ભારતીયકથાવિશ્વ-૫/પંજાબની લોકકથા/ધરમિયાં ધરમ કમા

ધરમિયાં ધરમ કમા

(આ રસ્તેથી ગુજરનાર, મારી વાત સાંભળતો જા, જો તું કૃપાળુ હો તો મારી આંખમાંથી કાંકરી કાઢ, હે ધર્મી, પુણ્ય કમાઈ લે.)

સાપ તો મનુષ્યજાતિનો વેરી હોય છે; પણ ઘરેથી આટલે દૂર આવી, રાજા વેર-વિરોધની વાતો ભૂલી ગયો હતો. રાજાએ પોતાના હાથેથી વાસક સાપની આંખમાંથી કાંકરી કાઢી. સાપની આંખો સારી થઈ ગઈ. રાજા આગળ વધ્યો કે સાપ ફેણ ફેલાવી એના માર્ગમાં ઊભો રહી ગયો. રાજાએ પૂછ્યું, ‘આ શું? ઉપકારનો આ બદલો?’ નાગે શીશ ઝુકાવી દીધું અને કહ્યું, ‘મારી તો એટલી જ વિનંતી છે કે આજની રાત મારા ઘરે રહી જાઓ.’ રસાલૂએ વિનંતી માની લીધી. એની ગુફામાં જઈ એ વીર બહાદુરે આખી રાત નાગ સાથે જ પલંગ પર સૂઈને વીતાવી. બીજે દિવસે સવારે નાગ બીજા શિકારની શોધમાં ઘાસમાં ગાયબ થઈ ગયો અને રસાલૂ પોતાના રસ્તે પડ્યો.

જંગલ પસાર કરી રસાલૂ એક નીલા શહેરમાં પહોંચ્યો. શહેરની બહાર એક વૃદ્ધા બેઠેલી. એ ક્યારેક હસતી હતી, ક્યારેક રડતી હતી. રસાલૂએ એને એનું દુ:ખ પૂછ્યું. પણ વૃદ્ધા તો પહેલાંની માફક હસતી અને રડતી જ રહી. એ કંઈ ન બોલી. રસાલૂએ પણ એનો પીછો ન છોડ્યો. અંતે માજીએ કહ્યું, ‘આ શહેર પર એક દૈત્યનો કબજો છે. એ રોજ એક માણસનું ભક્ષણ કરે છે. કેટલાક શહેર છોડી ભાગી ગયા છે, કેટલાકને દૈત્ય ખાઈ ચૂક્યો છે. બાકીના લોકો પોતાના મૃત્યુની રાહ જોઈ બેઠા છે. મારે સાત દીકરા હતા એમાંથી છને તો દૈત્ય ખાઈ ચૂક્યો છે. આજે સાતમાનો વારો છે. હું બચી ગઈ એ વિચારે હસું છું અને મારી નજર સામે સાતેસાત દીકરા મરી પરવાર્યા એ વિચારે રડું છું.’ રાજાએ વૃક્ષ, પક્ષી અને નાગનું ભલું કર્યું હતું. આજે માનવી પર ઉપકાર કરવાની તક હતી. આ તકમાં જાનનું જોખમ હતું. રાજાએ નિશ્ચય કરી લીધો કે માજીના દીકરાની જગ્યાએ હું દૈત્યનું ભોજન બનીશ.

