવતા રહ્યા છે. અમદાવાદ લેખક મિલન અને ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના મંત્રી તરીકેની સેવા આપી હતી. ‘સંદેશ’ના તંત્રીવિભાગમાં પણ સક્રિય ભૂમિકા ભજવી હતી. ‘આરામ’ વાર્તામાસિકના સંપાદક તરીકે પણ સેવા આપી હતી. ફિલ્મ નિર્માણની પ્રક્રિયામાં પણ સક્રિય કામગીરી કરેલી. ગરવી ગુજરાતના પનોતા પુત્ર અને ગ્રામજીવનને પોતાના સાહિત્યમાં આલેખનાર પીતાંબર પટેલ તેમના ગદ્યસર્જનથી સુખ્યાત છે. વૈવિધ્યસભર સાહિત્યના પ્રદાનમાં તેમની પાસેથી સંખ્યાબંધ નવલકથાઓ અને નવલિકાઓ મળે છે.
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૧’નો પરિચય :
મિહિર પ્રકાશન, રાજકોટ દ્વારા પીતાંબર પટેલનાં તમામ પુસ્તકો એક સાથે સેટ સ્વરૂપે પ્રકાશિત કરેલાં છે. જેમાં તેમના નવલિકા સંગ્રહોમાંથી ચૂંટીને ઉત્તમ વાર્તાઓના ચાર સંગ્રહો ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ’ સ્વરૂપે પ્રગટ કરેલ છે. જે પૈકીના પ્રથમ સંગ્રહ ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૧’નો પરિચય મેળવવાનો અહીં ઉપક્રમ છે. ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૧’માં કુલ ૩૩ વાર્તાઓ સમાવિષ્ટ છે. વૈવિધ્યસભર વિષયો લઈને આવતી આ વાર્તાઓમાં સર્જક પર પુરોગામી અને સમકાલીન વાર્તાસર્જકોની અસર વર્તાઈ આવે છે. સંગ્રહની પ્રત્યેક વાર્તા વિશે ચર્ચા કરીએ તો, ‘નંદવાયેલું હૈયું’ સંગ્રહની પ્રથમ વાર્તા છે. ઉગરી ડોશીનો દીકરો લાલજી ઘર છોડીને ભાગી ગયો છે કારણ કે એને એની પત્ની નાથી એને ‘છપ્પરપગી’ લાગે છે. ડોશી કાંતિલાલ માસ્તર પાસે લાલજીને પત્ર લખાવે છે. થોડાક સમય પછી એનો જવાબ આવે છે કે નાથીને ઘરેથી કાઢી મૂકો તો જ આવીશ. પણ ડોશી આવું કરી શકતાં નથી અને લાલજી આવે છે. મા- દીકરાની વાત નાથી સાંભળી જાય છે અને નાથી કૂવામાં પડી આત્મહત્યા કરે છે. વાર્તા કરુણાંત બની છે. ગામડાનું ચિત્રાંકન, તળપદી બોલીનો વિનિયોગ અને સુરેખ પાત્રાલેખન વાર્તાની નોંધપાત્ર બાબત છે. મૂડીવાદી સમાજરચના સામે બંડ પોકારતી વાર્તા ‘પાગલ’ પાગલખાનાના દૃશ્યથી વાર્તા આરંભાય છે. અહીં વકીલનો પરિચય યુવાન લેખન ગુણવંતલાલ સાથે થાય છે. સનાતન શેઠ દ્વારા લેખક ગુણવંતલાલની નવલકથા પડાવી લઈ પોતાના નામે ચડાવી પુરસ્કાર સ્વીકારી, સાચા લેખક ગુણવંતલાલને પાગલખાનામાં ધકેલવામાં આવ્યા છે એ વાત વકીલને ખબર પડે છે. વકીલ લેખકને મદદ કરવા માગે છે, ન્યાય અપાવવા માગે છે પણ લેખક ના પાડે છે. માત્ર થોડાંક પુસ્તકોની માગણી કરે છે. સંપત્તિ આગળ શાણપણ નકામું એ વાત અહીં સ્પષ્ટ વર્તાઈ આવે છે. ‘અધૂરાં અરમાન’ વાર્તા મારુતિ અને ચંદ્રભાગાના સંસારમાં રહેલાં અધૂરાં અરમાનોને વર્ણવે છે. ક્ષયરોગથી પીડાતા પતિ મારુતિની સારવારમાં પોતાનું સર્વસ્વ ગુમાવતી ચંદ્રભાગા અંતે તો મારુતિને પણ ગુમાવી બેસે છે. પોતાના પતિની સારવાર માટે –ઇન્જેક્શનનો કોર્સ પૂરો કરાવવા માટે રૂપિયાની સગવડ કરવા પોતાના શેઠની તાબે થાય છે પણ ઘરે પાછાં ફરતા ઝેર પીને આત્મહત્યા કરેલો પતિ નજરે પડે છે. કરુણાંત વાર્તામાં પાત્ર અને પરિસ્થિતિને અનુરૂપ ભાષા નિરૂપણ ધ્યાન ખેંચે છે. ‘જળોજથા’ વાર્તામાં કાશીમા અવસ્થાએ પહોંચ્યાં છે, ચાર ધામની જાત્રા કરી આવ્યાં છે પણ સંસારની મોહમાયા-જળોજથા મૂકતાં નથી એ બાબત સુપેરે રજૂ થઈ છે. ગામડું, ગામડાંના લોકો, એના વ્યવહાર અહીં તાદૃશ થવા પામ્યા છે. ‘જનેતા બની’ વાર્તામાં સ્ત્રીમાં રહેલાં માતૃત્વની મહત્તા પ્રગટી છે. દમના દર્દી અને બીજવર જોઈતા સાથે પરણીને યુવાવયે વિધવા બનતી શિવીની આ વાત છે. શિવીને લાલચુ પિતાના કારણે આ લગ્ન કરવા પડેલાં પણ અકાળે એના બીમાર પતિનું મૃત્યુ થાય છે. પતિના આગલાં ઘરના બે બાળકો સાથે સ્નેહના કારણે પતિના મૃત્યુ પછી બીજું ઘર કરવાને બદલે બે નાનાં બાળકોની જનેતા બનીને રહેવાનું સ્વીકારે છે. વાત્સલ્યભાવનો વિજય દર્શાવતી આ સુખાંત વાર્તા છે. અહીં ગામડાના કુંભાર જ્ઞાતિના રિવાજો, અરસપરસના વ્યવહારો વ્યક્ત થયા છે. સાથોસાથ જેમને અક્ષરજ્ઞાન નથી પણ અંતર-સ્નેહની સમજણ છે એ વ્યક્ત થયું છે. સ્ત્રીમાં રહેલાં માતૃત્વના ગુણને ચડિયાતો બતાવી યુવાન શિવી પત્ની નહિ પણ જનેતા બનીને જન્મારો કાઢવા તૈયાર થઈ એ બાબત સાહજિક રીતે દર્શાવી છે. ‘સુનંદા’ આ સંગ્રહની ઉત્તમ કહી શકાય એવી વાર્તા બનવા પામી છે. સુનંદા અને રાજેન્દ્રના સુખી સંસારમાં નટવર – જે સુનંદાનો પૂર્વ પ્રેમી હતો એનો પ્રવેશ થાય છે અને એના સુખી સંસારમાં આગ લગાડવા આવેલો નટવર કશું ખરાબ કરવાને બદલે એના પ્રેમપ્રકરણના પુરાવા પત્ર દ્વારા પરત કરી જતો રહે છે. વાત માત્ર આટલી જ છે પણ એ વ્યક્ત કરવા માટે સર્જકે પાત્રની ચૈતસિક સ્થિતિ દર્શાવવા અવનવી પ્રયુક્તિ કરતા નજરે પડે છે. વાર્તાનો આરંભ જ રહસ્યમય રીતે થયો છે. સર્જક ભાવકના ચિત્તને ઉત્તેજી એને રહસ્ય ખોલવા સુધી લઈ જાય છે. ભાવ અને ભાષાનો સુભગ સમન્વય આ વાર્તામાં થયેલો જણાય છે. ‘જળકમળ’ વાર્તામાં ફિલ્મી દુનિયા સાથે જોડાયેલા જતિનદાની વાત કરવામાં આવી છે. અવ્વલ ફિલૉસૉફર, લગ્નની ઉંમર વટાવી ચૂકેલા જતિનદા અચાનક લગ્ન કરે છે એ પણ અભિનેત્રી સુચરિતા સાથે. પણ આ લગ્ન પરિસ્થિતિજન્ય છે એ વાત સચીનબાબુ અને વાર્તાકથકને ખ્યાલ આવે છે. જળકમળવત્ રહેલાં જતિનદા મૂઠી ઊંચેરા માનવી બની રહે છે. બંગાળી પાત્રો, મુંબઈની ફિલ્મી દુનિયા પણ અહીં દર્શાવાય છે. ‘ચૂપચાપ લગ્ન’ વાર્તામાં પણ આધેડ ઉંમરનાં પાત્રોનાં લગ્નની વાત છે. વિધુર સમાજસેવક મનસુખભાઈના વ્યક્તિત્વથી આકર્ષાયને વિધવા લીલા એમની સાથે લગ્ન કરવાની ના પાડે છે પણ વૃદ્ધ માતાની સંભાળ ખાતર અચાનક લીલાના લગ્નના પ્રસ્તાવને સ્વીકારી ચૂપચાપ લગ્ન કરી લે છે. સામાન્ય કક્ષાની આ વાર્તામાં વિધવાવિવાહ અને સમાજસેવાની મહત્તા કરવામાં આવી છે. ‘માણેકમા’ પન્નાલાલ પટેલની વાર્તાઓની યાદ અપાવે એવી આ વાર્તા છે. પોતાના ગામના કોઈપણને હંમેશાં મદદ માટે તત્પર એવાં માણેકમાના જીવનના ચિતાર જેવી આ વાર્તા છે. આ સર્જકનાં યાદગાર પાત્રો પૈકીનું આ પાત્ર બની રહે છે. ‘ઉપેક્ષિતા’ વાર્તામાં પણ ફિલ્મી દુનિયા દર્શાવાય છે. રેલ રાહતફંડ માટે નીકળેલા સરઘસથી વાર્તા પ્રારંભાય છે અને ફિલ્મી દુનિયામાં ઉપેક્ષા પામેલી અભિનેત્રી ડાયરી લખે છે. વર્તમાન અને ભૂતકાળમાં ફરતી આ અભિનેત્રીને ભૂતકાળની એક ઘટના આનંદિત કરી મૂકે છે. પોતાના ‘સૌભાગ્ય’ ફિલ્મના પ્રભાવથી એક નવયુગલ પર જે હકારાત્મક અસર થઈ છે એ વાત એને રાજી રાજી કરી દે છે. ‘વ્યવહાર કુશળતા’ વાર્તાનો આરંભ સોમચંદ શેઠની શોકસભાથી થાય છે. શેઠનાં કાળાં કરતૂતોના જાણકાર ડૉક્ટર મનુભાઈ મનમાં મૂંઝાય છે. વર્તમાન અને ભૂતકાળમાં ફરતા ડૉક્ટર મનુભાઈ પણ અંતે શેઠની વાતમાં આવી ગયેલા. શા માટે? એવા પ્રશ્નાર્થ સાથે વાર્તા પૂરી થાય છે. ભાવકના વાર્તારસને પોષે એવી વાર્તા ‘શકીલા’ પણ સંગ્રહની સારી વાર્તા છે. નાયક