કથાવિવેચન પ્રતિ/ધૂમકેતુની નવલિકાઓ: Difference between revisions

એ પછી ટૂંકા ગાળામાં ‘તણખા’નાં બીજાં ત્રણ મંડળો પ્રગટ થયાં. અને એનાં પ્રકાશન સાથે જ ધૂમકેતુ આપણા આગલી હરોળના નવલિકાકાર તરીકે પ્રતિષ્ઠિત થઈ ચૂક્યા. તેમણે આ સાથે સાહિત્યનાં બીજાં સ્વરૂપો પણ ખેડ્યાં. પણ નવલિકાને તેઓ છેવટ સુધી ઉપાસતા રહ્યા; ૧૯૬૫માં તેમનો ક્ષરદેહ પડ્યો ત્યાં સુધી તેઓ આ કળાસ્વરૂપ ખેડતા રહ્યા. લગભગ ચાર-સાડાચાર દાયકાની લેખન-પ્રવૃત્તિની ફલશ્રુતિ રૂપે તેમની કનેથી આપણને લગભગ બે ડઝન જેટલા સંગ્રહો૧<ref>૧ ‘તણખા’ (ચાર મંડળો), ‘પ્રદીપ’, ‘જલદીપ’, ‘આકાશદીપ’, ‘પરિશેષ’, ‘ત્રિભેટો’, ‘અનામિકા’, ‘પ્રતિબિંબ’, ‘મલ્લિકા’, ‘વનછાયા’, ‘વનરેખા’, ‘વનકુંજ’, ‘વનવેણુ’, ‘મંગલદીપ’, ‘ચંદ્રરેખા’, ‘સાંધ્યરંગ’, ‘સાંધ્યતેજ’, ‘નિકુંજ’, ‘અવશેષ’, ‘વસંતકુંજ’, ‘છેલ્લો ઝબકારો’ વગેરે.</ref>  મળ્યા. નવલિકા ઉપરાંત ઐતિહાસિક નવલકથા, ચરિત્રકથા, નિબંધ, સાહિત્યચર્ચા જેવા બીજા સાહિત્યપ્રકારોમાંયે તેઓ કલમ ચલાવતા રહ્યા. લોકશિક્ષણના હેતુથી કેટલુંક બોધલક્ષી સાહિત્ય પણ તેમણે લખ્યું. પણ તેમની સર્જકપ્રતિભાનો સૌથી બળવાન અને કદાચ અખિલાઈવાળો આવિર્ભાવ જોવા મળ્યો તે તો તેમની નવલિકાઓમાં જ.