રસાલૂ ઘોડે ચડી જંગલ તરફ ચાલી નીકળ્યો. શહેરના લોકો દૈત્યના ભક્ષણ માટે ગાડું ભરી રોટલા અને એક સાંઢ પણ મોકલતા હતા. એ લોકો પણ રાજાની સાથે હતા. દૈત્યે જ્યારે એક ઘોડેસવારને પોતાની તરફ આવતો જોયો ત્યારે ખુશ થયો કે બીજી ચીજો સાથે આજે એક ઘોડો પણ આરોગવા મળશે, એણે સૌથી પ્રથમ ઘોડા પર જ હાથ માર્યો પણ રસાલૂએ આંખના પલકારામાં જ તલવારથી એનો હાથ કાપી નાખ્યો. ચીસ નાખી દૈત્ય પોતાના ઘર તરફ ભાગ્યો, પણ એને બચવાનો કોઈ ઉપાય નહોતો. દૈત્ય વૃક્ષોની પાછળ સંતાઈ જતો, પણ રસાલૂનાં તીર ઝાડને વીંધી એના સુધી પહોંચી જતાં. એણે પોતાનાં બાળકોને રાજાનો સામનો કરવા મોકલ્યાં, પણ કેટલાકને રાજાની તલવારે ઉડાવી દીધા, કેટલાક એને દોરડે બંધાઈ ગયા. પછી દૈત્ય પોતાના ઘરમાં લોઢાની સાત કડાઈઓની પાછળ જઈ સંતાઈ ગયો. બહાદુર રસાલૂએ એક જ તીરથી સાતેય કડાઈ વીંધી દૈત્યને ખતમ કરી નાખ્યો. દૈત્યના આખા કુટુંબને મારી નાખવાથી રાજાની વાહ વાહ થઈ ગઈ. આખા શહેરના લોકો, રાજા સહિત રસાલૂનાં દર્શને આવ્યા, શહેરના લોકો રસાલૂને રોકવા ઇચ્છતા હતા; પણ એના પગમાં ચક્ર હતું જે એને જંપીને એક સ્થળે બેસવા નહોતું દેતું. ત્યાંના રાજાની કુંવરી શૌંકની એના રૂપ પર મોહી પડી. પણ રાજાનું ધ્યાન એના તરફ જતું જ નહોતું. રસાલૂ જવા લાગ્યો તો શૌંકની ખૂબ ઉદાસ થઈ કહેવા લાગી:

ચન્નન ચીરાં, ચિખ બહાં, ફૂક લગાવાં અગ્ગ, વે સોહને પરદેસિયાં, મૈં મરાં તેરે ગલ્લ લગ્ગ |

(ચંદનના લાકડાં કપાવી હું ચિતા પર ચડી બેસીશ. એમાં આગ લગાવી દઈશ. હે સ્વરૂપવાન પરદેશી, હું તારે કંઠે વળગી મરી જઈશ.)

પરંતુ આટલો પ્રેમ પણ રાજાને રોકી ન શક્યો. એનામાં પણ એક પ્રકારનો યોગ આવતો જતો હતો. એના મોંમાંથી એમ જ નીકળ્યું, ‘તમે સૌ વસતા ભલા, જોગી રમતા ભલા.’

ત્યાંથી ચાલતાં ચાલતાં રાજા અટક પાસે નદીકિનારે સિરીકોટ પહોંચ્યો. ત્યાંના રાજાનું નામ સિરકપ હતું. આ રાજાને પણ એક અજબ શોખ હતો. એ આવતાજતા મુસાફર પરદેશીઓના શિરનું સાટું કરી ચોપાટ રમતો અને એમને છળકપટથી હરાવી એમનું માથું કાપી લેતો હતો. રાત્રે જ્યારે રાજા આ શહેરમાં પહોંચ્યો ત્યારે એના ઘોડાની ખરી એક હાડપિંજર સાથે ભટકાઈ. રાજા સમજી ગયો કે આ શહેરના રસ્તામાં મડદાં પડ્યાં છે. અહીં ખેર નથી. એ ઓળખી ગયો કે આ તો જુગારી સિરકપનું ગામ છે. રસાલૂ તો પોતાનો જીવ મુઠ્ઠીમાં લઈ ફરતો હતો. એણે નિશ્ચય કરી લીધો કે એ સિરકપ સાથે જ ચોપાટ રમશે. સવાર પડતાં જ રાજા રસાલૂ મહેલ તરફ ઊપડ્યો. આવો સ્વરૂપવાન ઘોડેસ્વાર રાજાનો શિકાર બનશે એ વિચારથી જ શહેરના લોકો ઉદાસ થઈ ગયાં. એક સુંદર યુવતીએ ઘોડાની લગામ પકડી લીધી અને કહ્યું:

નીલે ઘોડે વાલિયા રાજા, નીવેં તેજે આ, અગ્ગે રાજા સિરકપ્પ હૈ, સિર લૈસો ઓહ લાહ, ભલા ચાહેં જે આપના, તાં પિચ્છે મુડ જા |

(આસમાની ઘોડાવાળા રાજા, નજીક આવ. આગળ રાજા સિરકપ્પ છે. એ તારું માથું ઉતારી લેશે. જો પોતાનું ભલું ઇચ્છતો હો, તો પાછો ફરી જા.)

પણ રાજાએ ઘોડાને એડી લગાવી અને આગળ ચાલ્યો ગયો. એ શહેરના લોકોને પણ રાજા રસાલૂનું રૂપ જોઈ ખૂબ દયા ઊપજી. દરેક જણે પોતાની અક્કલ પ્રમાણે રાજાને બાજી જીતવાના ઉપાય બતાવ્યા. એની સલામતીની દુઆ માગતાં કોઈએ મંત્ર પઢ્યા, પ્રાર્થના કરી. એક પુરુષે પ્રેમપૂર્વક પાળેલી પોતાની બિલાડી રાજાના ખિસ્સામાં મૂકી દીધી અને કહ્યું:

ઠહર વે રાજા ભોલિયા, સાડી ઇતની ગલ્લ સુન જા, જદોં ડાઢી ભીડા આ બને, તેરી પેશ ના જાવે કા, દાહિના દસ્ત ઉઠાએ કે અપની જેબ ચ પા |

(હે ભોળા રાજા! જરા ઊભો રહે, અમારી આટલી વાત સાંભળતો જા. જ્યારે તારા પર ખૂબ મુસીબત આવે અને તારું કંઈ પણ ન ચાલે તો જમણો હાથ ઉઠાવી તારા ખિસ્સામાં નાખી દેજે.)

રસાલૂએ રાજાના મહેલ પર જઈ સાદ કીધો, આજે તમારી સાથે ચોપાટ રમવા કોઈક આવ્યું છે. મહેલના પ્રવેશદ્વારે ચૌદ નગારાં પડ્યાં હતાં. રાજાને પડકાર ફેંકનાર પુરુષે આ નગારાં વગાડી રાજાને ચેતવી દેવો, એવો નિયમ હતો. અને આ નગારાં કંઈક એવી રીતે બન્યાં હતાં કે એક વાર વાગવાથી બહુ વાર સુધી ગુંજ્યા કરતાં અને સાંભળનારનું માથું ભમી જતું. ભમી ગયેલ માથાવાળો ભલા, બાજી શું જીતે! ચોકીદારે રસાલૂને નગારાં પર થાપ મારવાનું કહ્યું. રાજા એક પછી એક નગારા પર એવી જોરદાર થાપ મારવા લાગ્યો કે નગારાં ફાટી ગયાં અને ગુંજી ન શક્યાં.

પ્રવેશદ્વારની આગળ સિરકપ્પની સત્તર પુત્રીઓના હીંચકા હતા. એ સૌ જનારનું મન એકાગ્ર ન થવા દેતા. એમણે રસાલૂને કહ્યું, ‘અમને હીંચકા નાખીને જાઓ.’ રાજાએ કહ્યું, ‘મારી પાસે એટલો સમય નથી. બધાને સાથે જ ઝુલાવીશ.’ સત્તર છોકરીઓ સાથે હીંચકે ચડી ગઈ. રસાલૂએ જોરથી હીંચકો નાખી હીંચકો આકાશે ચડાવી દીધો. નીચે આવતા હીંચકા પર એવી જોરદાર તલવાર વીંઝી કે હીંચકો વચ્ચે જ કપાઈ ગયો, અને છોકરીઓ ઘાયલ થઈ ધરતી પર પડી.