અને હંસા પતિ-પત્ની હોવા છતાં પોતાના પડોશમાં રહેતા પઠાણ કુટુંબની યુવતી ‘શકીલા’ સાથે જે રમત રમે છે એ વાત છે. શકીલા વાર્તાનાયક તરફ આકર્ષાય છે, એને પ્રેમ કરવા લાગે છે, હંસા તેની મિત્ર બની જાય છે અને શકીલા નાયક વિશે પૂછપરછ કરે છે. હંસા એને મહેમાન ગણાવે છે. શકીલા પત્ર લખી પ્રેમનો એકરાર કરે છે પણ સમય જતા ખબર પડે છે કે એ જ હંસાના પતિ છે. ત્યારબાદ શકીનાનાં લગ્ન થઈ જાય છે પણ ‘ઈદ મુબારક ઍન્ડ લવ’ કહેવાનો સિલસિલો આજ સુધી શરૂ રહે છે. વાર્તા વર્તમાનથી શરૂ થઈ ફ્લેશબૅકમાં સરી પડે છે. નૈનિતાલ અને લખનૌનું વાતાવરણ વાર્તામાં સુપેરે આલેખાયું છે. સાથોસાથ પાત્રાલેખન અને પાત્રોની મનઃસ્થિતિ આલેખાય છે. પન્નાલાલ અને પેટલીકરની અસર ઝીલીને લખતા સર્જક પાસેથી મેળાને અને મેળાના માનવીને કેન્દ્રમાં રાખીને ઘણી કૃતિઓ મળે છે. એ પૈકીની વાર્તાઓમાં ‘મેળાના માનવી’ અને ‘પ્રીતના પડઘા’. મેળાનાં માનવી’ વાર્તામાં હેતી અને દાનસંગના પ્રણયની – મિલન-વિરહ અને મિલનની – વાત રજૂ કરવામાં આવી છે. હેતીનું મિલન દાનસંગ સાથે મેળામાં થાય છે. એની જોડે પરણે છે પણ ઘર ચાલતું નથી દાનસંગ મારઝૂડ કરે છે. હેતી પિયર પાછી ફરે છે, ભાઈ દ્વારા તેને બીજે પરણાવવાનું નક્કી કરવામાં આવે છે અને ફરી મેળો આવે છે. મેળામાં હેતી પણ જાય છે અને પૂર્વ પતિ દાનસંગ પાવા વગાડી પોતાનું દર્દ વ્યક્ત કરી રહ્યો હતો અને હેતી એની પાસે જઈ એની સાથે જવા તૈયાર થાય છે. મેળામાં મળેલા આ માનવી વિખૂટા પડ્યા પણ ફરી મેળો આવતાં એક થઈ જાય છે. ગુજરાતી વાર્તાઓ અને નવલકથામાં આવતો મેળો અહીં પીતાંબર પટેલની કલમે પણ સુંદર રીતે આલેખાયો છે. લોકજીવનનું અભિન્ન અંગ એવો મેળો અહીં પણ સંસારચક્રના પ્રતીક તરીકે ઊભરી આવે છે. ભાવ અને ભાષાનો સુભગ સમન્વય થયો છે અને એક સુખાંત વાર્તા સાંપડી છે. ‘પ્રીતના પડઘા’ વાર્તામાં રૂપકુમારી-ફિલ્મ અભિનેત્રીના જીવનની કથા વર્ણવવામાં આવી છે. હાલમાં એ ફિલ્મક્ષેત્રે સક્રિય છે, ફિલ્મ ડાયરેક્ટર સાથે ફિલ્મ જોવા આવે છે અને ફિલ્મમાં મેળાનું દૃશ્ય આવતા એને એનો ભૂતકાળ યાદ આવે છે. ગામડું, ગામડાંના નિર્દોષ, નિખાલસ લોકો, મેળો, મેળાનો આનંદ, મેળાનાં ગીતો, હીરાજી વગેરે યાદ આવે છે. હીરાજી સાથેના એના મીઠા મધુરા દિવસો યાદ આવી જાય છે અને રડી પડે છે. આમ, આ વાર્તામાં પણ મેળો અને મેળામાં પાંગરેલો પ્રણય દર્શાવાયો છે પણ બન્ને પ્રેમી એક થઈ શક્યાં નથી. કરુણાંત વાર્તા બની છે ‘કુંવારી મા’ વાર્તામાં પ્રારંભે રમણલાલ-શોભાની વાત છે. શોભા બે સુવાવડમાં બન્ને બાળકો ગુમાવે છે એ વાત દ્વારા માતૃઝંખના વર્ણવાય છે. ત્યારબાદની સુવાવડમાં જે હૉસ્પિટલમાં તે દાખલ થાય છે એની રોઝ નામની ક્રિશ્ચિયન નર્સની કથા આ વાર્તાનું મુખ્ય કેન્દ્રબિંદુ બની રહે છે. રમણલાલ અને રોઝના પરિવારને કૌટુંબિક સંબંધ બંધાય છે, ઘરે આવનજાવન થાય છે અને રોઝને ભરત નામનો દીકરો છે એની કથા રોઝના મુખે સાંભળવા મળે છે. નવજાત બાળક ભરત માટે લગ્ન પણ ન કરનારી આ ‘કુંવારી માતા’ રોઝની વાર્તા હૃદયસ્પર્શી બની છે. પણ વાર્તાના અંતમાં આવતો લેખકનો ઉપદેશ ભાવકોને ખટકે છે. ‘ગોપાળકૃષ્ણ’ વાર્તા એની પ્રયુક્તિને કારણે ધ્યાનાર્હ બને છે. વાર્તાની અંદર વાર્તાની પ્રયુક્તિ સિવાય આ વાર્તા ખાસ અસર ઉપજાવી શકતી નથી. ‘જીવનદાન’ વાર્તામાં દાયણનું કામ કરતી હેમકોર ડોશી બીમાર છે છતાં પોતાના ગામની એક સ્ત્રીની પીડા દૂર કરવા પહોંચી જાય છે અને અંતે પોતે જ મોતને ભેટે છે. પરોપકારી જીવ એવા હેમકોર ડોશીનું ચિત્ર સારી રીતે ઊપસી શક્યું છે. ‘સ્મારક’ વાર્તામાં પાલક માતા સૂરજ ડોશીની યાદમાં શાળા બંધાવી એની વાત છે. વર્તમાનમાં શાળાના ઉદ્ઘાટનમાં હાજર બાલુશેઠ ભૂતકાળમાં ખોવાય જાય છે. સૂરજ ડોશીનું પાત્રાલેખન સારું ઊપસી શક્યું છે. કન્યા કેળવણીને પ્રાધાન્ય આપતી વાર્તા ‘ભણેલો વર’ વાર્તા એના વિષયવસ્તુ અને ભાષાને કારણે નોંધપાત્ર બને છે. ‘સજળ નયનો’ વાર્તામાં એક કિશોરને અભ્યાસ માટે મદદ કરતા શેઠની વાત - પરોપકારની વાત આવે છે. ‘જાસાચિઠ્ઠી’, ‘જિંદગીનો સાચો અર્થ’, ‘ગામના ગુરુજી’, ‘કૃષ્ણાર્પણ’ ‘હરાજી’ જેવી વાર્તાઓમાં ગામડાની મહત્તા વર્ણવાય છે. આ વાર્તાઓ એ સિવાય ખાસ અસર ઉપસાવતી નથી. ‘ભાઈબંધ’ વાર્તા છગન-મગનની મૈત્રી અને એમાં આવતો ખટરાગ અને અંતમાં મિત્ર જ મિત્રની મદદે આવે છે એ વાત વ્યક્ત થઈ છે. ‘ધૂપસુગંધ’ વાર્તામાં મુંબઈના માળાનું જીવન અને ચીમનના ધૂપસળી જેવા જીવનની વાત કરવામાં આવી છે. પોતાના ભાઈના અવસાન બાદ ભત્રીજાઓ અને ભાભીના જીવનનિર્વાહની જવાબદારીને કારણે આજીવન ન પરણનાર ચીમનની વાત, ભાઈઓના સ્નેહ અને જવાબદારીની મહત્તા દર્શાવાય છે. ‘મીઠાંબોલી’ વાર્તામાં ચીમનના કુટુંબની વાત છે જેઠાણીના જીવનમાં-વર્તનમાં આવતું પરિવર્તન વાર્તાની વિષયવસ્તુ છે, પણ આ વાર્તા ખાસ છાપ છોડતી નથી
પીતાંબર પટેલની વાર્તાકલા :
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૧’ને આધારે જોઈએ તો પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓમાં ગ્રામજીવનનાં વિવિધ પાસાંઓ પ્રગટે છે. ગ્રામજીવન, શહેરીજીવન અને ફિલ્મી દુનિયા આસપાસ આ સર્જકની વાર્તાઓ ફર્યા કરે છે. દરેકના સારા-નરસા પાસા સર્જક તારવે છે. વાર્તાકલાને બરાબર વળગીને આગળ વધતી બહુ ઓછી વાર્તાઓ આપણને મળે છે. છતાં પણ એ સમયને ધ્યાને રાખે તો સંતોષકારક ખેદાન પીતાંબર પટેલે વાર્તાક્ષેત્રે કર્યું છે એમ અવશ્ય કહી શકીએ. એમની વાર્તાઓમાં વિષયવસ્તુની વિવિધતા છે પણ નિરૂપણરીતિનું નાવીન્ય નજરે પડતું નથી. ક્યારેક કોઈ વાર્તા માત્ર ઉપદેશ આપતી હોય એમ પણ લાગે છે. ગામડાના વિષયવસ્તુવાળી વાર્તાઓમાં જાત્રા, દાન-પુણ્ય, ધર્માદો, પંખીઓને ચણ, પાણીના પરબ બંધાવવા, શાળા માટે દાન આપવું વગેરે વારંવાર આવે છે. તો ગામડામાં જોવા મળતી પરોપકારી વ્યક્તિ જે આખા ગામ માટે ભલું ઇચ્છતી હોય અને આખા ગામના આદર્શ હોય આ બાબત પણ એમની ઘણી વાર્તાઓમાં પ્રગટે છે. મેળા, ચકડોળ પણ એમની વાર્તાઓમાં ચાલકબળ બનીને આવે છે. શહેરીજીવન અને ફિલ્મી દુનિયા સાથે આ સર્જકને જાત અનુભવ છે એટલે પણ એમની વાર્તાઓના વિષય આ તરફ ગતિ કરતા જોવા મળે છે પણ ફિલ્મી દુનિયાના વિષયવાળી પીતાંબર પટેલની ચિરંજીવ વાર્તા મળી શકી નથી.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓ વિશે ‘ગુજરાત વિશ્વકોશ’માં વિવેચક પ્રસાદ બ્રહ્મભટ્ટનો અભિપ્રાય : “આ વાર્તાઓમાં વિષયવસ્તુનું વૈવિધ્ય છે. ગુજરાતી ગ્રામજીવન, શહેરીજીવન, સમાજજીવન, ફિલ્મી દુનિયા સુધીના વિવિધ વિષયો નિરૂપાયા છે. પાત્રો પણ વિષયવસ્તુ અનુરૂપ સમાજનાં વિવિધ સ્તરોમાંથી આવ્યાં છે. વાર્તાઓમાં લેખક નિરૂપણરીતિનું વૈવિધ્ય નિપજાવી શક્યા નથી. વળી એમની વાર્તાઓ મોટેભાગે બોધાત્મક બની રહે છે અને વાર્તાતત્ત્વ કરતાં સમસ્યાનું મહત્ત્વ એમની ટૂંકી વાર્તાઓમાં વધુ હોવાની છાપ પડે છે.”
