નર્મદ-દર્શન/સ્ત્રીઓ વિશે નર્મદ: Difference between revisions

આ વિષયની ચર્ચા તારીખ ૯ થી ૧૪ સુધી, પૂરા છ દિવસ ચાલી હતી. ડાહીગૌરીએ ખૂદ્યાં ખમવાની સ્થિતિ એક વર્ષની મુદત સુધી અજમાવી જોવાની શરત મૂકી જે નર્મદને માન્ય ન હતી. સ્વતંત્ર રહેવા ડાહીગૌરી તૈયાર ન હતી. મન સાથે વૈરાગ્ય રાખવા બાબત, એટલે કે સાથે રહેવા છતાં પતિ-પત્નીનો વ્યવહાર ન રાખવાના સૂચન સાથે પણ નર્મદ સંમત નથી, કારણ ખૂંદ્યાં ખમવાની શરતમાં તે આવતું ન હતું. વ્રત વગેરે પણ તેને પૂછ્યા વિના ડાહીગવરી ન કરી શકે. પોતે કેટલો નીતિમાન છે તેનો વિચાર કર્યા વિના તે આ સતીને આખરીનામું આપી દે છે કે એક વાર સ્વતંત્ર રહ્યા પછી, ખૂંદ્યાં ખમવાનો વિકલ્પ પણ બંધ થઈ જશે, કારણ કે તે પછી ‘અતિનષ્ટા’ હશે. છેવટે ડાહીગૌરીએ ‘ખૂંદ્યાં ખમવા’નો વિકલ્પ સ્વીકારી લીધો. નર્મદાશંકરે તેની પાસે પ્રતિજ્ઞા લેવડાવી કે તે પોતે પતિ તરીકેની ફરજ ચૂકે તોયે તેણે તેની આજ્ઞા અનુસાર તેને અનુકૂળ થઈને વર્તવું; અર્થ, સ્નેહ અને ધર્મ એ ત્રણેમાં અર્થને ગૌણ ગણી, મારો કે ઉગારો એ જ સ્નેહની નીતિને પરવડે કે ન પરવડે, ધર્મ તરીકે સ્વીકારી ભોગ આપવા તત્પર રહેશે. પતિનાં ખૂંદ્યાં ખમવામાં જ સ્નેહ અને ધર્મનો સમન્વય છે એમ સમજી ડાહીગૌરીએ પતિને માર્ગ મોકળો કરી આપ્યો.

સવિતાગૌરી અને નર્મદાગૌરીના કિસ્સાઓમાં ભારે ઊહાપોહ થયો હતો. વર્ષો પછી કનૈયાલાલ મુનશી અને લીલાવતી શેઠે પુનર્લગ્ન કર્યાં ત્યારે પણ ક્યાં થયો ન હતો? સવિતાગૌરીને આશ્રય આપવા બાબત નર્મદના મિત્ર નંદશંકરના પુત્ર વિનાયક મહેતાએ નોંધ્યું છે કે જે ઉત્તમ માર્ગ હતો તે જ તેણે સ્વીકાર્યો હતો. તેણે સવિતાગૌરીને ‘દાનવો’ના ત્રાસમાંથી બચાવી હતી. નર્મદાગૌરી સાથેનાં પુનર્લગ્ન સંબંધમાં નવલરામ પંડ્યાએ જે નોંધ્યું છે તે પરિસ્થિતિનો સાચો ખ્યાલ આપે છે. તેઓ કહે છે :

નવલરામનું તે પ્રસંગના સંજોગોનું આ અવલોકન ખૂબ સ્પષ્ટ અને વિશેષ પ્રકાશ આપનારું છે. ‘આ વિધવાનો છોકરો જીવાડ્યો’ તે નર્મદાગૌરીનો પુત્ર જયશંકર તે કવિનો જ પુત્ર હતો. લગ્ન કરવાં જ પડે એ પરિસ્થિતિ માટે નર્મદ સિવાય બીજું કોઈ જવાબદાર હોત તો પારકી પળોજણ કરે એેવો દુઃસાહસી અથવા ભક્ત મૂળદાસ જેવો તે મહાત્મા ન હતો. આમ છતાં આ ‘વિધવા-વર્તણૂકો’ને સુધારાનાં કાર્ય તરીકે ખપાવી ન શકાય. પુનર્લગ્નના હિમાયતીઓને પણ આમાં ટીકાપાત્ર અને પાછા પડવા જેવું થયું હતું. તો બીજી તરફ વિધુર છતાં, એક વિધવા પુનર્લગ્ન માટે તૈયાર છતાં, માશીના વારસાના લોભે પારોઠનાં પગલાં ભરનાર, સુધારાના માર્ટિન લ્યૂથરની પ્રતિષ્ઠા જેણે મેળવી હતી તે, નર્મદના એક સમયના શિક્ષક દુર્ગારામને નર્મદે પોતાના પુનર્લગ્નથી લપડાક મારી હતી એ પણ સ્વીકારવું જોઈએ.