રસાલૂ દીવાનખાના તરફ આગળ વધ્યો. પરંતુ એની પહેલાં જ ફાટેલાં નગારાં અને ઘાયલ દીકરીઓના સમાચાર રાજાને પહોંચી ચૂક્યા હતા. હવે રસાલૂ નહીં, પણ સિરકપ્પ ગભરાઈ ગયો હતો. એની એકાગ્રતા ખંડિત થઈ ગઈ હતી. દાવ શરૂ થયો એટલે સિરકપ્પ બોલ્યો,

દીવે દે નિમ્મે ચાનણ ચોપડ રાજે ખેડ્ડન દો આ ની સઈયે હોણિયે, તૂ મેરે વલ હો હુકમ જોરાજે સિરકપ્પ દા, નરદા મન્નન સો

(દીવાના ઝાંખા ઉજાસમાં બે રાજા ચોપાટ રમવા બેઠા છે. સખી હોણી આવ, તું મને સાથ દે. રાજા સિરકપ્પનો હુકમ પાસાઓ પણ માને છે.)

સિરકપ્પ પાસા ફેંકવા જ જતો હતો કે રાજા રસાલૂ બોલ્યો, ‘રાજા, તારી તો શરૂઆત જ ખોટા શુકનથી થઈ છે. બધાં કામ પરમાત્માના નામથી શરૂ થવાં જોઈએ.’

દીવે દે નિમ્યે ચાનણ ચૌપડ રાજે ખેડન દો આ ની માતા હોણિયે, તૂ મેરે વલ્લ હો હુકમ જો સચ્ચે સાહબ દા, નરદાં મન્નન સો

ચોપાટ રમતી વખતે રાજા સિરકપ્પે પોતાની ડાબી-જમણી બાજુ પોતાની રાણી અને દીકરી બંનેને બેસાડી દીધી, એ બેય પોતાના રૂપના જોરે રમનારનું ધ્યાન પોતા તરફ ખેંચી લેતી હતી. ખેલાડી રાણી તરફ જુએ તો કુંવરી સોગઠી હટાવી દેતી અને કુંવરી તરફ જુએ તો રાણી સોગઠી હટાવી દેતી. પણ રસાલૂની એકાગ્રતા તો જોગી જેવી હતી. રૂપમાં એ રાણી અને રાજકુમારી કરતાંયે સવાયો હતો. દાવ શરૂ થયો તો કોઈ ચરિતર કામ ન આવ્યાં. રસાલૂ તો જાણે અચલ સમાધિમાં બેઠો હતો. રાજા સિરકપ્પ પહેલો દાવ હારી ગયો.

બીજો દાવ શરૂ થયો. રાણી અને રાજકુમારી તો પોતાની હાર કબૂલી ત્યાંથી ઊઠી ગયાં. એમની જગ્યાએ ઉખાણાં પૂછનાર આવી બેઠો. રસાલૂ જેવી કોઈ ચાલ વિચારતો કે ઉખાણાં પૂછનાર કોઈ ને કોઈ મુશ્કેલ કોયડો મૂકી દેતો. પહેલું ઉખાણું હતું:

અઠ્ઠ પતન, નો બેડિયાં, ચૌદહ ઘુમ્યન ઘેર, જે તૂં રાજા જતી સતી તાં પાની કિતને સેર |

રાજાએ એક જ સાથે ચાલ પણ ખેલી અને કોયડાનો જવાબ પણ વાળ્યો:

અઠ્ઠ પતન, નૌ બેડિયાં, ચૌદહ ઘુમ્યન ઘેર, અંબર તારે ગિન દસ્સી, મૈં દસ્સાં પાની ઉતને સેર જિન્ની જંગલ લકડી, પાની ઉતને સેર

(આઠ ઘાટ, નવ બેડી, ચૌદ વમળ છે. તું પહેલાં આકાશનાં તારા ગણી બતાવ, એટલા જ શેર પાણી નદીમાં હશે. જંગલમાં જેટલાં લાકડાં છે એટલા શેર પાણી નદીમાં છે.)

