ચારણી સાહિત્ય/10.દક્ષિણ ગુજરાતનાં લોકગીતો
એવું તો તમે ભાગ્યે જ કહી શકો, કે મુંબઈ નગરીની પ્રિન્સેસ સ્ટ્રીટના ફૂટપાથ પર ગુજરાતનાં સાતસો જેટલાં લોકગીતો તમને ખરે મધ્યાહ્ને ઓચિંતા સામાં મળશે. સંતરાં-મોસંબીની ટોપલીઓ, કાંચકા-રમકડાંની રેંકડીઓ, હજામત કરવાના સાબુ, દીડકીની યાચના કરતાં ડોસાંડsગરાં, કોઈક દાક્તર અગર વકીલ, એવાં તો કંઈ આવી અફળાય; પણ એકી સાથે સાતસો લોકગીતોનું શું ગજું, કે ગુર્જર સાગરપટ્ટી પરનાં કમોદનાં ખેતરોમાંથી સળવળી ઊઠીને નર્યા પથ્થરની ફરસબંધી પર મુંબઈ શહેરની ખદબદ માનવ-દુનિયામાં તમારી રાહ જોઈ ઊભાં રહે!
પણ આ હકીકત છે. હાથમાં કાગળનું દળદાર દાસ્તાન લઈને એક જુવાન ભરૂચા બિલ્ડિંગની આલેશાન ઇમારતના ઓળામાંથી પસાર થતોથતો જરા સંકોચ સાથે થંભ્યો, અને એણે, વગર પરિચયે પણ હિંમત કીધી : “આ મારે તમને બતાવવાં હતાં. આ જુઓ, સાતસો છે, અઢી વરસથી રઝળીને મેં એકઠાં કર્યાં છે; બે મિનિટ ઊભા રહેશો? આ જુઓ.”
એટલું જ કહીને, રખેને હું ચાલ્યો જઈશ એવી ધારણાથી, પેલું દળદાર દાસ્તાન ઉઘાડી કહ્યું : “ફક્ત અનુક્રમણિકા જ વાંચી બચાવું.” વાંચવા માંડી અક્કેક ગીતની પહેલી પહેલી પંક્તિઓ :
ચાંદણાંની રાત રે, સ્વામી રમવા જવા દે.
ફૂલ ફૂટ્યું ને ચાઈલા ચાકરી, હો મારા રાજ.
એક ઝીણી પિછોડીની ઓઢણી, એને ખસી જતાં નૈ લાગે વાર રે.
પાન સરીખી ગોરી પાતળી.
ઓ મારા રંગીલા લાલ! તું તો મને ગમતો નથી રે.
મોરવેલ વાડીની મધ્યે તલાવડી.
પણ પછી તો યુવાન નર્યા શબ્દવાચનથી ન અટકી શક્યો. એણે તો તાલસૂર ઉપાડીને ગાવા માંડ્યું. એના ધીરા ગળામાંથી ખરજનાં હલકદાર મોજાં ઊઠ્યાં :
પેલી ચાંલ્લાવાળી કોણ?
એનો ચાંલ્લો ઝપાઝપ!
મારું મન્ન મોહ્યું રે.
“અને જુઓ તો ખરા! — આ વિનોદગીત —” એમ કહી, જુદા જ તાલ-લયમાં, સમગ્ર અંગનો નખશિખ મરોડ દેતેદેતે ગુંજી બતાવ્યું :
ભાંગી રે ભીંતમાં પરવલ્લી,
ડાલમ ડોલમતી જાય.
વેવાણને કરડી ગાલમાં,
વેવાણ બબડતી જાય.
ક્યારે કરડી ક્યારે?
ચાંદો ઊગ્યો ત્યારે!
મરી મસાલો,
તેલનું ટીપું.
ચાં ચૂં, ને ચપ!
“આ ગીત લગ્નપ્રસંગે ભરવાડ લોકો નૃત્ય કરતાંકરતાં ગાય છે. આ પરવલ્લી એટલે ગરોળી, ગીતમાં ‘ડાલમ ડોલમતી જાય’ એમ કહ્યું, બરાબર એવી જ ગતિએ ગરોળી ચાલતી હોય છે, જાણો છે ને?”