વિપુલ કાળિયાનીયા
ગુજરાતી વિષયના અધ્યાપક અને વિભાગાધ્યક્ષ,
શ્રી વી. એમ. સાકરિયા મહિલા આટ્ર્સ કૉલેજ, બોટાદ
મો. ૯૯૨૪૨ ૪૨૭૫૨
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૨’ : પરિચય
વિપુલ કાળિયાનીયા
પીતાંબર પટેલ આપણી ભાષાના જાણીતા ગદ્યસર્જક છે. મિહિર પ્રકાશન, રાજકોટ દ્વારા પીતાંબર પટેલનાં તમામ પુસ્તકો એક સાથે સેટ પ્રકાશિત કરેલાં છે. જેમાં તેમના નવલિકા સંગ્રહોમાંથી પસંદગીની ઉત્તમ વાર્તાઓના ચાર સંગ્રહો ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ’ સ્વરૂપે પ્રગટ કરેલ છે. જે પૈકીના ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૨’નો પરિચય મેળવવાનો અહીં ઉપક્રમ છે. ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૨’ માં કુલ ૨૮ વાર્તાઓ સમાવિષ્ટ છે. જેમાંથી ચાર વાર્તાઓ ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૧’માં પણ સમાવિષ્ટ હતી જે પુનરાવર્તન પામે છે. એટલે અહીં આપણે એ ચાર સિવાયની ૨૪ વાર્તાઓ વિશે ચર્ચા કરીશું. વૈવિધ્યસભર વિષયો લઈને આવતી આ વાર્તાઓમાં સર્જક પર પુરોગામી અને સમકાલીન વાર્તાસર્જકોની અસર વર્તાઈ આવે છે. સંગ્રહની પ્રત્યેક વાર્તા વિશે ચર્ચા કરીએ તો, આ સંપાદનની પ્રથમ વાર્તા ‘સતી’ છે. જેમાં મંગુનો પતિ ચિત્તભ્રમને કારણે ઘર છોડીને જતો રહ્યો છે અને એની ગેરહાજરીમાં મંગુ એક સતી જેવું જીવન જીવી રહી છે. નાતરી નાતની યૌવનના ઉંમરે ઊભેલી, રૂપાળી સ્ત્રી પતિની ગેરહાજરીમાં પણ સંયમ જાળવે છે અને મર્યાદાનું પાલન કરી પતિની રાહ જોતી બેઠી છે. પણ ક્ષય રોગથી પીડિત પોતાનું જીવન ન્યોછાવર કરી દે છે અને ત્યારે જ એનો પતિ ઘરે પાછો ફરે છે. અહીં મંગુના શુદ્ધ ચારિત્ર્યની સુગંધ પ્રસરે છે. સતી શીર્ષક પણ યથાર્થ છે. ‘નવી કે જૂની’ વાર્તામાં જેની સાથે વીરમનાં પ્રથમ લગ્ન થયેલાં એ જ રળિયાત જોડે આધેડ વયે ઘરભંગ થયા પછી વીરમ ફરી ઘરસંસાર માંડે છે એ વાત સુપેરે વ્યક્ત થઈ છે. વીરમ અને રળિયાત ફરી સંસાર માંડે, અધૂરી બાજી પૂરી કરે એ માટેનાં રજૂ થયેલાં કારણો પણ સર્જકે ભાવકપક્ષને પચે એવા દર્શાવ્યાં છે. હાસ્યરસના છાંટણ પણ વાર્તાને આસ્વાદ્ય બનાવે છે. ‘કસુંબલ રંગ’ વાર્તાની નાયિકા મંગુ પોતાના પતિ દ્વારા બીજી બૈરીને ઘરે બેસાડતા પોતાના નાનકડા છોકરાને લઈને હોટલમાં કામવાળી તરીકે કામ સ્વીકારી લે છે. પોતાના પતિને ચાહતી આ નાયિકાને ખબર પડે છે કે એનો પતિ બીમાર છે, એકલો છે ત્યારે બધો ગુસ્સો ભૂલી પતિ પાસે જતી રહે છે. એ વાત વ્યક્ત થઈ છે. ડંખ નહિ પણ ફૂંફાડો રાખી, એકલી સ્વમાનથી જીવતી મંગુ સમય આવ્યે પતિ દાનસંગ પાસે જતી રહે છે. કારણ કે હૈયે લાગેલો કસુંબલ રંગ – પ્રેમનો રંગ જરાય ઝાંખો પડ્યો નથી. ‘વગડાનાં ફૂલ’ વાર્તામાં જેલવાસ દરમિયાન વાર્તાકથક અને એની મિત્રમંડળી સમય પસાર માટે કરતા અવનવી વાતો ‘ગપ્પા’ની વાતમાં આવતી બે પ્રેમીની વાત છે. મેળામાં મળેલાં બે યુવા હૈયાના અધૂરા પ્રણયની વાત છે. રાજુને ચાહતો પણ પ્રેમનો એકરાર નહિ કરી શકેલો, વરસંગના ગામમાં જ રાજુ બીજલને પરણીને આવે છે. રાજુ અને વરસંગ મર્યાદા જાળવે છે, કદી વાત સુધ્ધાં કરતાં નથી છતાં રાજુનો પતિ રાજુ પર હંમેશાં વહેમાતો રહે છે. ગામમાં નવરાત્રી વખતે રાજુ અને વરસંગ ગરબા ગાય છે એની જાણ બીજલને થાય છે એ રાજુને મારી નાખવા તત્પર થયો છે. રાજુ ઘરે આવી, દાતરડું લઈને રાજુ પર હુમલો કરવા તૈયાર બીજલ અને રાજુ ઝપાઝપીમાં રાજુના હાથે અજાણતા બીજલનું મૃત્યુ થઈ જાય છે. આ વખતે વરસંગ ત્યાંથી પસાર થતાં ચીસાચીસ સાંભળી અંદર આવે છે. વસ્તુસ્થિતિ પારખી લઈ વરસંગ આ ગુનો પોતાના માથે લઈ લે છે અને આજીવન કારાવાસ સ્વીકારે છે. ‘ગપ્પા’માં થતી આવી હૃદયસ્પર્શી વાતે બધાને ભાવવિભોર બનાવી દીધા છે. આ વરસંગ બીજો કોઈ નહિ પણ અહીં રહેલો વોર્ડર વરસંગ. ‘વગડાનાં ફૂલો’ની ખાસિયત જણાવી ભાવકોને શીર્ષક સમજાવતા નજરે પડે છે. ભાવકો પર છોડવાને બદલે સર્જક સમજાવે છે જે રુચતું નથી. પન્નાલાલ પટેલ અને ઈશ્વર પેટલીકરની અસર હેઠળ સર્જન કરતા પીતાંબર પટેલની આ વાર્તામાં આ બન્ને સર્જકોની અસર વર્તાઈ રહી છે. ‘મળેલા જીવ’ અને ‘જનમટીપ’ કૃતિમાં આવતાં કથાઘટક આ વાર્તામાં વપરાયેલા જોઈ શકાય છે. ‘ઘરભંગ’ વાર્તામાં વિધુર થયેલા પરમાનંદભાઈની એકલા થયા પછીની કરુણસ્થિતિ, પત્નીના મૃત્યુ બાદ એની વેલ્યૂ અને પુત્રવધૂ દ્વારા થઈ રહેલી ઉપેક્ષા વ્યક્ત થઈ છે. દીકરા અને વહુને ઘર બહાર કાઢી મૂકવાનો વિચાર કરતા પરમાનંદભાઈ એના મિત્રોમાં આદર્શ છે એવી ખબર પડતાં પોતાના જીવન સાથે, વર્તમાન સાથે સમાયોજન કરતા નજરે પડે છે. નાયકની મનઃસ્થિતિ વર્ણવવામાં સર્જક સફળ રહ્યા છે. નૂતન વિષયવસ્તુ સાથે આ વાર્તા ધ્યાનાર્હ બની રહે છે. ‘છૂટાછેડા’ વાર્તામાં નવનીત અને સુગંધાની કથા છે. બૅન્કના કર્મચારી નવનીત પત્ની સુગંધા સાથે સામાન્ય પણ ખુશીથી ઘરસંસાર વિતાવી રહ્યો હતો. એમાં રૂપવાન પત્ની સુગંધા ફિલ્મી દુનિયામાં ઝંપલાવે છે, પૈસો અને પ્રતિષ્ઠા મળતા સુગંધા પતિથી છૂટાછેડા ઇચ્છે છે પણ શરતે. પતિ કોર્ટમાં કબૂલ કરે કે પોતે નપુસંક છે તો સુગંધા મોં માગી રકમ પણ આપશે. નવનીત ખૂબ મૂંઝાયેલો, ગુસ્સે થયેલો છે અને માથેરાન આવ્યો છે. નવનીત વાર્તાના આરંભે માથેરાન હોટલમાં રોકાયો છે ત્યાંથી વાર્તા શરૂ થાય છે અને આખી વાત આજ એ અહીં નક્કી કરે છે કે સુગંધાનું ખૂન કરી નાખવું, પણ હોટલના નોકર છનાજી સાથે વાત કરતા છનાજીના લગ્નજીવનની ખબર પડે છે. છનાજી કહે છે કે, ‘સાહેબ! રદિયા વનાના ખોળિયાને કરવાનુંયે શું? પછી તો મડામાં અને એનામાં ફેર શું?’ છનાજીની વાતોની અસરથી પોતે સુગંધાનું ખૂન કરવાનું વિચારતો હતો તે ભૂત કાઢી નાખી એને રાજીથી છૂટાછેડા આપવાનું નક્કી કરે છે. ફિલ્મી દુનિયા આ વાર્તાની પશ્ચાત્ભૂ બને છે. ફિલ્મી દુનિયાની સામાન્ય જનમાનસમાં અંકાઈ રહેલી માનસિકતા સર્જક સુપેરે પ્રગટાવે છે. સમગ્ર રીતે જોઈએ તો ‘છૂટાછેડા’ ઉત્તમ વાર્તા બનવા પામી છે. ૧૯૫૫માં આ જ શીર્ષકથી સર્જક વાર્તાસંગ્રહ આપે છે એથી પણ આ વાર્તાની મહત્તા પામી શકીએ છીએ. ‘ચકલીનો માળો’ વાર્તામાં નાયક એક લેખક છે, સંવેદનશીલ છે. લેખકના ઘરે ચકલીએ માળો બાંધ્યો છે. લેખકનાં પત્ની એ માળો કાઢી નાખવા માગે છે પણ લેખક ના પાડે છે. વાર્તામાંથી ફલિત થાય છે કે ઘર પરિવાર જાણે ચકલીનો માળો છે! એને બાંધવા ઘણી મહેનત કરવી પડે છે. વાર્તાના અંત સુધી લેખકનાં પત્ની પણ સંમત થઈ જાય છે. પ્રતીકના વિનિયોગ સાથે રજૂ થતી સામાન્ય કક્ષાની વાર્તા છે. ‘માનતાનો ગરબો’ વાર્તામાં અંબા અને મોતીરામને ત્યાં લગ્નના બાર વર્ષે દીકરો જન્મતા આ નોરતાએ ગરબો કાઢવાની માનતા પૂરી કરવાની વાત છે. અંબાને જન્મેલ દીકરાનો સાચો બાપ તો વીરચંદ છે એ અંબા જાણે છે એટલે દીકરાના બાપે આજ ઉપવાસ કરવાનો હોય એ વાતની ચિંતા અંબાને છે અને વીરચંદ ઉપવાસ કરે છે એટલે એ રાજી થઈ છે. ત્યાં સુધી એ દુઃખી હતી. અહીં વીરચંદના છૂપા પ્રણયની અને સાથે એકમેકનું સારું ઇચ્છતા આ ગામડા ગામના લોકોની વાત છે. ગરબા ગવરાવતી અંબાના મુખે મુકાયેલું પદ્ય વાર્તામાં પ્રાણ પૂરે છે. ‘આત્મવંચના’ નૂતન વિષયવસ્તુવાળી વાર્તા છે. સ્ત્રીઓના આપઘાત તપાસ સમિતિની મંત્રી રોહિણી ઠાકોર લેખક પ્રદીપ અને અન્ય સાહિત્યકારોના સાહિત્યમાં લખાતા સ્ત્રીઓના આપઘાતના કથાનકથી ગુસ્સામાં છે. પરંતુ જે વિષયવસ્તુને લઈને વાર્તા રચાઈ છે, વાર્તાની નાયિકા પતિના અફેરને કારણે જીવ ગુમાવે છે – સાસુ અને પતિ મારી નાખે છતાં જુબાની ખોટી પૂરે છે એવી જ ઘટના રોહિણીના જીવનમાં બને છે એ પણ કોઈના લગ્નજીવનને પીંખવા જઈ રહી છે. જે વાતનો પોતે વિરોધ કરે છે એ જ વસ્તુ એ બીજા કોઈ સાથે કરી રહી છે. એ ખબર પડતા લેખકના ઘરે ગુપ્ત કવરમાં લખીને મૂકી ગઈ કે રોહિણી મરી ગઈ છે. વાર્તાનો ઉપાડ સરસ રીતે થયો છે. પાત્રાલેખન પણ ઊડીને આંખે વળગે એ રીતે થયું છે. ‘ઝૂલતા મિનારા’ વાર્તા પણ આ સંચયની સારી કહી શકાય એવી વાર્તા પૈકીની છે. મહેશ અને સુદેવીનાં પ્રેમલગ્ન થયાં છે સુધીર પણ એ બન્નેનો ક્લાસમેટ છે. સુધીર અમેરિકા અભ્યાસ કરી આ મિત્રોના ઘરે આવ્યો છે. ત્રણેય ટૂરમાં ગયા છે સુદેવી સુધીર સાથે વધુ પડતી હળેમળે, ઉપેક્ષા કરે એ મહેશથી જીરવાતું નથી. ઝૂલતા મિનારા જોવા ગયા અને ‘એક મિનારાને હલાવો તો બીજો આપોઆપ હલે, અમર પ્રેમીઓ છે, એવો બન્ને વચ્ચે ગાઢ સ્નેહ છે.’ આવું જાણવા મળે છે ત્યારે સુધીર આખી વાત સમજી જાય છે અને તાત્કાલિક પોતાના ઘરે પાછો ફરે છે. મહેશની મનઃસ્થિતિ, અમદાવાદનું વર્ણન, વાર્તાની અંદર વાર્તાની પ્રયુક્તિ, હિન્દી ભાષાનો વિનિયોગ વાર્તાને આસ્વાદ્ય બનાવે છે. ‘અભિમન્યુનો ચકરાવો’ વાર્તામાં મધ્યમ વર્ગના લોકોની સ્થિતિનું આલેખન કરવામાં આવ્યું છે. વાર્તાનાયક પંડ્યાના જીવનની મુશ્કેલીઓ, લાંચ લેતા પ્રધાનો વગેરે બાબત મુખર રીતે વ્યક્ત થઈ છે. શતરંજની રમત અને એમાં અભિમન્યુના ચકરાવા સાથેનું અનુસંધાન વાર્તાને ઘેરી બનાવે છે. ‘માણસની જિંદગી એ અભિમન્યુના ચકરાવા જેવી જ છે ને! જીવતેજીવ માણસને કેટલા કોઠા જીતવા પડે છે! વાર્તામાં આવતું આ વાક્ય વાર્તાના હાર્દને વ્યક્ત કરે છે. ‘ટેલિફોન ગર્લ’ વાર્તામાં એલ.આઈ.સી.માં કામ કરતી ટેલિફોન ગર્લ-સુનંદાની વાત છે. ફોન પર વાત કરતા કરતા સુનંદાને સુદર્શન રોજ ફોન કરે અને એમાં પ્રેમ કરવા લાગે છે. પોતાના જ વિષયવસ્તુને લઈને સુદર્શન વાર્તા લખે છે પણ અંત લખ્યો નથી, તેથી અંત લખવા માટે એક વખત મળવાનું નક્કી કરે છે. ત્યારે ખબર પડે છે કે સુનંદા તો એક દીકરીની મા છે. સુનંદા કહે છે કે ‘વાર્તાનો અંત મળી ગયો ને?’ અને કહે છે કે આ તો મારી વાર્તાનો અંત છે. તમારી કલ્પનાના અંતવાળી વાર્તા જ દીપોત્સવી અંકમાં મોકલજો.’ આમ, લેખક, કલ્પના અને વાસ્તવને સાથે જોડીને સારી વાર્તા આપે છે. ‘દલ્લો’ વાર્તામાં કંજૂસ દલાની કંજૂસાઈનું મોત નીપજતું બતાવાયું છે. કોઈ દાન-પુણ્ય, ધર્માદો કે દીકરા વહુને કશું ન આપતા દલાકાકા જિંદગી આખી ભેગી કરેલી મૂડીની દોણી દીકરા વેડફી ન નાખે એ બીકે ખેતરમાં જઈને દાટી આવવા વિચારે છે પણ ત્યાં જીનના ડરથી એમનું મોત થાય છે. વાર્તાનું અંતિમ વાક્ય હાર્દસમ આવે છે : ‘તેમની પાસે જ ફૂટેલી દોણીમાંથી ઘરેણાં ડોકિયાં કરી રહ્યાં હતાં. જૂના કાળા પડી ગયેલા રોકડા રૂપિયા દાંત કાઢી રહ્યા હતા.’ ‘માતાજીના પારે’ વાર્તામાં શિવો બહુચરાજી જઈ માતાના પારે બેસી ગયો અને એની મા સોના ડોશી જીવનના અંતિમ શ્વાસે એના દીકરા શિવાને યાદ કરી રહ્યાં છે પછી કોઈના કહેવાથી ડોશી માનતા માને છે કે સાજી થઈશ તો બહુચરાજી પગે લાગવા આવીશ. મથુરને લઈને માનતા પૂરી કરવા જાય છે અને શિવો જે લખમી બનીને માતાજીની ગાય બનેલો છે એનો મિલાપ થાય છે. હૃદયસ્પર્શી મિલન ભાવકોને ભીંજવી દે છે. નવીન–ઓછો છેડાયેલો વિષય ટૂંકીવાર્તાનો વિષય બને છે. થોડી વધુ માવજત મળી હોત તો વધુ આસ્વાદ્ય કૃતિ બની શકી હોત. ‘કાળીની શિંગોટી’માં જમનાની કાળી નામની ભેંસ વેચવાની વાત, વધુ કિંમત લેવાની લાલચમાં ખરા સમયે કાળી ખાવામાં કંઈક આવી જવાથી મોતને ભેટે છે અને જમનાની ઇચ્છાઓ અધૂરી રહે છે, એ વાત ગ્રામ્યપરિવેશ સાથે સુંદર રીતે વ્યક્ત થઈ છે. આ વાર્તામાંથી પસાર થતા ‘કમાઉ દીકરો’ વાર્તાની સહજ યાદ આવી જાય. ‘ઇન્ટરવ્યૂ’ આખા બોલી કમળા સાસરેથી પાછી આવી, મોટી ઉંમરે પરીક્ષા પાસ કરી શિક્ષકની ભરતીના ઇન્ટરવ્યૂમાં હાજર રહી છે ત્યાંથી વાર્તા આરંભાઈ છે. ભરતી પ્રક્રિયામાં એનો પતિ બેઠો છે અને આખી વાત પછી ભૂતકાળમાં સરી પડે છે. આખી વાર્તા કમળાના પૂર્વ પતિના મન- મસ્તિષ્કમાં ભજવાતી દર્શાવાય છે. છેવટે ઘણા મનોમંથન પછી ત્યક્તા કમળાને ભરતીમાં પસંદ થવાનો ઑર્ડર મળે છે, ત્યાં વાર્તા પૂરી થાય છે. વાર્તા વધુ કલાત્મક બની શકી હોત પણ એવું બનતું નથી. ‘ઝાંઝવાનાં જળ’ વાર્તામાં ગામડાનું ‘રાજકારણ’ આલેખાયું છે. ગામડામાં સરપંચ થવાના વિવિધ કીમિયા અને નીચી જ્ઞાતિને સરપંચ બનવા અને છેવટે ટિકિટ પાછી ખેંચવા મજબૂર કરવા માટેના વિવિધ કારસ્તાન ‘ઝાંઝવાનાં જળ’ વાર્તામાં નિરૂપાયાં છે. વાર્તાના અંતમાં આવતી સવજીની ચિત્તાવસ્થા સારી રીતે નિરૂપણ પામી છે. ફૂલ અને કાંટા વાર્તામાં પણ પંચાયતી રાજ અને એમાં થતી ખટપટ વર્ણવાય છે. સવિતાબેન અમે હરિહરભાઈની વિવિધ સેવાકીય પ્રવૃત્તિ અને એને બદલે એમને મળતાં કાંટા પણ અંતમાં સૌ હકીકતથી વાકેફ થાય છે. સામાન્ય કક્ષાની આ વાર્તા છે. ‘છૂપા આશિષ’ વાર્તામાં તત્કાલીન સમયે ગામડામાં તબીબી સેવાઓની ઊણપ હતી અને એમાં બાજુના ગામમાં મોટાં લેડીઝ ડૉક્ટર આવે છે અને નિઃસંતાન શારદા એ ડૉક્ટરને બતાવી ગામ, સમાજ અને ઘરનાં મેણામાંથી છૂટવા માંગે છે. તબીબી સારવાર મળતાં ગામડાઓમાં આવતો બદલાવ દર્શાવાયો છે. નિસંતાન શારદાને સારવાર બાદ બાળકનો જન્મ થાય છે એવા સુખાંત સાથે વાર્તા પૂરી થાય છે. ‘શોક્ય’ વાર્તા એમાં પ્રયોજાયેલી તળપદી બોલીને કારણે ધ્યાનાર્હ બની છે. વાર્તાના પ્રારંભે પત્રની પ્રયુક્તિ દ્વારા સારિકા આવવાની છે એ ખબર મંગુને પડે છે. સારિકા બીજું કોઈ નહીં, પણ મંગુની શોક્ય છે તેથી મંગુ ગુસ્સામાં છે. મંગુનો પતિ મુંબઈ ગયો ને ત્યાં જ નોકરી સ્વીકારી, નાની બાળકી સાથે પત્ની મંગુને છોડી સારિકા સાથે પરણી ગયો. કૅન્સર થયું, મૃત્યુ પામ્યો બે બાળકો અને સારિકાને એકલા મૂકીને. મંગુને હજી પણ સારિકા પર ગુસ્સો છે. શારદાનાં લગ્નમાં સારિકા આવી, ખૂબ અહોભાવથી બધાને મળી પણ મંગુએ સારિકાને ન સ્વીકારી. અહીં ખરા અર્થમાં શોક્ય સારિકા નહિ પણ મંગુ લાગે છે. શીર્ષકની વ્યંજના સિદ્ધ થઈ છે. ગુજરાતનું ગામડું અને મુંબઈ શહેર આસપાસ ફરતી આ વાર્તા સારી બનવા પામી છે. પોતાની દીકરીના અકાળે અવસાન પછી ધનકુંવર શેઠાણીનું પ્રિયપાત્ર, દીકરીતુલ્ય ‘રૂપલી’ કૂતરી બને છે. અચાનક રૂપલી ખોવાઈ ગઈ છે અને શેઠાણીની કફોડી હાલત થઈ, એની વિહ્વળતા વાર્તામાં દર્શાવાઈ છે. પીતાંબર પટેલની વાર્તાની સૃષ્ટિમાં ફિલ્મી દુનિયા અવારનવાર ડોકિયા કરે છે. આ સંગ્રહની ‘છૂટાછેડા’ ‘કૅમેરાનાં આંસુ’, ‘નીલાંબરી’ અને ‘મેરી શાંતિ મર ગઈ’ વાર્તામાં ફિલ્મી દુનિયાની ઝાકમઝોળ અને એ પ્રકાશ પાછળ રહેલા ઘેરા અંધકારને નિરૂપ્યા છે. ‘કૅમેરાનાં આંસુ’માં ફિલ્મી દુનિયામાં પોતાના રૂપ અને અભિનયનો ડંકો વગાડતી ચંદ્રલેખા નામની અભિનેત્રીની જીવનગાથા હૃદયગમ્ય રીતે કહેવામાં આવી છે. ગૌરી નાચવાવાળીની દીકરી મન્નુમાંથી કોઈની પત્ની બનવા ઇચ્છતી મન્નુ, લગ્નનું વચન આપી સગર્ભા બનાવી છોડીને જતો શેખર, કુંવારી માતા બની બાળકીને કમને ત્યજી અને મન્નુમાંથી ચંદ્રલેખા જેવી ઉત્તમ અભિનેત્રી બનતી મન્નુની ગાથા સુપેરે આ વાર્તામાં વર્ણવાઈ છે. ચંદ્રલેખા એવો સહજ અભિનય કરે છે કે કૅમેરો પણ આંસુ સારવા લાગે છે. ‘નીલાંબરી’ વાર્તા પણ ફિલ્મી દુનિયાની પશ્ચાદ્ભૂમિ લઈને આવે છે. અનાથ નીલાંબરી અનાથ બાળકને પોતાની સાથે રાખે છે. એ બાળક બીમાર હોવાથી શૂટિંગમાં આવી શકતી નથી. મૅનેજર ગુસ્સે થયેલા પણ હકીકત જોતા એ પણ પીગળી જાય છે. આ અભિનેત્રીમાં રહેલાં વાત્સલ્ય ઝરણાંથી ભીંજાય છે. ‘મેરી શાંતિ મર ગઈ’ વાર્તામાં પણ વિફળ પ્રેમીઓની – અભિનેત્રી શાંતિ અને હંસરાજની – કહાની કહેતા પીતાંબર પટેલ નજરે પડે છે. સર્જકને પ્રિય એવી ફિલ્મી દુનિયા, કચકડે કંડારતી દુનિયાની પાછળ રહેલી વાસ્તવની દુનિયા તરફનો અંગુલિનિર્દેશ આપણે સૌ સારી રીતે સમજી શકીએ છીએ.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાકલા :
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૨’ને ધ્યાને રાખીને પીતાંબર પટેલની વાર્તાકલા વિશે ચર્ચા કરીએ તો ધ્યાને આવે છે કે સર્જક અહીં પણ અવનવા વિષયો લઈને વાર્તા માંડે છે. ક્યારેક ક્યારેક સર્જકના ચિત્તમાં રહેલા આદર્શો પણ દેખા દે છે. અહીં પ્રમાણમાં ગામડું ઓછું નિરૂપાયું છે. શહેર, એમાં પણ ફિલ્મી દુનિયા પણ સર્જકના વિષય બને છે. યાદગાર પાત્રો, નવીનતમ વિષયો લઈને સર્જક આવે છે. કિન્નરની દુનિયા, કુંવારી માતાની જિંદગી, વગેરે નૂતન વિષય લઈને સર્જક આવે છે. ગોકુળિયા ગામની પરિકલ્પના, ગામડાનું રાજકારણ વગેરે બાબતો તત્કાલીન સમાજની તાસીર બતાવે છે. અમુક વિષયો સર્જકે એવા છેડ્યા છે કે વધુ માવજત મળી હોત તો એ ઉત્તમ વાર્તા ચોક્કસ બની શકી હોત. પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓ વિશે વિવેચકનું વિધાન : ‘પંચાવનનું ગ્રંથસ્થ વાઙ્મય’માં ‘૧૯૫૫ના સર્જન-ચિંતન પર એક દૃષ્ટિપાત’ શીર્ષક હેઠળ શ્રી વિજયરાય ક. વૈદ્ય પીતાંબર પટેલના ૧૯૫૫માં પ્રગટેલા વાર્તાસંગ્રહ ‘છૂટાછેડા’ વિશે નોંધે છે જે સર્જકની ઘણી વાર્તાઓને પણ લાગુ પાડી શકાય. “ ‘છૂટાછેડા’ (પીતાંબર પટેલ) આમાં વીસ વાર્તાઓ વસ્તુ તથા નિરૂપણના વૈવિધ્યવાળી છે. સંગ્રહની વિશેષતા એ કે પ્રેમમાં અનુભવાયેલું નૈરાશ્ય પાત્રને પરાજિત કરતું નથી, પણ તે પ્રેમપાત્રનું સ્મરણ કરવું એને પોતાનું સદ્ભાગ્ય માને છે. ત્યાગભાવના પણ કેટલીક વસ્તુઓમાં અસરકારક રીતે દેખા દે છે.”
– વિજયરાય ક. વૈદ્ય
સંદર્ભ :
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૨’ (મિહિર પ્રકાશન, રાજકોટ) ‘પંચાવનનું ગ્રંથસ્થ વાઙ્મય’, ગુજરાત સાહિત્ય સભાની વર્ષ ૧૯૫૫ની કાર્યવાહી.