એક પછી બીજું ઉખાણું રજૂ થતું. રાજા એથી પણ મુશ્કેલ જવાબ આપતો. ઉખાણાં નકામાં થતાં જોઈ, ઉખાણાં પૂછનારને પોતાના જીવની ફિકર થવા લાગી. ત્યાંથી ખસી જવામાં જ એને પોતાની સલામતી લાગી. સિરકપ્પ બીજો દાવ પણ હારી ગયો.

હવે છેલ્લો દાવ હતો. સિરકપ્પ પાસે હજી પણ એક કપટ બાકી હતું. દાવ શરૂ થયો કે સિરકપ્પે પોતાની પઢાવેલી ઉંદરડી બહાર કાઢી. આ ઉંદરડી ચોપાટ પર દોડાદોડ કરી સોગઠી હલાવી નાખતી હતી. રસાલૂના દાવ ઊંધા પડતા હતા પણ ખબર નહીં કઈ શુભ ઘડીએ એને ચાહનાર કોઈ વ્યકિતના શબ્દો યાદ આવ્યા:

ઠહર વે રાજા ભોલિયા, સાડી એની ગલ્લ સુન જા જદોં ડાઢી ભીડા આ બને, તેરી પેશ ના જાવે કા દાહિના દસ્ત ઉઠાઈ કે અપની જેબ ચ પા |

રાજાએ પોતાનો જમણો હાથ ખિસ્સામાં નાખ્યો. ખિસ્સામાંથી બિલ્લી બહાર નીકળી આવી. સિરકપ્પની ઉંદરડી દરમાં ઘૂસી ગઈ. દાવ ફરીને રસાલૂના પક્ષમાં ઢળવા લાગ્યો. સિરકપ્પ ગભરાઈને બોલ્યો:

ઢલ વે પાસે ઢાલવેં, ઇત્થે બસંતા લોક, સિરાં ધડાં દીયાં બાજીઆં, જેહડી સિરકપ્પ કરે સો હોગ |

રસાલૂએ પાસો ફેંક્યો અને બોલ્યો:

ઢલ વે પાસે ઢાલવેં, ઇત્થે બસંતા લોક, સિરાં ધડાં દીયાં બાજીઆં, જિહડી રબ્બ કરે સો હોગ |

(હે પાસા પડ પોબાર! અહીં લોકો વસે છે અને એ ધડમાથાના દાવ ખેલાયા છે. જે ઈશ્વરે ધાર્યું હશે તે જ થશે.)

રાજા સિરકપ્પ શિરની બાજી પણ હારી ગયો. એ જ વખતે એક માણસે આવી ખબર આપી કે તમારે ઘરે એક પુત્રીએ જન્મ લીધો છે. રાજાએ હુકમ આપ્યો કે એ કુલક્ષણીને તરત મારી નાખો. પણ રસાલૂએ કહ્યું, ‘જે રાજા પોતાનું શિર હારી ચૂક્યો હોય એ બીજાના શિરચ્છેદનો હુકમ શી રીતે આપી શકે! આ રાજકુમારીને હું મારી સાથે લઈ જઈશ.’ રસાલૂ હજી પણ લગ્નનાં બંધનમાં બંધાવા નહોતો માગતો. આજે જન્મેલી છોકરી યુવાન થતાં સુધી એ આઝાદ જિંદગી વિતાવી શકે તેમ હતો. રસાલૂએ સિરકપ્પને જાનની માફી આપી, પણ એ શરત મૂકી કે હવે પછી એ જુગાર નહીં રમે. મહેલમાં આટલી વાર બેસવાથી રસાલૂને થયું કે જાણે એનો શ્વાસ રૂંધાઈ રહ્યો છે. એ ફરીને ખુલ્લી હવામાં આવીને ઊભો રહ્યો. એ કેદખાના પાસેથી પસાર થતો હતો ત્યાં કેદીઓએ બુમરાણ મચાવ્યું:

હોર રાજે મુર્ગાબિર્યાં, તૂં રાજા શાહબાજ, બંદીવાનાં દે બંદ ખલાસ કર, તેરો ઉમ્ર દરાજ | (બીજા રાજાઓ તો મામૂલી છે, તું શાહબાજ છે. કેદીઓને બંધનમાંથી મુક્તિ આપ, તું દીર્ઘાયુ થા.)

રાજા રસાલૂએ પોતાના હાથે જ બંદીગૃહના દરવાજા ખોલી દીધા. રાજા રસાલૂને આશીર્વાદ દેતા કેદીઓ બહાર આવવા માંડ્યા. રાજા ત્યાંથી નીકળી ખેડીમૂરતીના પહાડોમાં આવી ગયો. ત્યાં એણે એક મહેલ બનાવ્યો. મહેલની સામે આંબાનું એક ઝાડ રોપ્યું અને બોલ્યો, ‘જ્યારે આ આંબે મોર આવશે ત્યારે રાજકુમારી કોકિલા ભરપૂર યુવાન થઈ જશે. ત્યારે હું એની સાથે લગ્ન કરીશ.’

રસાલૂ કદી ઘરે ઠરીને બેસી ન શક્યો. એને તો શિકારમાંથી જ ફુરસદ નહોતી મળતી. જ્યારે સહેજ પણ નવરાશ મળતી ત્યારે કોઈ ખૂબ જોખમી કામ શરૂ કરી દેતો. આંબે ક્યારે મોર આવ્યા, કોકિલા ક્યારે યુવાન થઈ, એણે ક્યારેય ધ્યાન ન આપ્યું. રાજા સાધુપુરુષ હતો. એના મહેલમાં કોકિલા સિવાય બીજી કોઈ રાણી દાખલ ન થઈ. બિચારી કોકિલા તો પોતાની ઉંમરના કોઈ પુરુષ કે સ્ત્રી સાથે વાત કરવા વ્યાકુળ થઈ ગઈ. રાજાની રગે-રગમાં શક્તિનું બેસુમાર પૂર આવ્યું હતું. પોતાની શક્તિ પાસે એને કોકિલાનું યૌવન પણ બાલિશ લાગતું હતું. એટલે બન્યું એમ કે રાજા અને રાણી વચ્ચે પ્રીત ન પેદા થઈ શકી, ન તો એ લોકો હળીમળીને બેઠાં, ન દિલભર વાતો કરી. બંને એકબીજા માટે પરદેશી જ રહ્યાં.

એક દિવસ રાજા રસાલૂ શિકાર રમવા ગયો હતો. એની પાછળ એક બીજા રાજા શિકાર ખેલતો ખેલતો આ મહેલ તરફ આવી પહોંચ્યો. કોકિલા અગાસીએ એકલી ઊભી ઊભી આસપાસની હરિયાળી નિહાળી રહી હતી. નીચે એક અજાણ્યાને જોઈ એણે કહ્યું:

મહલાં હેઠ ફિરંદિયા, સાધ ફિરે કે ચોર

(મહેલ નીચે ઘુમનાર, તું સાધુ છે કે ચોર?)

નીચેથી રાજા બોલ્યો:

ચોરાં મેલે કપડે, સાધાં નવે નકોર

(ચોરનાં કપડાં મેલાં હોય છે. સાધુઓનાં એકદમ નવાં)

નીચે ઊભેલા રાજાનું નામ હોડી હતું. કોકિલાનું એકદમ નવું તાજું યૌવન જોઈ રાજા મોહિત થઈ ગયો. એના મોંમાંથી અનાયાસ નીકળી ગયું:

અલ્લીયાં દાખાં પક્કીયાં, ચો ચો પૈન અનાર

(કાચી દ્રાક્ષ પાકી ગઈ છે, દાડમ રસથી ભરાઈ ગયાં છે.)