મારું વિસ્મય શમે તે પહેલાં તો એ જુવાને કૈંક પંક્તિઓ ને જૂજવા ઢાળ એ ફરસબંધીના પથ્થર પર પીરસી દીધા. પછી ઘડી વાર દમ ઘૂંટવાની રાહ પણ જોયા વગર એણે આત્મનિવેદન માંડ્યું :
“અમારા સૂરત બાજુના ગ્રામપ્રદેશમાં ગવાતાં આ ગીતો છે. જુઓ, અહીં મેં એ એકત્ર કરીને ગોઠવ્યાં છે. જુઓ, વિભાગો પાડ્યા છે : સીમન્ત, જન્મ, પ્રસૂતિ, હાલરડાં, બાળકૂદકણાં, લગ્ન, શણગાર, પ્રેમ, વિરહ અને છેક મૃત્યુ સુધી. હું અઢી વર્ષ આ ગીતો પાછળ રખડ્યો છું. ને અત્યારે તો હું રેડિયો પર ગ્રામ-કાર્યક્રમમાં આ ગીતો ગાવા જાઉં છું. પછી મળીશ.”
મોટરો, ટ્રામો ને ગાડીઓની આંટીઘૂંટીમાંથી એ તો એનું દાસ્તાન લઈને અદૃશ્ય થઈ ગયો. પછી તુરત મારા સાથી સ્નેહીને મારાથી કહી બેસાયું : “લોકસાહિત્યને નામે બજારુ બનાવટો ચાલી રહી છે, તેની વચ્ચે આજે ઘણે વખતે એક અસલી અને નક્કર વસ્તુ આ આદમીની પાસે મને માલૂમ પડી. એ ભાઈ કોણ છે?”
“ન્યૂ ઈરા સ્કૂલના ચિત્ર-શિલ્પના શિક્ષક.”
ન્યૂ ઈરા પર ટેલિફોન કર્યો, ભાઈ જમુ દાણીની જોડે ગોઠવણ કરી. અને મુંબઈ છોડવાની આગલી રાતે, એક મિત્રને ઘેર, એ ચિત્રશિક્ષક મધુભાઈ અને એમના નાનાભાઈ, બન્નેએ આવી ત્રણેક કલાક એમની દરિયાકાંઠાની સૂરતી જન્મભોમનાં જે લોકગીતો સંભળાવ્યાં તેણે અંતર ભીંજવી આપ્યું. એ ગીતોના શબ્દોએ અને સ્વરોએ ગુજરાતની ધરતીને બોલતી કરી. તાલ-લયની અનેકવિધતા, ભાવોની વેધકતા, અને ગુજરાતના એક નાના-શા પ્રદેશમાં બોલાતી લોકબોલીની લહેકતી મિષ્ટતા : એણે પ્રતીતિ આપી, કે કોઈ પણ એક ખૂણેથી ગુજરાતને નિહાળો, ગુજરાત સોહામણી છે, અધિકાધિક અને અવનવી નમણાઈ ધારણ કરીને એ આપણી સન્મુખ પ્રકટ થાય છે. એના રૂપનો પાર નથી. મનમાં એક જ ઊર્મિતરંગ ઊઠે છે :
મારું મન્ન મોહ્યું રે,
એનો ચાંદલો ઝપાઝપ,
મારું મન્ન મોહ્યું રે.
આ બે ભાઈઓએ જે ગાયાં તે ગીતોને યાદ કરીકરી, મારા ઘરનાં શિયાળુ માટીનાં માટલાંમાં જે માટીની સુગંધે મહેકતું પાણી પીઉં છું ને ધરવ થતો નથી તેના જેવું લાગ્યા કરે છે. ગામમાં કડિયાકામ કરતી કરતી અથવા તો દરિયાકાંઠાના ખેતરોમાં કમોદ રોપતી રોપતી કછોટાદાર સૂરતી કોળણો, પુરુષોના દેશાવર-વાસને એ વખતે એક ‘કાગળિયું’ ગાતી હોય છે. આવાં ‘કાગળિયાં’ લોકસાહિત્યમાંના અનેક કાગળોમાં એક નવી જ ભાત પાડે છે. આ ભાઈઓએ ચલતી ચાલના તાલલયમાં અને સારંગના સૂરોમાં ગાયું :
આવતી ને જાતી વા’લા,
વડલામાં રે’તી વા’લા,
કૂવાને ટોડે વાટ જોતી
શામળિયા વા’લા!
