યુરોપ-અનુભવ/રોમમાં કીટ્સના ઘરે: Difference between revisions

કીટ્સ અને એની વાગ્દત્તા વચ્ચેના પત્રવ્યવહારની શરૂઆત ૧૮૧૯ની ૧લી જુલાઈએ કીટ્સે લખેલા પ્રથમ પત્રથી થાય છે. કોઈ પણ પ્રેમીની પહેલા પત્રમાં જે મૂંઝવણ હોય તેવી મૂંઝવણ કીટ્સની છે અને પહેલા પ્રેમપત્રમાં હોય તેવો રોમેન્ટિક ભાવોચ્છ્‌વાસ પણ છે. એણે લખ્યું હતું :

બન્ને જણ પતંગિયાં બની ત્રણ વાસંતી દિનોની જિંદગીને સાથે માણે એ કલ્પના કેટલી રોમાંચક, છતાં તરુણ પ્રેમીઓ માટે કેટલી સહજ છે! ફેની બ્રાઉનનો પ્રેમ એની સર્જકતાનો પર્યાય હોય એમ શ્રેષ્ઠ કવિતાઓ રચાતી ગઈ અને એની સાથે ફેનીને પત્રો લખાતા ગયા. એ સાથે ક્ષય પણ વૃદ્ધિ પામતો ગયો અને પરિણામે ૧૮૨૦ના મેમાં કીટ્સ અને ફેનીનો વિવાહ ફોક થયો. કીટ્સના જીવનમાં ક્ષય કરતાં પણ એ ભયંકર આઘાત હતો. વિવાહ ફોક થયા પછી એના ફેની પરના પત્રોમાંના છેલ્લા પત્રમાં લખેલું:

અને રોમનું ખ્રિસ્તી કબ્રગાહ જાણે કીટ્સની રાહ જોતું હતું.. કીટ્સ ઇંગ્લૅન્ડના ઠંડા શિયાળાથી બચવા અને કંઈક સ્વાસ્થ્યલાભની આશાથી ચિત્રકાર મિત્ર જોસેફ સેવર્ન સાથે ઇટલીના ભૂરા આકાશની આશા લઈ ૧૮૨૦ના ૧૮મી સપ્ટેમ્બરે જહાજમાં રોમ જવા નીકળ્યા હતા. અનેક વિટંબણાઓ સહી વરસતા વરસાદમાં નેપલ્સ ઊતરી ત્યાં ક્વેરન્ટાઇનમાં થોડા દિવસ રહી છેવટે ૧૮૨૦ના નવેમ્બરની ૨૦ તારીખે રોમ પહેંચ્યા. ત્યારે સ્વાસ્થ્ય વધારે લથડ્યું હતું. સ્પૅનિશ ચૉક પાસેના કાસીના રોઝા ઘરમાં બે ઓરડા ભાડે રાખેલા.

પગથિયાં ચઢતાં કીટ્સની કવિતાની સાથે એમના ફેની માટેના અચરિતાર્થ રહેવા જન્મેલા પ્રેમની વાતો યાદ આવતી હતી. ક્લાપીની પેલી પંક્તિ જ કીટ્સના એ પ્રેમજીવનનો સમારોપ કરી શકે એમ છે.

ઉપર ઓરડામાં અમે પ્રવેશ કર્યો. આ ઓરડાની એક બારી બાજુના સ્પૅનિશ ચૉકમાં પડતી હતી. એ જ બારી પાસે બીમાર કવિની પથારી રહેતી.

રોમમાં કીટ્સની સારવાર એક ડૉ. કલાર્ક કરતા. એમણે જ સ્પૅનિશ ચૉકનું આ મકાન અપાવેલું. આ મકાનમાં અત્યારે કીટ્સના અંતિમ દિવસોનાં કેટલાંક સ્મૃતિચિહ્નો સાચવી રાખવામાં આવ્યાં છે. એક અલ્પસાધન મરણાસન્ન કવિના વિદેશવાસનો આ ઓરડૉ. કોલસા સળગાવવાની ચીમની જોડેલી ભઠ્ઠી એમની એમ છે. કાફે ગ્રીકોમાંથી કવિનું ખાવાનું આવતું. તે અહીં ગરમ કરી લેવાતું એવી નોંધ છે. છેલ્લા દિવસોમાં જીવલેણ ક્ષય કરતાં આંતરડાંની પીડા કવિને વધારે દમતી હતી.

ઓરડાની ભીંતો પર કેટલીક તસવીરો અને રેખાંકનો લટકાવેલાં છે. તેમાં એક રેખાંકનમાં કીટ્સની પ્રિય એક મુદ્રા છે : આરામ-ખુરશીમાં એક પગના ઢીંચણ પર બીજો પગ ચઢાવી પોતાને પ્રિય મોટું થોથું વાંચતા કવિની. કીટ્સના મિત્રોએ તેમને આ ‘પોઝ’માં ઘણી વાર જોયેલા. એક શો-કેસમાં ‘જીવન ક્ષણભંગુર ઝાકળબિન્દુ જેવું છે’ કંઈક એવા ભાવની પંક્તિઓ કીટ્સની શરૂઆતની એક કવિતા ‘સ્લીપ ઍન્ડ પોએટ્રી’માંથી લખેલી છે. ત્યાં એક ગ્રીક વાઝ-કુમ્ભ-નું રેખાંકન જોયું. કીટ્સે સ્વયં દોરેલું. કીટ્સની કવિતાના કોઈ પણ ચાહકને તરત જ એ વિચિત્ર કુંભ જોતાં એની પ્રસિદ્ધ કવિતા ‘ઓડ ઑન અ ગ્રીશ્યન અર્ન’ અને એની અંતે આવતી પેલી મંત્રોચ્ચાર જેવી પંક્તિઓ યાદ આવી જાય :

ઓરડામાં એ દિવસની ઘટનાને મોટા અક્ષરે અંકિત કરતી પંક્તિઓ છે :

હા, આ ઓરડામાં જૉન કીટ્સ માત્ર ૨૫ વર્ષ અને ૪ માસની વયે મૃત્યુ પામેલા, હૃદયમાં પ્રિયતમા ફેની બ્રાઉનની સ્મૃતિઓ ભંડારીને. આ ઓરડાની બારી આગળ થોડી શાંત ક્ષણો પસાર થવા દીધી, પછી બારીમાંથી નીચે સ્પૅનિશ સ્ટેપ્સ પર મેં નજર કરી. એવું લાગ્યું કે, એ પ્રસન્નમન પ્રવાસીઓને કદાચ ખબર પણ નહિ હોય કે બાજુની ઇમારતના ત્રીજા માળના ઓરડામાં એક વિપન્નમન કવિએ છેલ્લા શ્વાસ લીધા હતા.

મિત્ર જોસેફ સેવર્ન આગળ મૃત્યુ પહેલાં કીટ્સે એવી ઇચ્છા વ્યક્ત કરેલી કે, એની કબર ઉપર કોઈ નામ કે તારીખ ન લખવામાં આવે. માત્ર આટલા જ શબ્દો હોય :

(ના કવિ, તમારું નામ ‘જલેલિખિતમ્ અક્ષરમ્’ નથી. અપિતુ ‘શિલાલિખિતમ્ અક્ષરમ્’ છે — અ-ક્ષર છે.)