વિપુલ કાળિયાનીયા
ગુજરાતી વિષયના અધ્યાપક અને વિભાગાધ્યક્ષ,
શ્રી વી. એમ. સાકરિયા મહિલા આટ્ર્સ કૉલેજ, બોટાદ
મો. ૯૯૨૪૨ ૪૨૭૫૨
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૩’ : પરિચય
વિપુલકાળિયાનીયા
નવલકથા અને નવલિકા ક્ષેત્રે પોતાનું પ્રદાન આપનાર પીતાંબર પટેલ આપણી ભાષાના જાણીતા ગદ્યસર્જક છે. મિહિર પ્રકાશન, રાજકોટ દ્વારા પીતાંબર પટેલનાં તમામ પુસ્તકો એક સાથે સેટ પ્રકાશિત કરેલાં છે. જેમાં તેમના નવલિકા સંગ્રહોમાંથી પસંદગીની ઉત્તમ વાર્તાઓના ચાર સંગ્રહો ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ’ સ્વરૂપે પ્રગટ કરેલ છે. જે પૈકીના ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૩’નો પરિચય મેળવવાનો અહીં મનસૂબો છે. ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૩’માં કુલ ૨૭ વાર્તાઓ સમાવિષ્ટ છે. આ વાર્તાઓમાં ગામડું ધબકે છે, ફિલ્મી દુનિયા ઝળહળે છે, લેખકના જીવનની બોલબાલા છે તો ક્યાંક એકમેક માટે ઝૂરતા પ્રેમીઓ છે તો ક્યાંક વહેમાઈને પ્રિયપાત્રથી વિમુખ થયેલાં હૈયાં પણ છે. આ વાર્તાઓને નજીકથી તપાસીએ તો, સંગ્રહની પ્રથમ વાર્તા ‘નેવનાં પાણી’માં જીવનની મધ્ય ઉંમરે વિધવા સુવર્ણાને એનો જ પ્રેમી ઉમાકાંત મળી જાય અને દીકરી વૈશાખી જ પોતાની માનાં લગ્ન કરાવી આપે એ વાત પૂરેપૂરી સભાનતાથી અને સ્વસ્થ રીતે દર્શાવાય છે. જીવનનો મહત્ત્વનો નિર્ણય એ જ્યારે લેવો જોઈએ ત્યારે નથી લઈ શકી પણ અત્યારે એ અઘરું કામ નેવનાં પાણી પામી શકી છે. સુખાંત વાર્તા છે. ‘ભૂખ’ વાર્તામાં દુષ્કાળ અને એનાથી જન્મતી પીડાને સર્જકે વાચા આપી છે. સતત બે વરસ પડેલા દુકાળથી માનવી અને પશુઓ હેરાન થાય છે એ ચિતાર વક્તા ડોસાની જુબાને આલેખાયો છે. આવા સમયે ત્યારે ગામડામાં રાહતકામ, સરકારી સહાય વગેરે આવે છે પણ તંત્રની ગામની સ્ત્રીઓ-છોકરીઓ પર લોલુપ નજર, એની સાથે થતો જુલમ માતાપિતા જુએ છતાં આંખ આડા કાન કરે એ વાત નિરુપાય છે. વાસ્તવની ભોંય પર લખાયેલી વાર્તા સહૃદય ભાવકને હચમચાવી દે છે. મૃત્યુ પામેલ ડોસાના નામનું રાહતનું તેલ-બાજરી નહીં મળે એ બીકે બાપના મોતના સમાચાર દીકરો ભગો છુપાવી રાખે, પેલી તારીખે વસ્તુ મળ્યાં બાદ બાપના મોતનો ઠૂઠવો મૂકે છે. ‘ભૂખ શું શું ન કરાવે?’ એ ભાવાર્થ વાર્તામાંથી વ્યક્ત થયો છે. આ વાર્તામાંથી પસાર થતા પન્નાલાલ પટેલની કલમે આલેખાયેલો છપ્પનિયો તાદૃશ થયા વગર રહેતો નથી. ‘પાંચ પત્રો’ વાર્તામાં કુટુંબી પુરુષોની હવસનો ભોગ બનેલી વિધવા ચંપાના કરુણ મોતના સમાચાર ચંપાને ગામડાના બાલમંદિરમાં નોકરીએ રખાવનાર ભાઈને પાંચ અલગ અલગ વ્યક્તિઓના પત્ર દ્વારા થાય છે એ વાત છે. સાથોસાથ ચંપાનું મોત આપઘાત છે કે ખૂન એની ચર્ચા આખા ગામમાં થાય છે, અને હકીકત શું છે એ વસ્તુ સાથે વાર્તા આગળ વધે છે. વિધવા સ્ત્રીની લાચારીનો ફાયદો ઉઠાવતો પુરુષપ્રધાન સમાજ સર્જકે આ વાર્તામાં ચીંધ્યો છે. ‘મંજરી’ વાર્તા નાયિકાપ્રધાન વાર્તા છે. નાયિકા મંજરી ઘરના સભ્યોના વિરોધ વચ્ચે હેમંત જોડે પ્રેમલગ્ન કરે છે. સુખી સંસાર ચાલી રહ્યો છે. નાનકડી દીકરી પણ છે પણ અચાનક હેમંતને નંદિની સાથે પ્રેમ થઈ જતા એની સાથે લગ્ન કરી ઘરે લાવવા માગે છે. દુઃખી મંજરી દીકરીને લઈને રાજકોટ જતી રહેવા વિચારે છે, બસમાં બેસી રાજકોટ પહોંચી પણ જાય છે અને છેવટે મન મક્કમ બનાવી અમદાવાદ પાછી ફરે છે. પતિને સામે વાઘણ બનીને રહેશે એવા નિર્ણય પર આવે છે. આ વાર્તામાં નારીશક્તિની મહત્તા વ્યક્ત થઈ છે. ‘અંતિમ અભિલાષા’ વાર્તામાં નૂતન વિષય લઈને સર્જક આવે છે. જેને ક્યારેય જોયા પણ નથી, માત્ર જેના સાહિત્યસર્જનથી પોતાનું દિલ દઈને બેઠેલી, પત્રો દ્વારા પોતાનો પ્રેમ પ્રગટ કરતી દર્શના હાલ કૅન્સરગ્રસ્ત છે, અંતિમ શ્વાસ લઈ રહી છે ત્યારે તેની છેલ્લી ઇચ્છા પોતાના દેવને મળવાની છે. અને લેખક એ ઇચ્છા પૂરી કરવા જાય પણ છે અને દર્શનાની અંતિમ અભિલાષા હતી કે લેખક પોતાના પર વાર્તા લખે. લેખક હા પાડે છે, વાર્તા લખે છે પણ એ વાંચવા માટે દર્શના હયાત રહી નથી. થોડાક જ સમયમાં દર્શના મોતને ભેટે છે. એ સમાચાર લેખકને મળે છે. અત્યાર સુધી લેખક કદી દર્શનાના પ્રણયને ગંભીરતાથી નથી લેતા પણ આ સમયે એ પણ ભાવુક બની જાય છે. સાચુકલો પ્રેમ કરતી દર્શના અહીં ભાવકોના ચિત્તને હચમચાવી મૂકે છે. એકંદરે આ વાર્તા આસ્વાદ્ય બની છે. ‘વહેમનું ઓસડ’ નોકરી માટે ઇન્ટરવ્યૂ આપવા આવેલી સુજાતા નોકરી મેળવે છે ત્યાંથી વાર્તા આરંભાઈ છે. સુજાતા પોતાના અંધપ્રેમી સાથે લગ્નથી જોડાઈ, દીકરો જન્મ્યો પણ અંધપતિ વાસુદેવને પત્ની પર વહેમ આવતાં બાળક પર હુમલો કરે છે ને સુજાતા અલગ રહેવા જતી રહે છે. વહેમનાં ઓસડ હોય ખરાં? એવા પ્રશ્નાર્થ સાથે વાર્તા પૂરી થાય છે. પ્રણયભંગ થયેલાં હૈયાં આ વાર્તામાં આલેખાયાં છે. ‘છબિલા રંગ લાગ્યો રે!’માં લેખક ફરી મેળાને લઈ આવે છે. અહીં જૂનાગઢ ભવનાથ તળેટીમાં ભરાતા મેળા અને એ મેળાના માનવીઓનાં હૈયાંને આલેખ્યાં છે. વર્ણનાત્મક શૈલી અને મેળાનાં ગીતો વાર્તાનો મોટો હિસ્સો રોકે છે. લેખક મેળાના, અને મેળામાં મહાલતા હૈયાને આલેખવામાં પોતાનો અહોભાવ વ્યક્ત કરતા જણાય છે. રૂપા જોડે ન પરણી શકેલો અરજણ સાધુ બની જાય છે પણ હરિદ્વારથી ખાસ રૂપા મળશે એવી છૂપી આશાએ જૂનાગઢ આવ્યો છે અને સાધુવેશે રૂપાનો હાથ તપાસતા ઓળખ થતા રૂપાને લઈને નાસી જાય છે. આ અંત અધ્યાહાર છે પણ ભાવકો સમજી શકે છે. સર્જક પોતાની ઘણી વાર્તાઓમાં પાત્રો પાસે થૂંકેલું ગળાવતા નજરે પડે છે એવું જ અહીં પણ બને છે. ‘લોચનદાન’ સામાન્ય કક્ષાની વાર્તા છે. મોતિયાથી આંખે અંધાપો વેઠતાં મંછીડોશી લખીપતમાં આવેલ મફત નેત્રરોગ સારવાર કૅમ્પમાંથી મોતિયાનું ઑપરેશન કરાવી આવે છે. અંધ જેવા બનેલા મંછીડોશીને આંખે તેજ આવતાં ઘર પરિવારમાં બધાને ટોક્યા કરે છે, અળખામણાં થાય છે અંતે પોતે જ પોતાના હાથે આંખો ફોડી નાખે છે એવી કરુણતા સાથે વાર્તા પૂરી થાય છે. ગામડાનું વર્ણન, ખેતી, કામકાજ, વ્યવહાર, સામાજિક સંબંધો વગેરે બાબતો સાથે વાર્તા આગળ વધે છે. રંગભૂમિ અને રંગભૂમિ સાથે જોડાયેલાં પાત્રોને પણ આ સર્જક વાર્તાનો વિષય બનાવે છે. આ સંચયમાં ‘છેલ્લો અભિનય’, ‘પિયા મિલન’ અને ‘સુભાષિણી’ વાર્તામાં રંગભૂમિની પશ્ચાદ્ભૂ દર્શાવાય છે. નાટકમાં સ્ત્રીપાત્ર ભજવનાર ચંપકલાલ ને સુખલાલ માયાદેવી નામની અભિનેત્રીના કારણે સંબંધ બગડે, ચંપકલાલ વતન પાછા ફરે અને વરસો બાદ પત્ર મળે કે સુખલાલ ખૂબ બીમાર છે ત્યારે બધું વેરઝેર ભૂલી ચંપક સુખલાલને મળવા જાય છે. સાધારણ વાર્તા છે પણ માનવતાનાં મૂલ્યો શીખવી જાય છે. ‘પિયા મિલન’માં લીલાધરને શ્રેષ્ઠ અદાકારના ઍવૉર્ડ મળવાની ખુશી સાથે વાર્તા શરૂ થાય છે, લીલાધરની પ્રેમિકા ફાતિમાનો પત્ર મળે છે કે ફાતિમા જિંદગીના અંતિમ શ્વાસ લઈ રહી છે. એની અંત વેળા પોતે એની પાસે રહેશે એવા વચનથી બંધાયેલો હતો એટલે દિલ્હીના બદલે ફાતિમા પાસે અમદાવાદ જવાનું નક્કી કરે છે. ફાતિમા લીલાધરના ખોળામાં અંતિમ શ્વાસ લે છે. આમ આપેલા વચન પ્રત્યેની પ્રતિબદ્ધતા વ્યક્ત થઈ છે. ‘સુભાષિણી’ વાર્તા ભૂતકાળના પડળને ભેદીને રજૂ થતી વાર્તા છે. લેખક મહાશય જયમલ અને રંગભૂમિની અદાકારા સુભાષિણીનો એ મીઠો મધુરો અને પવિત્ર સંબંધ વાર્તામાં દર્શાવાયો છે. આ બે પાત્રનો ભાઈ-બહેન જેવો પવિત્ર સંબંધ વ્યક્ત થયો છે. સુભાષિણી જેવી સંપત્તિવાન સ્ત્રીની ખરા સમયે જયમલ દ્વારા કરવામાં આવતી મદદ ભાવકોને ભીંજવે