સૂરત શે’રનાં
આઇવાં કાગળિયાં વા’લા,
કાગળિયાં વાંચનાર નહિ રે
શામળિયા વા’લા!
સાંકડી શેરી...માં
મઈલા મે’તાજી વા’લા,
કાગળિયાં વાંચી આપતા જાવ રે
શામળિયા વા’લા!
નિરક્ષર નારી, ભણેલા કોઈ ગ્રામજનની ઓશિયાળી, ગામના માસ્તર વિના કોની કને જઈ વંચાવે? પણ ગામનો એ એકલદોકલ ભણેશરી પોતાની મહત્તાને પૂરેપૂરી વટાવ્યા વગર સહેલાઈથી શે ‘કાગળિયું’ વાંચી સંભળાવે! —
ગામને પાદરે વડલો રોપાવો વા’લા,
વડલાને છાંયે કાગળ વાંચું
શામળિયા વા’લા!
વડલાને શોભંતો ચોતરો બંધાવો વા’લા,
ચોતરે બેસીને કાગળ વાંચું
શામળિયા વા’લા!
ચોતરે શોભંતી ખુરશી મેલાવો વા’લા,
ખુરશી બેસીને કાગળ વાંચું. — શામળિયા.
ખુરશીને શોભંતા દીવડા મેલાવો વા’લા,
દીવડા-અજવાળે કાગળ વાંચું. — શામળિયા.
આટલા બધા ઠસ્સા અને દમામથી વંચાયેલું એ દેશાવરવાસીનું ‘કાગળિયું’ શું શું બોલ્યું? મારા બાપને માલૂમ થાય કે મારી માને કહેજો કે અરેરે! ન બોલ્યું ફક્ત એક સ્ત્રીનું જ નામ!
સસરાનું બોઈલું ને
સાસુનું બોઈલું વા’લા!
મારું તો નામ ના હોય રે શામળિયા વા’લા!
ખરું, મારો તો થોડો એ કંઈ સગો છે!:
માડીનો જાયો ને
સસરાનો બેટો વા’લા!
મારો તો કંઈ ન સગો રે શામળિયા વા’લા!
એને નસીબે તો —
આવતી ને જાતી વા’લા,
વડલામાં રે’તી વા’લા,
કૂવાને ટોડે વાટ જોતી
શામળિયા વા’લા!
કૂવાકાંઠાનાં વિફલ આવનજાવન જ રહ્યાં હંમેશાં.
પરંતુ લોકસાહિત્ય એ કંઈ પાર્ટી-પ્રોપેગૅન્ડા તો થોડું જ છે? એ જ કછોટાધારી મજૂરણો, કમોદના ક્યારામાં ઘૂંટણસમા પાણીમાં ઊભીઊભી, વાંકી વળી, વિદેશવાસી પિયુના ગૃહાગમનની પહેલી રાતને, પહેલી વાતને, મરદના મીણ જેવા હૃદયને જે થોડા શબ્દોમાં આલેખે છે તેનું ગીત એ બેઉ ભાઈઓએ ગાયું —
બાર ને વરસે રે... એ...એ... તારો
નાવલિયો આવિયો;
ગોરી રે...એ...એ તમારાં
મનડાં કાંઈ ઝાંખાં રે...
દરિયામાં જઈ ને રે... એ... એ
ઝોલા મેં ખાધા;
ગોરી રે તમારાં
મનડાં કાંઈ ઝાંખાં રે...એ...એ...એ.