કોકિલા હજી પોતાના સત પર ટકી રહી હતી, એણે કહ્યું:

ઐસા કોઈ ન જમ્મિયા જો આવે રાજે દે દરબાર

(રાજાના દરબારમાં આવે એવો હજી કોઈ જન્મ્યો નથી.)

હોડીએ મહેલમાં જવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ દરવાજે પહાડ જેટલો મોટો પથ્થર પડ્યો હતો. એને હટાવી રસાલૂ અંદર જતો હતો. હોડીએ ખૂબ જોર કર્યું, પણ પથ્થર ચસક્યો પણ નહીં. હોડીએ ઇચ્છ્યું કે પક્ષી બની કોકિલા પાસે પહોંચી જાઉં, પણ એ એના હાથની વાત નહોતી. એણે કોકિલાને કહ્યું, ‘નીચે દોરડું નાખી દે.’ અંતે કોકિલા પીગળી ગઈ. એ પોતે પણ એકલી રહીને કોઈ સાથે વાતચીત કરવા વ્યાકુળ થઈ ગઈ હતી. એણે દોરડું ફેંક્યું અને રાજા હોડી ઉપર ચડી આવ્યો. એ પછી બિચારી કોકિલા પોતાનું સત કાયમ ન રાખી શકી. રસાલૂ જંગલમાં શિકાર ખેલતો રહ્યો અને કોકિલા રંગમહેલમાં રંગરાગ કરતી રહી.

બીજે દિવસે હોડી જવા તૈયાર થયો ત્યારે કોકિલા રડી પડી. હોડીએ એનાં આંસૂ લૂછ્યાં ત્યારે કોકિલાનું કાજળ એના હાથમાં લાગી ગયું ત્યારે રાજાએ સોગંદ ખાધા, ‘હું જલદી પાછો આવી જઈશ. જેટલો સમય તારાથી દૂર રહીશ, તારું કાજળ હાથથી દૂર નહીં થવા દઉં. આ હાથથી કશું ખાઈશ નહીં, પીશ નહીં, આ હાથ ધોઈશ નહીં, આ હાથે કોઈ કામ નહીં કરું.’

રાજા રસાલૂ પાછો ફર્યો ત્યારે એને લાગ્યું કે રાણીની હિલચાલ કંઈક જુદી જ હતી. વાળની લટો વીખરાયેલી, હાર તૂટેલો, પથારી ચોળાયેલી.

રાજા બોલ્યો:

કિન્ન મેરા ખૂહા ગેડિયા, રાણી કિસને ભન્ની નિસાર ઘડિયોં પાની કિસ લ્યા કિસ સૂટ્ટે ખંધાર કૌન મહલાં વિચ દોડિયા મહલી પઈ ધસકાર સેજ મેરી કૌન લેટિયા, ઢિલ્લી પઈ નિવાર

(હે રાણી! મારો કૂવો કોણે ચલાવ્યો, કોણે ઈંટ તોડી, ઘડાથી પાણી કોણે ભર્યું, કોણ એમાં થૂક્યું, મહેલમાં કોણ દોડ્યું હતું જેના પગનો અવાજ થયો? મારી પથારીમાં કોણ સૂતું હતું, કે પાટી ઢીલી પડી ગઈ?)