છે. ‘પેટનો દર્દી’ સામાન્ય વાર્તા બની છે. પેટના દર્દથી પીડાતો રઘુ અમદાવાદ દવાખાને દાખલ થયો છે પણ મોતના ડરથી ભાગી જાય છે. ‘કમલિની’ વાર્તામાં ફરી લેખક સાહિત્યકાર અને ફિલ્મી દુનિયાને વાર્તાનો વિષય બનાવે છે. સાહિત્યકાર મનોજબાબુ અને અભિનેત્રી કમલિનીનો પ્રણય, લગ્ન, વિરહ વર્ણવાયો છે. જિંદગીના અંતિમ પડાવે મનોજબાબુ પોતાની પત્નીને તેડવા જવાનો નિર્ણય કરે છે અને વાર્તા સમાપ્ત થાય છે અને ભાવકોના ચિત્તમાં વાર્તા આરંભાય છે. છૂટાછેડાની અરજી લઈને આવેલાં દંપતી નટવર અને કુમુદને સમજાવી ન્યાયાધીશ સમાધાન કરાવે છે અને આ સમાધાન કેવું ભયાનક પરિણામ લાવે છે એ વાત સમાધાન વાર્તામાં રજૂ થઈ છે. સાધારણ વાર્તા છે પણ કુમુદ અને ન્યાયાધીશની ચૈતસિક અવસ્થા સર્જક બરાબર પકડી શક્યા છે. નિઃસંતાન સ્ત્રીની માતૃત્વ ઝંખના ‘બા અને બાબો’ વાર્તામાં વ્યક્ત થઈ છે. ‘અદાકારનો વિષાદ’ વાર્તામાં સર્જક ફિલ્મી દુનિયાના પત્રોને ગૂંથે છે. શ્રીનગરના પરિવેશ સાથે આવતી આ વાર્તામાં શ્રીનગરનું સૌંદર્ય સર્જક મન મૂકીને વર્ણવે છે. સાથોસાથ વાર્તાનાયક અભિનેતા મદનની વ્યથા પણ વર્ણવાય છે. ‘થાપણ’ વાર્તા ભાવસભર રીતે રજૂ થઈ છે, પોતાના મેડિકલના અભ્યાસ માટે રૂપિયાની જરૂર હતી પણ કોઈ આપે એમ નહોતું, ત્યારે વિધવા માતા સાથે રહેતા મનોજની વહારે ભાગીરથી આવે છે. ભાગીરથી બીજું કોઈ નહીં પણ મનોજના બાપની રખાત હતી. અહીં ભાગીરથીના પાત્રની ઊજળી બાજુ પ્રગટાવવામાં સર્જક સફળ થયા છે. સમાજમાં ચાલતી લગ્નેતર સંબંધની બદીઓ અને એની પણ ઊજળી બાજુ દર્શાવવામાં સર્જક સફળ થયા છે. ડાયરીલેખનની પ્રયુક્તિ ‘સ્ત્રી’ વાર્તામાં વપરાય છે. સ્ત્રીના મનના અભેદ્ય પડળ આ વાર્તામાં વ્યક્ત થયા છે. જેને ચાહ્યો તે ન મળ્યો અને જે મળ્યાં એ ઉપભોગ કરનાર. અહીં નાયિકાની પીડા, વ્યથા વ્યક્ત થઈ છે ડાયરી રૂપે. વ્રતકથા જેવી લગતી, પુરાકથાના વિનિયોગ વાળી ‘અતિજ્ઞાન’ નામની વાર્તામાં અતિજ્ઞાન એ પાપનું મૂળ છે એ ન્યાયે અતિજ્ઞાન મેળવેલો બ્રાહ્મણ વિષ્ણુદેવ કેવો દુઃખી થાય છે એનો ચિતાર છે. સર્વ સુખ છે. ઉચ્ચ અભ્યાસ, દરેક જાતની વિદ્યા, બુદ્ધિમતા છતાં હિમાલયમાં તપ કરી ઋષિ પાસે વરદાન માગે છે. ‘પરમનપ્રવેશ’ની વિદ્યા શીખે છે પણ એ જ એના માટે દુઃખનું કારણ બને છે, સહદેવનું પાત્ર યાદ આવી જાય છે. સર્જક અહીં જરા જુદા વિષય સાથે સારી રીતે પ્રગટ્યા છે. ‘કર લે સિંગાર’ વાર્તા કોઠા પર નાચતી સ્ત્રીની વ્યથાકથા રજૂ કરે છે. ‘પૂજે જનો સૌ ઊગતા સૂર્યને’ એ ન્યાયે જ્યાં સુધી રૂપ છે, સૂર છે, અદા છે ત્યાં સુધી સૌ વાર્તાની નાયિકા અખ્તરજહાંનું સૌ કોઈ હતું પણ આજ મૃત્યુશૈયા પર પડી છે ત્યારે કોણ છે નજીક? કોઈ જ નહીં. ક્ષયરોગથી પીડાતી, પ્રિયતમને સંભારતી અખ્તરજહાં મોતને ભેટે છે. કરુણાંત વાર્તા છે. હિન્દી ભાષાનો વિનિયોગ ધ્યાન ખેચે છે. ‘કાળી ટીલી’ વાર્તામાં ગ્રામ્યપરિવેશ અને એમની માનસિકતા વ્યક્ત થઈ છે. તો પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓમાં સૌથી વધુ ખ્યાત બનેલી વાર્તા ‘અંજળ પાણી’ આ સંગ્રહમાં સમાવિષ્ટ છે. સૂરજડોશીનો પોતાની ભૂરી નામની ભેંસ સાથેનો નિર્ભેળ નાતો આ વાર્તાનો વિષય બને છે. કાળ પડ્યો છે એટલે ડોશી કમને ભેંસને વેચવા તૈયાર થયાં છે પણ અંતે ભૂરીને દોરી જવા આવ્યા ત્યારે ભૂરી એક ડગલું પણ ખસી નહીં અને સૂરજડોશીએ પણ તેને વેચવાનું માંડી વાળ્યું. ‘ભૂરી, અંજળપાણી મોટી વાત છે. અંજળ હશે ત્યાં લગન તો આપણને કોઈ જુદું કરવાનું.’ અહીં ડોશીનો અબોલ પશુ તરફનો સ્નેહ દેખાય આવે છે. ધરતી સાથે જોડાયેલા આ લોકને પશુ, પંખી, વૃક્ષ આ બધા જોડે ગાઢ નાતો છે જે મુશ્કેલ સમયે પણ સાથ છોડતા નથી એવો ઇંગિત કર્યો છે. માનવતા અને નિઃસ્વાર્થ પ્રેમ આ વાર્તામાં ભારોભાર દેખાય છે. ‘...અને એ પરણી ગયો’માં સુરેશને રંજન અને વિનોદ પત્ર લખે છે. વાત એક જ છે કે વિનોદ પરણી ગયો છે. લગ્ન કેમ તાત્કાલિક કર્યાં એ ચિતાર પત્રમાં છે. ‘કરફ્યુ ઑર્ડર’ને કારણે નાયક અને નાયિકા ગોદાવરીના લગ્નજીવનની એમાં કરફ્યુને કારણે આવેલા હકારાત્મક પરિવર્તનની વાત છે. સામાન્ય વાર્તા બની છે. ‘જીવન-નાટક’ વાર્તા શીર્ષકની જેમ જીવનના એક નવા નાટકને વાર્તાનો વિષય બનાવે છે. ગ્રામ્યપરિવેશ સાથે આવતી આ વાર્તા સાધારણ વાર્તા બને છે. ‘મનનો મેલ’ વાર્તામાં મુંબઈનો પરિવેશ અને શંકર નામના પાત્રની માનસિકતા દર્શાવાય છે. કાંતિની નજરમાં શંકરકાકાની જે પડતી થઈ એ વાર્તામાં પ્રગટી છે. ‘કસ્તુરી’ વાર્તામાં સાહિત્યકાર અને ભાવકના સંબંધને રજૂ કરાયો છે. આ વિષયને લઈને પીતાંબર પટેલ ઘણી વાર્તાઓ આપે છે. સાહિત્યકારની સમાજ પર જે છાપ છે એ પણ અંકિત થાય છે. કોકિલાબેન લેખકને પોતાના જીવનની પોતાના સસરાની સત્ય હકીકત અહોભાવથી સંભળાવે છે એ સુગંધ પ્રસરાવે છે એ વાત વાર્તાનો વિષય બને છે. કસ્તુરી જેવી કોકિલાબેનની જીવનસુવાસથી લેખક પણ પ્રસન્ન થયા છે. જીવનચરિત્ર જેવી આ વાર્તા હૃદયસ્પર્શી બની છે પણ વાર્તાકલાને પૂરો ન્યાય આપી શકતી નથી.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાકલા :
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૩’ને આધારે પીતાંબર પટેલની વાર્તાકલા વિશે ચર્ચા કરીએ તો, અગાઉના સંચયની જેમ અહીં પણ વિષયવસ્તુનું વૈવિધ્ય ધ્યાને આવે છે. ગ્રામ્યપરિવેશ પ્રત્યે એમને વિશેષ ભક્તિભાવ હતો. તેથી તેમની વાર્તાઓમાં ગામડું સવિશેષ દેખાશે. નૂતન ભારતનું ઘડતર કરવું હશે તો ગામડાંઓને આબાદ અને સમૃદ્ધ બનાવવા પડશે તેવું આ સર્જક સ્પષ્ટ રીતે માનતા. પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓમાં ગ્રામજીવન, એના રીતરિવાજ, અંધશ્રદ્ધા, કુરિવાજો, મેળાઓ, સામાજિક સંબંધો, કુટુંબક્લેશ વગેરે વિષયો સાથે અહીંના લોકના સારા-નરસા પાસા પ્રગટે છે. સાથે સાથે શહેરીજીવન, એમાં ખાસ કરીને ફિલ્મી દુનિયા, સાહિત્યકારની દુનિયા વગેરે વિષયો સાથે વાર્તાઓ આવી છે. ઘણી વાર્તાઓ વાર્તાની નાયિકા અંતિમ શ્વાસ લેતી હોય, પોતાના પ્રેમીની ઝંખના કરતી હોય એમ દર્શાવાયું છે. કથાઘટકની એકરૂપતા ભાવકોની રુચિ ભંગ કરે છે. વિષયોની નૂતનતા સર્જકનો બહોળો જીવનઅનુભવ દર્શાવે છે. અનુભવની પાઠશાળામાં ભણેલા આ સર્જક પાસે અનુભવોનું ભાથું છે જે વાર્તાઓના વિષય બનીને આવે છે એમ કહેવામાં જરા પણ અતિશયોક્તિ નથી.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓ વિશે વિવેચકનું વિધાન :
ઓમ કોમ્યુનિકેશન અને ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગાંધીનગરના સંયુક્ત ઉપક્રમે યોજાયેલ ‘સાહિત્ય વિમર્શ’ – ‘અંતરનાં અજવાળાં’ શીર્ષક હેઠળ પીતાંબર પટેલના સાહિત્યસર્જન વિશેના કાર્યક્રમમાં ‘વાર્તાકાર પીતાંબર પટેલ’ વિશે રાઘવજી માધડે આપેલ વ્યાખ્યાનનો અંશ : “પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓમાંથી પસાર થવાનું બન્યું ત્યારે થોડાંક અવલોકન જોઈએ તો, ગાંધીયુગ અને એ વિચારધારાનો પ્રભાવ પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓમાં સહજ રીતે આપણને મળે છે. સાથે સાથે તેઓ ફિલ્મ સાથે સંકળાયેલા હતા તેથી ઘણી બધી વાર્તાઓ ફિલ્મની પણ મળે છે. ફિલ્મ વખતે જે અનુભવ થયા એ વાર્તાનો વિષય બને છે. પીતાંબર જીવનધર્મી સાહિત્યકાર છે, જીવાતા જીવનનું પ્રતિબિંબ આ વાર્તાઓમાં ઝીલાયું છે. કલ્પના ઓછી અને વાસ્તવિકતા વધારે એવું પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓમાં બન્યું છે.”