બસેની બંગડી...ઈ...ઈ
નાવલિયો લાવિયો,
ગોરી રે તમારા
મનડાં કાંઈ ઝાંખાં રે...એ...એ...એ,
ત્રણસેંની કંઠી...ઈ...ઈ...ઈ
નાવલિયો લાવિયો, ગોરી રે તમારાં.
બે સ્ત્રીઓ ગવરાવે, ને બીજી દસવીસ ઝીલે, પ્રલમ્બિત સારંગ-સૂરાવળ : ઉપર જે પ્રમાણે ટુકડા પાડ્યા છે, તે પ્રમાણે તોડીને ગાય. ગદ્યને જાણે કે રાગે નખાય છે. કાતિલ છે, અતિ કાતિલ છે આ સ્વરાવલિ.
ગોરી તમારાં
મનડાં ઝાંખાં રે!
મિલન થવા છતાં મનડાં ઝાંખાં? કીમતી આભરણો આણ્યાં તથાપિ કાં ન રીઝ્યાં? અરેરે, કલ્પના તો કરો આ નાવિક-પતિના જીવનમરણના મામલાની! —
દરિયામાં જઈ
ઝોલા મેં ખાધા રે!
તોયે તમારાં મનડાં ઝાંખાં કેમ ગોરી?
નારીવૃંદ નરની જે વેદનાને અહીં શબ્દ આપે છે, તે ઉત્કૃષ્ટ ઊર્મિકાવ્યનો નમૂનો પૂરો પાડે છે. આ ‘મનડાં ઝાંખાં’ અકારણ છે કે એની પાછળ કોઈ ઊંડું પ્રયોજન પડ્યું હશે? ચિરકાળની ભયભરી, ચિંતાભરી વિયોગદશાએ સંયોગને શું અવાસ્તવિક કરી મૂક્યો હશે?
આ ગદ્યપદ્યાત્મક રચના, અને એને ગાવાની સારંગની દર્દભરી લઢણ સારા ય ગુજરાતનું એ સજીવ તત્ત્વ છે. શું સાગરકાંઠાને કે શું ઇડરિયા ગિરિપ્રદેશને, સકળ ગુજરાતને કંઠે આ સારંગ લહેરાય છે, અને મારવાડ-રજપૂતાનાની જોડે ગુજરાતને રેવી આપે છે. ગુજરાત-રાજસ્થાનનો એ ધરતી-ટહુકો છે.
સંયોગીઓના શિર પર પાછી વિયોગની પળ આવી ખડી થઈ જાય છે, અને તે સમય તો બરાબર ફૂલ ફૂટવાનો છે —
ફૂલ ફૂઇટું ને ચાઇલા ચાકરી હો મારુજી,
હાથેની ગૂંથેલી મારી ઓઢણી રે લોલ.
પ્રકૃતિ પુષ્પિત બની છે જ્યારે, અને આ જોબનની કળી પણ ફૂટી ઊઠી છે જ્યારે, ત્યારે જ તમે ચાકરીએ ચાલ્યા? મને શીદ સાથે નથી લઈ જતા? હું બોજારૂપ બનીશ, અગવડ કરીશ, એ બીક છે? ના રે ના, જુઓ તો ખરા, હું તમને ભાર નહિ કરું; હું તો તમારી અંદર જ ગોઠવાઈ ને સમાઈ જઈશ —
પાન સરખી રે હું તો પાતળી,
રે મને બીડલે વાળી લઈ જાવ;
રે રાજા રામ ચાલ્યા વનવાસ,
રે રાજા રામ ચાલ્યા વનવાસ.
સોપારી સરખી રે હું તો ઠીંગણી,
રે મને ગજવે ઘાલી લઈ જાવ;
રે રાજા રામ.
એલચી સરખી રે હું તો મઘમઘું,
રે મને દાઢમાં ઘાલી લઈ જાવ.
રે રાજા રામ.
સોટી સરખી રે હું તો પાતળી,
રે મને હાથમાં ઝાલી લઈ જાવ.
રે રાજા રામ.