રાણી એક દિવસમાં જ ખૂબ ચાલાક થઈ ગઈ હતી. એણે કમાલની ચતુરાઈથી જવાબ દીધો:

‘મૈંને હી કૂઆં ચલાયા, મૈને હી નિસાર તોડી ઘડેમેં સે પાની મૈંને હી લિયા, મૈંને હી થૂંક ડાલે મૈંના ને મેઢિયાં ખોલી હૈં, તોતેને હાર તોડા હૈ મૈં બાવલી હોકર ભાગી થી, જિસસે મહલકા ફર્શ ઘંસ ગયા શૂલ કી સતાઈ મૈં હી સેજ પર લેટી થી, જિસસે નિવાર ઢીલી પડ ગઈ |’

રાજા ત્યારે તો ચૂપ થઈ ગયો પણ આજે એના મનમાં સંદેહની અંકુર ફૂટી નીક્ળ્યો. આજે એને પોતાની જ રાણી પોતાનાં વસ્ત્રોમાંથી બહાર નીકળતી દેખાઈ. એના યૌવનમાં કોઈક અલૌકિક આગ ભડકી ઊઠી હતી, બીજે દિવસે સવારે વહેલો જ એ શિકારે નીકળી પડ્યો. પણ હવે એની એકાગ્રતા ખંડિત થઈ ગઈ હતી. નિશાન સીધું નહોતું જતું. એને થયું જાણે કોઈએ એના જોડામાં પથ્થર સંતાડી દીધો છે. કોઈ અદીઠ વેરી અંદર ઘૂસી ગયો છે. એ બપોરે જ ઘર તરફ પાછો આવી ગયો. ત્રીજા પહોરે મહેલ નજીક પહોંચ્યો તો જોયું કે એક પુરુષ દોરડેથી નીચે ઊતરી રહ્યો છે અને કોકિલા ઉપર ઊભી ઊભી એને વિદાય આપી રહી છે. રાજાનો ક્રોધ ભભૂકી ઊઠ્યો પણ એણે જીવ કઠણ કરી એને પડકાર્યો. હવે હોડી અને રસાલૂ એકબીજાની સામસામા આવી ગયા હતા. રસાલૂએ કહ્યું, ‘આજે તારો વારો પહેલો છે. વાર કર.’ હોડીએ તીર છોડ્યું પણ હજી હમણાં જ સહશયન ભોગવી આવેલ હોડીના તીરમાં કોઈ તાકાત નહોતી. રસાલૂએ તેને ફટકારી દૂર ફેંકી દીધો. રસાલૂ બોલ્યો, ‘થોડો શ્વાસ ખાઈ લે. હજી એક વધુ દાવ લે.’ હોડીએ બીજી વાર તીર ચલાવ્યું. રસાલૂએ એને પણ ઢાલ પર ઝીલી લીધું. રસાલૂની એકાગ્રતા બરાબર હતી. એણે જોરદાર એક જ ઘા કર્યો અને હોડી ભાંગીને નીચે પડ્યો.

કોકિલા ઉપર ઊભી જોઈ રહી. એ સમજી ગઈ કે હવે મારી ખેર નથી. એણે રંગમહેલની અટારીએથી છલાંગ લગાવી દીધી. રસાલૂએ પોતાના હાથે હોડી અને કોકિલાની લાશ પોતાના ઘોડા પર બાંધી દીધી અને ઘોડાને જંગલ તરફ ભગાડી દીધો. વિદાય સમયે કેવળ એટલું જ કહ્યું, ‘યાર ફૌલાદી, તારો અને મારો આટલો જ સાથ હતો. આજથી મારે મારું જીવન બદલવું પડશે.’ હવે એને પોતાનાં માબાપ યાદ આવ્યાં. સાથે એ પણ, જે ફેરા ફરતાં તજીને આવ્યો હતો. એને થયું જાણે સિયાલકોટ એને સાદ દે છે. એણે સૂના મહેલના મુખ્ય દરવાજા પાસે પડેલો પહાડ જેવો મોટો પથ્થર સરકાવી દૂર ફગાવી દીધો. દરવાજો ખોલી નાખ્યો પણ પોતે એ જ પગલે પાછો વળી ગયો પોતાના શહેર તરફ.

(હરભજન સંહિ : ગુજરાતી અનુવાદ : ગીતાંજલિ પરીખ)