સંદર્ભ :
૧. ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૩’ (નવસંસ્કરણ-૧૯૮૯), મિહિર પ્રકાશન, રાજકોટ ૨. ગૂગલ સર્ચ : પીતાંબર પટેલ – ગુજરાત વિશ્વકોશ. ૩. Youtube search –sahitya vimarsh- ‘અંતરનાં અજવાળાં’ પાર્ટ-૨
વિપુલ કાળિયાનીયા
ગુજરાતી વિષયના અધ્યાપક અને વિભાગાધ્યક્ષ,
શ્રી વી. એમ. સાકરિયા મહિલા આટ્ર્સ કૉલેજ, બોટાદ
મો. ૯૯૨૪૨ ૪૨૭૫૨
‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૪’ : પરિચય
વિપુલ કાળિયાનીયા
ગાંધીયુગના પ્રભાવ તળે સર્જન કરનારા, પન્નાલાલ પટેલની જેમ ગ્રામજીવનના પ્રત્યક્ષ અનુભવમાંથી ઊભું થતું સમાજદર્શન ઉત્તર ગુજરાતની પ્રાદેશિક બોલીમાં નિરૂપ્યું છે. જેમાં સર્જકનો ગામડા તરફનો અહોભાવ વ્યક્ત થાય છે. શહેરીજીવન, ફિલ્મજગત વગેરે પણ એમની કથાઓના વિષય બને છે. નવલકથા અને નવલિકાક્ષેત્રે પોતાનું પ્રદાન આપનાર પીતાંબર પટેલ આપણી ભાષાના જાણીતા ગદ્યસર્જક છે. મિહિર પ્રકાશન, રાજકોટ દ્વારા પીતાંબર પટેલનાં તમામ પુસ્તકો એક સાથે સેટ પ્રકાશિત કરેલાં છે. જેમાં તેમના નવલિકા સંગ્રહોમાંથી પસંદગીની ઉત્તમ વાર્તાઓના ચાર સંગ્રહો ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ’ સ્વરૂપે પ્રગટ કરેલ છે. જે પૈકીના ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૪’નો પરિચય મેળવીએ. ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૪’માં કુલ ૨૮ વાર્તાઓ સમાવિષ્ટ છે. ગ્રામપરિવેશ, શહેરજીવન, ફિલ્મી દુનિયા અને સાહિત્યસર્જન વગેરે આ વાર્તાઓના વિષય બને છે. ‘કેસૂડાંનાં ફૂલો’, ‘ઉમામહેશ’, ‘અભિલાષ’ વગેરે વાર્તામાં નાયક કે નાયિકા સાહિત્યસર્જન કરે છે અને વાર્તા એમની આસપાસ ફરે છે. ‘કેસૂડાંનાં ફૂલો’ વાર્તામાં લેખક દિનેશભાઈનો પરિચય સાહિત્યપ્રેમી – ભાવક સરોજબેન જોડે થાય છે અને સરોજ – વસંતના અધૂરા પ્રણયની કથા જાણવા મળે છે. વસંત સાથે લગ્ન કરવાની ઇચ્છા પૂરી નથી થતી પણ હજી પણ પ્રેમની નિશાની રૂપ હજી દર ફાગણ માસે માથામાં કેસૂડાંનાં ફૂલો નાખે છે અને પ્રેમી વસંતને આફ્રિકા પણ મોકલે છે. પણ હાલમાં સરોજબેન એની જિંદગીમાં સભર છે પોતાનાં દત્તક બાળકો સાથે. ‘ઉમામહેશ’ વાર્તામાં પ્રણયભંગ થયેલ લેખક નવલકથામાં ઉમા-મહેશના પ્રણય-મિલનની કથા છે. લેખકના જીવનમાં અધૂરાં અરમાનો નવલકથા દ્વારા પૂરા કરી રહ્યા હતા. કાન્તની શતાબ્દી નિમિત્તે મળેલી સભામાં ‘ચક્રવાક મિથુન’ ખંડકાવ્યના આસ્વાદથી ‘અભિલાષ’ વાર્તા શરૂ થાય છે. કવિ અનુપમ અને શ્રાવણીના અધૂરા પ્રણયની કથા નિરૂપાય છે. પ્રણયની નિરાશા, પ્રણયવૈફલ્યને અહીં કાવ્યાત્મક રીતે આલેખાયો છે. ‘માનવીનું અંતર’ વાર્તામાં વાણીનાં લગ્ન, છૂટાછેડા અને હૉસ્પિટલમાં નર્સની નોકરી અને પૂર્વ પતિ બીમાર હાલતમાં હૉસ્પિટલમાં દાખલ થાય અને વીણા એની સારવાર કરે, પેલો મૃત્યુ પામે, વીણા દુઃખી થાય એ વાત આલેખાય છે. માનવીનાં કેવાં ગહન હૈયાં હોય છે! એ વાત સર્જક કહેવા ધારે છે જે યોગ્ય રીતે કહી શક્યા છે. ‘તેજછાયા’ વાર્તામાં બીમાર પતિની ચાકરી કરતી અંબા પતિ માટે પોતાનું સર્વસ્વ હોડમાં મૂકે છે પણ પતિનો જીવ બચાવી શકતી નથી એ વાત રજૂ થઈ છે. સ્વરૂપવાન અને મજબૂર સ્ત્રી પાછળ ફરતી પુરુષોની લોલુપ નજર તરફ પણ સર્જકે કટાક્ષ કર્યો છે. ‘લખ્યા લેખ’ વાર્તામાં પીતાંબર પટેલ પોતાના અનુભવજગતનું ગામડું રજૂ કરે છે. ગામડામાં વસતા જાજરમાન, માનવતાના ગુણોવાળાં પાત્રો નિરૂપી ગામડાની સબળી બાજુ દેખાડે છે. શકરી વિધવા થાય, બે બાળકોને સાસરે મૂકી ભાઈ અને માના કહેવાથી નાતરું કરે, ફરી વિધવા થાય પણ એનામાં રહેલું માતૃત્વ એને બાળકો પાસે ખેંચી લાવે અને શકરી આત્મસંતોષ અનુભવી જીવન જીવવા લાગે એ વાત સુપેરે વ્યક્ત થઈ છે. તળપદી બોલી, ગામડાના સામાજિક સંબંધો, રીતરિવાજ, અંધશ્રદ્ધા વગેરે દૃષ્ટિગોચર થાય છે. સુખાંત વાર્તા છે. ‘છેલ્લી મુલાકાત’ વાર્તામાં કુંવારી માતાની દીકરી નંદિતાને ચાહતો રોહિત નંદિતા જોડે લગ્ન કરવા તૈયાર છે પણ અંતે એ ફરી જાય છે અને વિદેશ જતો રહે છે. યુવાહૈયાનું મિલન અને આ મિલન અંતિમ બની રહે છે એ કથાનક ‘છેલ્લી મુલાકાત’ વાર્તામાં નિરૂપાયું છે. પ્રણયવૈફલ્યનું નિરૂપણ આ વાર્તામાં પણ નિરૂપાયું છે. વિદેશથી પરત ફરી ડૉ. રોહિત ડૉ. નંદિતાને એક વાર મળવા ઇચ્છે છે પણ નંદિતા ‘કોણ રોહિત? મારો રોહિત તો ક્યારનો મરી ગયો...’ કહી બારણું ખોલતી નથી અને ચોધાર આંસુએ રડે છે. ‘પિકનિક’ વાર્તામાં મધ્યમ વર્ગને મૂંઝવતી મોંઘવારીને વાચા આપી છે. સામાન્ય કારકુનની જિંદગીની વિટંબણાની સાથેસાથે રાજકીય ખટપટ, કાવાદાવા, સરકારી કચેરી વગેરેનું નિરૂપણ પણ થયું છે. ‘ઍક્સિડન્ટ’ વાર્તામાં સામાન્ય માણસ – શકરા-ના સરકારના સામાન ભરેલા ટ્રક સાથે થયેલા ‘ઍક્સિડન્ટ’ની વાત છે. સૌ પોતપોતાનો રોટલો શેકવા આવે છે પણ પીડાતા માણસની કોઈને પડી નથી. સરકારી વાયદા માત્ર વાયદા જ બની રહે છે. સહાય આવે છે ત્યાં સુધીમાં તો શકરો આ દુનિયા છોડીને જતો રહેલો હોય છે. મોંઘવારી, રાજકારણ, હૉસ્પિટલ વગેરેથી વાર્તા લંબાઈ છે. ‘રાતપાળી’ વાર્તા સંદિગ્ધ કહી શકાય એવી વાર્તા છે. પ્રેસ રિપોર્ટર શૈલેશ ખૂનના ન્યૂઝ માટે ગયો હતો. જેણે ખૂન કર્યું હતું તે ભીખાની જુબાની લઈને આવ્યો હતો. ભીખો રાતપાળી નોકરી કરે છે અને અચાનક ઘરે આવી જતા પોતાની પત્નીને અન્ય સાથે જુએ છે અને એ અજાણ્યા પુરુષનું ખૂન કરી નાખે છે. આજ શૈલેશ પણ રાતપાળી કરી ઘરે જાય છે અને પોતાની પત્નીને અન્ય સાથે રૂમમાં એકાંતમાં વાત કરતા સાંભળી જાય છે અને સાઇકલને પાછી ફેરવી ત્યાંથી નીકળી જાય છે. ‘રાતપાળી’ વાર્તામાં સ્ત્રી-પુરુષના અવૈધ સંબંધો, એની પાછળ રહેલી મજબૂરી દર્શાવાય છે. ‘સ્વાર્થનાં સગાં’ વાર્તામાં ‘પૂજે સૌ ઊગતા સૂર્યને’ જેવો ઘાટ છે. વિમળા પાસે જ્યારે પદ હતું, પ્રતિષ્ઠા હતી, સંપત્તિ હતી ત્યારે સૌ કોઈ બોલાવતું પણ આજે...? સૌ સ્વાર્થનાં સગાં છે એ વાત સુપેરે વ્યક્ત થઈ છે. નાણાં વગર માણસની કિંમત કોડીની પણ નથી એ સૂર પણ અહીં વ્યક્ત થયો છે. કવિ કલાપીની કાવ્યપંક્તિ પરથી રખાયેલું શીર્ષક ‘પંખી પર પથરો’ વાર્તામાં પોતાની પ્રથમ પત્ની વીણાને છૂટાછેડા આપી લોપા સાથે પરણતા સુબંધુની વાર્તા છે. સુબંધુને અકસ્માત નડ્યો છે અને હાલ હૉસ્પિટલમાં દાખલ છે જ્યાં વીણાનો નર્સ તરીકે ભેટો થાય છે અને સુબંધુને વીણાને છોડ્યાનું દુઃખ, પસ્તાવો થાય છે. જે વાર્તામાં નિરૂપાયું છે. લોપાના મિત્ર પરેશ સાથે લોપાની નિકટતા સુબંધુને ડંખે છે અને વીણા તરફ સહાનુભુતિ, પસ્તાવો થઈ રહ્યો છે આ બે સ્થિતિમાં ઝૂરતા સુબંધુની મનઃસ્થિતિ સર્જકે વર્ણવી છે. ‘મિયાં-મહાદેવ’ ગિરધર અને કાલુમિયાં – એસ.ટી. બસના ડ્રાઇવર કંડક્ટરની વફાદારીની વાર્તા છે. ગમે તેવા ગરીબ હોવા છતાં આ બન્ને દિલના અમીર છે. રૂપિયા ભરેલી થેલી એના માલિકને પરત કરે છે એવા ઇમાનદાર માણસની સામાન્ય વાર્તા છે. ‘પદ્મશ્રી’ ઍવૉર્ડ વિજેતા ધનસુખલાલની વાત પદ્મશ્રી વાર્તામાં મુકાય છે. માન-સન્માન, મોભો બધું જ પામેલા ધનસુખલાલને એની યુવાનીની પ્રેમિકા ‘માલતી’નો પત્ર મળ્યો ત્યારથી ચિત્ત ચકડોળે ચડ્યું છે. માલતી આવી એની આબરૂના ધજાગરા કરશે એ વાતથી ખૂબ ડરી ગયેલા ધનસુખલાલ માલતી માટે ફોસલાવી, પટાવી કશાકમાં ભેળવી ઝેર આપવાનું વિચારે છે એટલે ઝેર ખરીદી રાખે છે. પણ માલતી આવતી નથી પણ માલતીનો ડર હજુ ધનસુખલાલ અનુભવી રહ્યા છે. કટાક્ષ વ્યક્ત કરતી વાર્તા છે. ‘વાત બહાર જાય ના’ વાર્તા શીર્ષકને સામે પૂરે ચાલતી વાર્તા છે. શીર્ષકમાં જ વ્યંજના રહેલી છે. જે વાત ગુપ્ત રાખવાની હોય એ જ વધુ ફેલાતી હોય એવું આ વાર્તામાં પણ બને છે. યુવાન વિધવા ચંપા કોઈના દ્વારા ગર્ભવતી બની છે તેથી એનો ફૂવો મૂળો વિકાસગૃહમાં મૂકી આવ્યો છે એ વાત ગામમાં વાયુવેગે ફરી વળી છે. આમાં સંડોવાયેલા ગભરાય રહ્યા છે અને એકએક કરી ચાર-પાંચ જણ મૂળા પાસે આવી કબૂલાત કરી રૂપિયા આપી જાય છે અને કહેતા જાય છે કે, ‘જો જો પાછાં, વાત બહાર જાય ના’. મૂળો એમ કરી દસ હજાર ભેગા