નવલિકાના ક્ષેત્રમાં ધૂમકેતુએ પ્રવેશ કર્યો તે વેળા ધનસુખલાલ, મુનશી અને મલયાનિલ જેવા તેજસ્વી લેખકોએ આ સ્વરૂપમાં કેટલુંક ધ્યાનપાત્ર લેખન કર્યું હતું. વાર્તાસામગ્રી લેખે એ યુગનાં તરુણ-તરુણીઓને મુગ્ધ પ્રણય, સ્નેહલગ્નના અંતરાયો, કજોડાં લગ્નની કરુણતા કે દાંપત્યજીવનની વિષમતાના પ્રશ્નો ફરી ફરીને તેમની દૃષ્ટિમાં આવતા રહ્યા છે. કેટલીક વાર આવા પ્રશ્નોનું ગંભીર દૃષ્ટિએ, તો કેટલીક વાર હળવી વિનોદી શૈલીએ આલેખન થયું છે. એ પૈકી ધનસુખલાલ અને મુનશીએ હિંદુ સંસારની જડ રૂઢિઓ અને જુનવાણી માન્યતાઓ પર તીક્ષ્ણ વ્યંગકટાક્ષો કરતી હાસ્યવિનોદની વાર્તાઓ રચી છે. આ સમયની સાહિત્યપ્રવૃત્તિ પર નજર કરતાં જણાશે કે, આ સમયના ઘણાખરા લેખકોનું એકંદર વલણ ‘રંગદર્શી’ (romantic) રહ્યું છે. તેમની મોટા ભાગની વાર્તાસૃષ્ટિ રંગદર્શી પરિવેશમાં ઓતપ્રોત બની રહેલી છે. તત્કાલીન સમાજ અને ઇતિહાસનું એટલું ગાઢ અનુસંધાન એમાં થવા પામ્યું નથી. સામાજિક પ્રશ્નો કે પરિસ્થિતિનો સ્વીકાર થયો હોય ત્યાં પણ, લેખકનાં રંગદર્શી વલણો તેમાં છવાઈ જતાં દેખાય છે. સંવિધાનની દૃષ્ટિએ પણ એ બધી રચનાઓ વત્તેઓછે અંશે શિથિલ અને વ્યસ્ત રૂપની દેખાય છે. પ્રસંગોની યોજનામાં એટલું પ્રમાણભાન વરતાતું નથી. નવલિકાના વિશિષ્ટ રચનાશિલ્પ અર્થે જે સુરેખ સઘન સંયોજનની અને વ્યંજનાસભર આકૃતિની અપેક્ષા રહે છે, તે વિશે હજી પૂરી સંપ્રજ્ઞતા વિકસી નથી. ‘તણખા’ (પ્રથમ મંડળ)ના પ્રકાશન પહેલાંની ગુજરાતી નવલિકાઓ વિશે વિજયરાય નોંધે છે : “સુગમ સાહિત્ય પીરસનારાં સચિત્ર સામયિકોનો ફાલ તેમજ ફેલાવ સં. ૧૯૭૧ (‘વીસમી સદીનું જન્મવર્ષ)થી ઘણો વધારે થયો. ત્યાર પહેલાં ‘સુંદરી સુબોધ’ વગેરેમાં નાની વાર્તાઓ આવતી. પણ કાં તો તે સ્વતંત્ર નહોતી અથવા તો પ્રયોગદશાની જ કાચી-પાકી નિભાવવા જોગ કૃતિઓ હતી. એટલે ૧૯૭૧-૮૨ના દસકામાં જ કૈંક રસભરી ઘાટીલી ઓછી વધુ સ્વતંત્ર એવી નવલિકાઓ લખાવા માંડી. સં. ૧૯૭૧-૮૨નો દાયકો એટલે ઈ. સ. ૧૯૧૬-૨૬નો દાયકો.” અલબત્ત, ધનસુખલાલની કૃતિ ‘બા’, મલયાનિલની ‘ગોવાલણી’ અને મુનશીની ‘ગોમતી દાદાનું ગૌરવ’ જેવી નવલિકાઓને ઠીક ઠીક સુરેખ આકાર મળે છે, પણ આ જાતની સિદ્ધિ હજી અપવાદરૂપ છે. એટલે એકસરખી સુગ્રથિત અને સુરેખ નવલિકાઓનો પહેલો મોટો ફાલ આપણને ‘તણખા’ (પ્રથમ મંડળ)માં જ સુલભ બન્યો. નૂતન વાર્તાવિષયો, કળાત્મક વસ્તુસંવિધાન અને અલંકારસમૃદ્ધ ભાષાશૈલી – એમ બધી રીતે ‘તણખા’માં નવપ્રસ્થાન આરંભાયું હતું. ‘તણખા’ની નવલિકાઓથી ગુજરાતી નવલિકા પ્રથમ વાર ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્યિક સ્તર પર પ્રતિષ્ઠિત થઈ. ઉમાશંકર જોશીએ એ વિશે યોગ્ય જ નોંધ્યું છે : “ટૂંકી વાર્તાનો કલારોપ ગુજરાતી સાહિત્યમાં શ્રી ધૂમકેતુને હાથે હંમેશ માટે રોપાયો અને દૃઢમૂલ થયો.”૨<ref>૨. ‘સંસ્કૃતિ’ : આમુખ, ‘ધૂમકેતુ : સ્થિર અને ચિર જ્યોતિ’, એપ્રિલ ૧૯૬૫નો અંક.</ref>

નવલિકાના સર્જન અને વિવેચન પરત્વે ધૂમકેતુએ જે અભિગમ દાખવ્યો, અને એ વિશે જે વિચારવલણો પ્રગટ કર્યાં૩<ref>૩. ‘સાહિત્યવિચારણા’ (લે. ધૂમકેતુ)ના નવલિકાવિભાગનાં લખાણો અહીં ઉદ્દિષ્ટ છે.</ref> તે પરથી સ્પષ્ટ જણાઈ આવે છે કે, તેઓ પોતાના સમયમાં નવલિકાને એક શિષ્ટ, ગંભીર, સ્વતંત્ર અને સત્ત્વસંપન્ન કળાપ્રકાર તરીકે પ્રતિષ્ઠિત કરવા સન્નિષ્ઠ પ્રયત્નો કરી રહ્યા હતા. નવલિકા જેવા પરિમિત સાહિત્ય પ્રકારમાંયે માનવજીવનનાં ગૂઢ રહસ્યો નિરૂપી શકાય, એમ તેઓ પ્રતિપાદિત કરવા ચાહતા હતા. નવલકથાની જેમ જીવનની ઊંડી ફિલસૂફી કે જીવન-મૃત્યુના કૂટ પ્રશ્નો એમાં ભલે સાંગોપાંગ રજૂ થઈ ન શકે, પણ એવા પ્રશ્નોનું ‘સૂચન’ તો થઈ શકે, એવી તેમની શ્રદ્ધા રહી હતી. એમ સમજાય છે કે નવલકથા જેવા વિસ્તૃત સાહિત્ય-પ્રકારની સામે, નવલિકાને એક અલગ અને સ્વતંત્ર પ્રકાર લેખે ગૌરવ પ્રાપ્ત થયું નહોતું ત્યારે, ધૂમકેતુએ એની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરવાના સન્નિષ્ઠ પ્રયત્નો કર્યા.