આ ઘટનામાં નર્મદના સ્વભાવની વિલક્ષણતા અને સુધારક તરીકેની તેની પ્રતિષ્ઠા પાછળની પુરુષસહજ નબળાઈ પણ છતી થાય છે. ‘ગંગી સ્ત્રીઓને છૂટ આપવા વિષે’ કાવ્યમાં સ્ત્રીઓને પુરુષોના જેટલા જ હકો આપવાની કવિની હિમાયત કેટલી પોકળ હતી તે ડાહીગૌરીના વિષયમાં તેણે બતાવેલી જોહુકમી ખુલ્લી કરી આપે છે.

આ જ કાવ્યના અનુસંધાનમાં કવિએ વિધવાની દશા અને વ્યથા રૂપક દ્વારા કેટલાંક બીજાં કાવ્યોમાં વર્ણવી છે અને તે કાવ્યોના સંકલનને પણ ‘વૈધવ્યચિત્ર-બીજો ભાગ’ તરીકે ઓળખાવ્યું છે. એક પદમાં વિધવા નાયિકા પોતાની વ્યથા કઢાઈમાંના તેલના રૂપકથી આ રીતે વર્ણવે છે :

{{Poem2Close}}

{{gap}}ધૂમાડો ગોટે ગોટ બની બહુ ઘેલી રે,

છણકો જળ તેમાં પડે, સાહેલી રે,

{{gap}}સળગી ઉભરાયે તેલ, બની બહુ ઘેલી રે;

તેવી હું કઢાઈ તેલ છું, સાહેલી રે,

{{Poem2Open}}

એ જ કાવ્યમાં પતિસુખને પોપટનું રૂપક આપીને તે કહે છે :

{{Poem2Close}}

{{gap}}દેખી હું દોડી ઝટ્ટ બની બહુ ઘેલી રે;

ઝડપતાં હું ચૂકી ખરે, સાહેલી રે,

{{gap}}દીઠો રંગીલો કામ, બની બહુ ઘેલી રે;

જોતાં જોતાંમાં ગયો સાહેલી રે,

{{Poem2Open}}

સંસારસુધારાનાં કાવ્યોમાં પ્રચાર જ છે, કાવ્યત્વ નથી એ આળને આ બે દૃષ્ટાંતો મિથ્યા ઠેરવે છે.

લોઢું લોઢાને કાપે એ ન્યાયે કૃષ્ણવચન અને કર્મના વિકૃત અર્થની સામે અસંદિગ્ધ બોધનું કૃષ્ણવચન મૂકી નર્મદે સ્ત્રીઓને ચારિત્ર્યવાન બનવા, દુરાચારી મહારાજોથી છોડાવવા આ સમાજસ્વાસ્થ્યનું કાર્ય કર્યું છે. વૈષ્ણવ પુરુષોને પણ નર્મદે નીચે પ્રમાણે કેટલીક તાકીદ કરી હતી :

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

નર્મદે મહારાજો માટે પણ એક આચારસંહિતા ઘડી હતી અને તેનું પાલન ન કરનાર દુષ્ટ મહારાજને બીજા મહારાજોએ ન્યાત બહાર મૂકવા એેવો આગ્રહ રાખ્યો હતો. આ આચારસંહિતામાં મહારાજોએ ભક્તો અને તેમની મા-બહેન-દીકરીઓ પ્રતિ પુત્ર-પુત્રીભાવથી જોવાનો મુદ્દો અગ્રસ્થાને હતો.

સમાજમાં સ્ત્રીજાતિને યોગ્ય સ્થાન આપવા અને તેનો ઉત્કર્ષ સાધવા નર્મદે કેટલાંક ખૂબ અગત્યનાં સૂચનો કર્યાં છે, જેમાંથી કેટલાંક ત્યારે પ્રસ્તુત હતાં તેા કેટલાંક આજેય પ્રસ્તુત છે :

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

આ સૂચનો જોતાં નર્મદ સ્ત્રીશિક્ષણ અને સ્ત્રીસ્વાતંત્ર્યનો હિમાયતી અને તેના જમાના કરતાં સો વર્ષ આગળ હતો એની પ્રતીતિ થાય છે. તેનો કેટલોક મુક્તવિહાર છતાં, ઘરની સ્ત્રીઓને—વિશેષ તો ડાહીગૌરીને તેણે ખૂંદ્યાં ખમવાની ફરજ પાડી હતી છતાં તેણે સુધારા સંબંધી જે કાર્યો કર્યાં, કરાવ્યાં, તેને વિશે કાવ્યો લખ્યાં, નિબંધો લખ્યા, ભાષણો કર્યાં તેનાથી સ્ત્રીમુક્તિનું કેવળ વાતાવરણ જ પેદા ન થયું, તે કાર્યનું પ્રસ્થાન થયું, તેમાં વેગ પણ આવ્યો.