સ્વામીની સાથે જવાને હરખપદૂડી બનતી બાપડી કોઈ નાની બાળાનો વિનોદ ઉડાવતું એ ગીત કરુણ અને નર્મ એ બેઉ રસોના સીમાડા ઉપર લહેરાય છે, અને ઉંબર પર મૂકેલા દીવાની જેમ બેઉ બાજુએ અજવાળાં પાડે છે.
‘ફૂલ ફૂઈટું ને ચાલ્યા ચાકરી હો રાજ!’ ચિત્રનું પ્રતીકપણું મને સોરઠી દુહા પર લઈ જાય છે. આ લોકસાહિત્યે ‘સિમ્બોલિઝમ’ (પ્રતીક)ની જુક્તિ વડે કેટલું મોટું મેદાન સર કરી કાઢ્યું છે! ‘સ્નેહ’ શબ્દનો અર્થ પ્રેમ પણ થાય અને તેલ પણ થાય એ તો સંસ્કૃતભાષીઓ સમજે, ને અનેક ઠેકાણે શ્લેષ દ્વારા વાપરે. પણ લોકગીતોમાં એ કોણ જાણે કયી કરામતથી આવી બેઠું :
તમે માગેલ તેલ, (તે દી) કાચું પણ કૂંપે નહિ;
(આજ) ફોરમનું ફૂલેલ, (તારે) વાળે ઘાલું, વીંઝરા!
પ્રેમિકા પ્રેમિકને કહે છે, કે વીંઝરા! તેં અગાઉ જ્યારે તેલ માગેલું ત્યારે તો મારા સીસામાં કાચું પણ નહોતું. આજે હવે તારા વાળમાં સુગંધી અને ફૂલેલ તેલ લગાવું એવી ભરપૂર મારી સ્થિતિ છે.
આમાં ‘તેલ’ પર સ્નેહના અર્થમાં કોઈ શ્લેષ નથી, પણ પ્રતીક-જુક્તિનો કસબ છે.
પણ હું આંહીં પ્રતીકોનું પાંડિત્ય ડહોળવા બેઠો તેટલામાં પેલાં સૂરતી કંઠાળ-ગીતો કૈં કૈં પ્રદેશો ખેડતાં આગળ નીકળી ગયાં. પેલા ગાનારા ભાઈઓ શ્વાસ લેવા પણ થોભતા નથી. બની શકે તેટલા પ્રદેશો બતાડી દેવાની ઉમેદ તેમનામાં ઊછળી રહી છે. કહે છે, કે હવે એ ગોરીનો પિયુ પરગામે જઈ કોઈ ગોદીમાં, કોઈ કારખાને, કોઈ ઇમારતના ચણતરકામ પર જઈ મજૂરી ખેંચે છે, તોતિંગ લાકડાંનાં બીમ કે લોઢાના ગર્ડર ઉપાડે છે, ત્યારે આવાં ‘હોબેલાં’ બોલતો જાય છે —
લાગો રે લાગો ભાઈ!
લાગો રે જુવાનની ટોળી,
બંદર તો નાકે રે તોડી,
હૈસો જુમાલ છે.
રે જુમાલ છે, રૂમાલ છે,
રેશમી રૂમાલ છે,
હે કે ગજવે ઘડિયાલ છે;
જોરે જોરે જોબનિયાં.
જે જુવાનિયો જોર ના કરે,
એની બૈરી બીજો કરે,
હૈસો જુમાલ છે.
‘બંદર તો નાખે રે તોડી’ અને છેલ્લી બે ટૂંકોમાં અપાયેલો ઉપાલંભ ‘જે જુવાનિયો જોર ના કરે, એની બૈરી બીજો કરે’. બંદરી હેલકરીઓનાં હોબેલાં એકત્ર કરીને પણ જે જુવાન એના પર ‘થીસિસ’ રચે, તેને જરૂર યુનિવર્સિટી યશ આપે. પણ હેલકરી અને પંડિત, એ બેની વચ્ચે કોઈ મિલનબિન્દુ નથી. બીમ, ગર્ડર ઉપાડનાર જોબનિયાને બીક છે મોટી, કે —
જે જુવાન જોર ના કરે
એની બૈરી બીજો કરે!