કરી ચંપાને બીજે પરણાવી દે છે. કુશળ બુદ્ધિવાળા મૂળાનું પાત્ર સારું આલેખન પામ્યું છે. સાથે સાથે ગામડામાં વિકસતા અવૈધ સંબંધ, વિધવાવિવાહ પ્રતિબંધ વગેરે બાબતો પણ દેખા દે છે. ‘સ્મૃતિસુગંધ’ વાર્તામાં મોન્ટેસરી પાસ કરેલાં બાલમંદિરનાં શિક્ષિકા મધુબહેનના વ્યક્તિત્વની વાત છે. ગામ આખાનાં પ્રિય મધુબહેન ખરા અર્થમાં લોકશિક્ષણનું કામ કરી રહ્યાં છે. એમને ગળાનું કૅન્સર થાય છે એમની બચતમાંથી જ ગામમાં મધુબહેન બાલમંદિર બને છે. સામાન્ય કક્ષાની આ વાર્તામાં એકલી સારપ જ ભરેલી દેખાય છે. ‘બીજવર’ વાર્તામાં ચાલીસી વટાવી ચૂકેલો બીજવર ચિનુલાલ યુવાન સરોજને પરણે છે. તેથી યુવાન દેખાવા ચિનુલાલ જાતજાતના કીમિયા કરે છે. વાળ રંગાવે છે, જુવાની ટકાવવાની ગોળીઓ લે છે. પત્ની સરોજ સંતુષ્ટ છે છતાં શંકા કરી ઘરે તપાસ કરતો રહે છે. આ બધું પત્ની સરોજ જાણી જતા એક વાર ઘર છોડી જતી રહે છે. બીજવર પોસાય પણ શંકાશીલ નહીં, એમ માનતી સરોજ ઘર છોડી જતી રહે છે. પરિવેશ અને પાત્રો, ભાવ અને ભાષાનો યોગ્ય સમન્વય આ વાર્તામાં થયો છે. અંત જરા ઉતાવળિયો- અનઅપેક્ષિત થઈ ગયો હોય એમ લાગે છે. ‘આણું’ વાર્તામાં નવ પરિણીત-આણે આવેલા યુવા હૈયાના મિલનની વાત છે. સાથે શહેર અને ગામડાનો ભેદ પણ પાત્રના મુખે મુકાયો છે. માનસિંહને સારી નોકરી છે, સુખી છે પણ પત્ની સૂરજને એનો બાપ આણું નથી કરતો. સૂરજ શહેર આવવાની ના પાડે છે. પણ મનાવતા ફોસલાવતા માની જાય છે અને બન્ને સુખી દાંપત્યજીવન શરૂ કરે છે. સુખાંત વાર્તામાં ગ્રામપરિવેશ, સામાજિક રીત-રિવાજો, તળપદી બોલી વગેરે ધ્યાનાર્હ બન્યું છે. પરદેશ ભણવા ગયેલા ગામડાના યુવકની વાત ‘ઇજ્જત’ વાર્તાનો વિષય બન્યો છે. પરદેશ જનાર પ્રેમ, વાયદા બધું ભૂલી જાય એમ અહીં પણ બને છે. પરિણીત જગુ અભણ મેનાને બદલે બીજી સ્ત્રીને ચાહે છે એ વાત મેનાને ખબર પડતા ઘણું સંભળાવી દે છે. એ એકલી રહી ભણી છે અને ઘરની ઇજ્જત સાચવવા છૂટાછેડા નહીં આપે એમ નક્કી કરે છે. મેનાના મુખે જાણે લેખક બોલતા હોય એવું લાગે છે. એ સમયે આ વિષય નવો ગણી શકાય. સારી માવજતથી વાર્તા આસ્વાદ્ય બની છે. મફતલાલને એની સગી જનેતા આટલા વરસે પાછી મળી એ વાત જનેતા વાર્તામાં આખા ચિતાર સાથે રજૂ થઈ છે. ભાવવાહી વર્ણન અને સંવાદ ધ્યાન ખેંચે છે. ફરી પાછો દુષ્કાળનો વિષય લઈને ‘કાબરો અને માંજરો’ વાર્તા લઈને પીતાંબર પટેલ આવે છે. ખેતી, પશુપાલન અને દુષ્કાળ વાર્તામાં સાથે નિરૂપણ પામે છે. બે બળદો – કાબરા અને માંજરા –ને વેચી દેવાની વાત, અંતે દલો ના પાડી દે છે. કશું નવું નથી આ સર્જકની વાર્તાઓમાં. બધું નક્કી છતાં છેવટે પશુપ્રેમને લીધે ફરી જતાં પાત્રો એમની એકાધિક વાર્તામાં આવે છે. તેથી એકવિધતા ભરેલા અંત નાવીન્યપૂર્ણ કે કલાસૂઝવાળા બનતા નથી. ‘બિટિયા કી શાદી’ વાર્તામાં અયોધ્યા બાજુના જમાદાર રામબદરના વ્યક્તિત્વનું સુરેખ ચિત્રણ મળે છે. રામ અને હનુમાનના પરમ ભક્ત રામબદર દીકરીના લગ્નની અભિલાષ સાથે જીવતો હતો પણ અચાનક એનું મૃત્યુ થઈ ગયું ને દીકરીના લગ્નનું સપનું અધૂરું રહ્યું. એ વાત સુધી લઈ જવા, એમાં ભાવકોની હમદર્દી મેળવવા સર્જકે આ પાત્રના ઘણા ગુણો દર્શાવ્યા છે. હિન્દી ભાષાનો વિનિયોગ વાર્તાને આસ્વાદ્ય બનાવે છે. ‘પહેલો પગાર’ વાર્તામાં પહેલા પગારની ખુશી આગળ બધાં દુઃખ તુચ્છ એ સુપેરે વર્ણવ્યું છે. ગણપતની દૂર નોકરી, પત્ની પાલીનો સ્નેહ સરસ રીતે આલેખન પામ્યા છે. કલંક વાર્તામાં વિધવા જીવલી સગર્ભા બની છે એ વાત ગામમાં ફેલાઈ રહી છે. એનો દિયર લખો જ બધાને વાત કરે છે અને કરશન પર કલંક લગાડી પૈસા પડાવવા માગે છે, જીવીને બીજે પરણાવી ત્યાંથી પૈસા પડાવવા માગે છે, જીવીનાં બાળકો જીવીને સોંપી એના ભાગની જમીન પડાવવા માગે છે. પણ એનાં કરતૂત બહાર આવી ગયાં, જીવીએ કૂવે પડી આપઘાત કર્યો ને લખાની એકેય ઇચ્છા પૂરી ન થઈ. ગ્રામપરિવેશ, એના આંટીઘૂંટીવાળા સંબંધો, રીતરિવાજો વગેરે તળપદી ભાષા સાથે સારી રીતે કહેવાયા છે. ભારતી અને રોહિતની મુલાકાત જીવનની સંધ્યાએ કરાવી આપી છે કારણ કે બન્ને એકબીજાની ‘પહેલી પ્રીત’ હતાં. વર્તમાન અને ભૂતકાળમાં ડોકિયા કરતી ‘પહેલી પ્રીત’ વાર્તામાં ભારતી પોતાના યુવાન દીકરાની નોકરીની ભલામણ લઈને રોહિત પાસે આવી છે અને આ...ખો ભૂતકાળ સામે તરવરી રહ્યો છે. શિષ્ટ ભાષામાં કહેવાયેલી આ વાર્તા એકંદરે સારી રચાઈ છે. ‘સત્નો દીવો’માં વિધવા મેના રઘુ સાથે છાનામાના લગ્ન કરે, સગર્ભા બને પણ છેવટે રઘુ ફરી જાય અને મેના સધીમાના મંદિરે રઘુને સતનો દીવો ઉપાડવા લઈ જાય. રઘુ માની ગયો પણ મેના ન માની. બીજા દિવસે મેનાએ કૂવામાં પડી આપઘાત કર્યો. મેના પોતે કલંકમુક્ત થઈ પણ પોતાના ગણ્યા એ લોકોનો વિશ્વાસઘાત સહન ન થતા આવું પગલું ભરે છે. શ્રદ્ધા-અંધશ્રદ્ધા, સામાજિક બંધનો, રીત-રિવાજની બેડીઓ, આપઘાત, આબરૂ વગેરે આ વાર્તામાં સુપેરે નિરૂપાયું છે. ‘રાષ્ટ્રપતિ ઍવૉર્ડ’થી વિજેતા રંગભૂમિના કલાકાર માનનીય જગદીશભાઈનું કથા ‘રાષ્ટ્રપતિ ઍવૉર્ડ’ શીર્ષકથી લખાય છે. ગામડું, ગામડાના વાસ-વાસ વચ્ચેના ઝઘડા વગેરેનો પ્રસ્તાર વાર્તાને નબળી બનાવે છે. દિવાળીબા અને હરિભગતના સુખી સંસારમાં એક જ ખોટ હતી. તેમનું એકેય સંતાન હયાત નહોતું. એ વાત ઉઘાડું ઘર વાર્તામાં નિરૂપણ પામી છે. દીકરો ખોળે બેસાડવાની વાત અને એના પડેલા પડઘાથી ભગતનું મન ખાટું થઈ જતા દિવાળીબાનો એકમાત્ર આધાર ભગત પણ ઘર છોડી ક્યાંક જતા રહે છે, અને માંદલા બનેલાં દિવાળીબા પણ થોડાક સમયમાં દેહ છોડે છે. સર્જકના શબ્દોમાં જ જોઈએ તો, ‘તેમની ઠાઠડી ઘરમાંથી નીકળી ત્યારે ઘર ઉઘાડું હતું. એ ઘરને બંધ કરવાવાળો ત્યાં કોઈ ન હતો.’ નિઃસંતાન માતાની વેદના અને વાર્તાના અંતમાં તો એ વેદના પરાકાષ્ઠાએ પહોંચી જતી ભાવકોને અનુભવાય છે.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાકલા : ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૪’ને આધારે
સર્જકની અન્ય સંગ્રહોની વાર્તાઓની જેમ અહીં પણ વિષયવૈવિધ્ય જોવા મળે છે. પ્રણયવૈફલ્ય પણ ઘણી વાર્તાના વિષય બને છે. જીવનના અંતિમ શ્વાસે પ્રેમીઓનું મિલન, પસ્તાવો, મીઠી યાદો અને વેદના ઘણી વાર્તાઓમાં જોવા મળે છે. એકવિધતા આવવાથી રુચિ ભંગ થવાની શક્યતાઓ વધી જાય છે. કૅન્સર અને ક્ષયથી પીડાતાં પાત્રો પણ વાર્તામાં આવે છે. ક્ષય તો હવે મોટેભાગે નાબૂદ થયો છે એટલે તત્કાલીન સમાજની તાસીર મેળવવા આ વાર્તાઓના વિષય ખૂબ ખપમાં આવે એવા છે. હૉસ્પિટલ પણ આ વાર્તાઓમાં વારંવાર દેખા દે છે. ગ્રામપરિવેશ અને એની સાથે જોડાયેલા સંબંધોના તાણાવાણા, બંધનો, કુરિવાજો, શ્રદ્ધા-અંધશ્રદ્ધાના ખ્યાલો વગેરે સાથે ધબકતું ગ્રામજીવન આલેખાયું છે. શહેરીજીવન, ફિલ્મી દુનિયા વગેરે પણ અવનવી રીતે આ વાર્તાઓમાં આલેખન પામ્યાં છે. સર્જકના અનુભવોનો અર્ક આ વાર્તાઓ થકી ભાવકો સુધી પહોંચી શક્યો છે.
પીતાંબર પટેલની વાર્તાઓ વિશે વિવેચકનું વિધાન :
ઓમ કોમ્યુનિકેશન અને ગુજરાત સાહિત્ય અકાદમી, ગાંધીનગરના સંયુક્ત ઉપક્રમે યોજાયેલ ‘સાહિત્ય વિમર્શ’ – ‘અંતરનાં અજવાળાં’ શીર્ષક હેઠળ પીતાંબર પટેલના સાહિત્યસર્જન વિશેના કાર્યક્રમમાં ‘વાર્તાકાર પીતાંબર પટેલ’ વિશે રાઘવજી માધડે આપેલ વ્યાખ્યાનનો અંશ : “પીતાંબર પટેલ વાર્તાઓમાં ગ્રામ્યપરિવેશને ખૂબ સરસ રીતે ઉપસાવી શકે છે, એનાથી આખો માહોલ સર્જાય છે અને વાર્તા સર્જવામાં ઊભો કરવામાં આવતો પ્રપંચ, સંઘર્ષ અને ખાસ કોઈ રચનારીતિથી સર્જક અળગા રહ્યા છે અથવા તો ક્યાંક ટાળ્યું છે. પણ એમણે જે વાર્તાના આધારે વાર્તાના માધ્યમથી જે સમાજની પાસે જે વાત મૂકી છે તે એ સરસ રીતે મૂકી શક્યા છે.”
સંદર્ભ :
૧. ‘પીતાંબર પટેલનો વાર્તાવૈભવ-૪’ (નવસંસ્કરણ -૧૯૮૯), મિહિર પ્રકાશન, રાજકોટ ૨. ગૂગલ સર્ચ : પીતાંબર પટેલ – ગુજરાત વિશ્વકોષ. ૩ Youtube search –sahitya vimarsh- ‘અંતરનાં અજવાળાં’ પાર્ટ-૩
વિપુલ કાળિયાનીયા
ગુજરાતી વિષયના અધ્યાપક અને વિભાગાધ્યક્ષ,
શ્રી વી. એમ. સાકરિયા મહિલા આટ્ર્સ કૉલેજ, બોટાદ
મો. ૯૯૨૪૨ ૪૨૭૫૨