પંડિત એ દૃષ્ટિએ સલામત ને બેફિકર છે. મુડદાલનું ઓઢણું માથે રાખીને બેસનારી ખાય શું? ખાવાના કરતાં પણ મોટો પ્રશ્ન તો શણગારનો બને છે. કમજોર ધણી પરદેશથી કંઈ શણગાર લીધા વિના ઘેર રખે આવે, તે માટે તો એને દુબળાંનાં બૈરાં નૃત્યગીત ગાઈને નાનપણથી જ ચેતવી રાખે છે —
તું તો મારા માટે ઓઢણી લાયો નથી,
ઓ મારા રંગીલા લાલ!
તું તો મને ગમતો નથી!
આ ગમા અને અણગમા આ પ્રણય અને અતિતૃપ્તિ, આ ઉરઉછાળા અને નિર્વેદ, એકબીજાથી છેક જ નજીક છે જીવનમાં. વચ્ચે એક ‘ઝીણી પછેડી’ જેટલું જ વ્યવધાન છે. બેઉ ભાઈઓએ ઝીણી પછેડીનું લગ્નગીત સંભળાવ્યું. વર માહ્યરે આવે, વર-કન્યાની વચ્ચે જે અંતરપટ રખાય છે. તેને ખેસવી લીધા પછી તુરત આ ગવાય છે એમ મને કહેવામાં આવ્યું —
એક ઝીણી રે પછેડીની ઓઢણી,
એને ખસી જતાં નવ લાગી વાર રે,
અવસર આવો ફરી નહિ મળે.
એક મોગરિયાની ડાળ રે પાતળી,
એને બે’કી જતાં નવ લાગી વાર રે. — અવસર.
એક પીળી રે માટોડીની માટલી,
એને ઝરી જતાં નવ લાગી વાર રે. — અવસર.
એક લીલા તે વાંસનો માંડવો,
એને સડી જતાં નવ લાગી વાર રે. — અવસર.
સ્વ. કવિ નાનાલાલનું અતિપ્રિય લોકગીત યાદ આવે છે :
ઠાકોર, કેવડો લેતા જાવ,
- કે આગળ નહિ મળે રે લોલ!
ઇહજીવનની અલ્પકાળ ટકનારી રસોલ્લાસની મોસમને રખે કોઈ ચૂકી જતાં. ઓ માનવીઓ! આ કેવડો આગળ જતાં નહીં મળે. આ ઝીણી પછેડીની ઓઢણીને ખસી જતાં વાર નહિ લાગે. આ મોગરે મહેકતી ફૂલડાળી ક્ષણ પછી તો ખાટી બહેકેલી વાસ કાઢવા લાગશે.
મધુભાઈએ અમને છેવટે સ્મશાનની વાટે લાવી મૂક્યા. શબયાત્રા નીકળે છે, આગળ મરદો ભજન ગાતા જાય છે ને પાછળ ઓરતો રડ્યા કે કૂટ્યા વગર ગાતી ગાતી ચાલે છે —
વૃંદા તે વનમાં તળાવડી રે બેની!
કમ ફૂલે જોને બેની!
ધૂપ પડે ને કરમાય,
- જો રે બેની!
એ જ રસોલ્લાસક સારંગ રાગ : એ જ ચલતીનો તાલ : કરુણની પરિસીમા —
આઘું જઈને પાછું ભાળિયાં રે બેની!
શું એક આવે રે સંગાથ,
શું એક આવે રે સંગાથ,
- જો રે બેની!
માનવ-જીવ જતોજતો પાછળ એક નજર નાખે છે. સંગાથે કોઈ આવે છે ખરું? હા, આવે છે —
તાંબાની તોલડીમાં આગ જો રે બેની!
તે પણ આવે રે સંગાથ, જો રે બેની!
લીલા તે વાંસની પાલખી રે બેની!
તે પણ આવે રે સંગાથ, જોને બેની!
દાભ દશેઈનો સાથરો રે બેની!
તે પણ આવે રે સંગાથ, જો રે બેની!
આઘું જઈજઈને વારેવારે પાછળ સંગાથ જોતા જીવને છેલ્લી વિદાય દેવાય છે —
જીવ, તું શિવને સંભારજે!
મારું મારું રે બહુ કીધું,
અંતે નહિ આવ્યા કામ,
અંતે નહિ આવ્યા કામ,
જીવ, તું શિવને સંભારજે!
લોકસાહિત્યની જનપ્રિયતાને, ઢોંગપ્રપંચો કરીકરી ડહોળનારા જ્યારે અનેક પરોપજીવીઓ ઊમટી પડ્યા છે, ત્યારે શુદ્ધ શાસ્ત્રીય દૃષ્ટિએ અને ઉલ્લસિત રસદૃષ્ટિએ જનતાના નીચેના થરો સુધી પહોંચીને મોતી તાગનારા મરજીવા કોઈક જ નીકળે છે. કામ કપરું છે. આ ભાઈએ એક-બે વાતો કહી. એક ડોશીને કહે કે ગાઓ : ડોશી કહે, મને તો દળતાં દળતાં યાદ ચડે. વારુ માડી! તો દળો ને ગાઓ : પણ ભૈ! દળું તે શું? મારાં કાળજાં? આ રેશનિંગમાં દાણા ક્યાંથી કાઢું? સંગ્રાહકે ઘેરથી થોડા દાણા લઈ જઈ દળાવ્યું ને ગવરાવ્યું.
સીમમાં ભરવાડને કહ્યું, ઝેરિયાં ગાઓ : જવાબ જડ્યો, ‘લાખ્યા વિના કંઈ ગવાય?’
‘લાખ્યા વગર’ એટલે પેટમાં તાડી નાખ્યા વગર! પાવલી લાવીને આપી, તેનું પીણું પી ને પછી ભરવાડ કહે કે ‘લે હવે માંડ લખવા!’ ઝેરિયાંની ઝડી વરસી. લખનારો થાકે, ગાનારો ન થંભે.
છેવટે સંગ્રાહકે બુઢ્ઢી માને મનાવી, માનાં પચાસ વર્ષનાં ભીડેલાં ઉર-કપાટ ઊઘડ્યાં.
એકલા સૂરત જિલ્લાના અબ્રામા ગામની આજુબાજુથી જ મેળવેલાં એ અનાવિલ, કણબી, કોળી, દૂબળા, ભરવાડ, હરિજન વગેરેનાં ગીતો છે.
સૌરાષ્ટ્રી ગીતોની ને આની વચ્ચે વિભેદ થોડો જ છે, નવીનતા અલ્પ છે. સમસ્ત ગુજરાતમાં રમણ કરતી એ-ની એ જ કૃતિઓ, પ્રદેશભેદે નૂતન તળપદાં તેજછાયા ને રસરંગો ધારણ કરે છે, તાલછંદે નાચી રહે છે, ને પુરવાર કરે છે એકની એક વાત, કે ગુર્જર જનતા, પ્રદેશેપ્રદેશે, સાગર પ્રાંતરે ને ડુંગરે વેરાને, નિખિલતાના રાસમંડલમાં નિજત્વે રસેલી જૂજવી લીલા ખેલે છે. ગુજરાત સોહામણી ને કાવ્યભીની છે.
આ ભાઈએ મને છેલ્લી વાત કહી ચમકાવ્યો : “તમારા ‘ચૂંદડી’ નામે લગ્નગીતસંગ્રહની પ્રસ્તાવનામાં એક સૂરતી ફટાણું ટાંકીને તમે જે કઠોર ટીકા કરી છે તે વાંચીને જ મને ચાનક ચડી, કે સૂરત-પ્રદેશની આ અવહેલનાનો ઉત્તર આપું. માટે જ મારી આ પ્રવૃત્તિ થઈ.”
મનમાં થયું : આવી ચાનક જો બીજા પ્રદેશોના પુત્રોને પણ ચડતી હોય, તો તો, લ્યોને, તેની ભૂમિનું પણ હોંશેથી કંઈક ઘસાતું લખું!
[‘સંસ્કૃતિ’, એપ્રિલ 1947]