કાવ્ય-આચમન શ્રેણી – સુન્દરમ્/કવિ અને કવિતાઃ સુન્દરમ્: Difference between revisions

{{SetTitle}}

{{Heading|કવિ અને કવિતાઃ સુન્દરમ્| સુન્દરમ્}}

૧૯૩૪માં રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક, ૧૯૪૬માં મહીડા પારિતોષિક, ૧૯૫૫માં નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક, ૧૯૬૮માં સાહિત્ય અકાદેમી, દિલ્હીનો પુરસ્કાર, ૧૯૮૪માં ગુજરાત સાહિત્ય અકાદેમીના ગૌરવ પુરસ્કારથી તેઓ સમ્માનિત થયા. તા. ૧૩-૧-૧૯૯૧ના રોજ તેમનું અવસાન થયું.

સુન્દરમ્ પાસેથી ‘કોયા ભગતની કડવી વાણી અને ગરીબોનાં ગીતો’ (૧૯૩૩), ‘કાવ્યમંગલા’ (૧૯૩૩), ‘વસુધા’ (૧૯૩૯), ‘યાત્રા’ (૧૯૫૧), ‘વરદા’ (૧૯૯૦), ‘મુદિતા’ (૧૯૯૧), ‘ઉત્કંઠા’ (૧૯૯૨), ‘અનાગત’ (૧૯૯૩), ‘ઈશ’ (૧૯૯૫), ‘પલ્લવિતા’ (૧૯૯૫), ‘મહાનદ’ (૧૯૯૫), ‘પ્રભુપદ’ (૧૯૯૭), ‘અગમનિગમા’ (૧૯૯૭), ‘પ્રિયાંકા’ (૧૯૯૭), ‘નયા પૈસા’ (૧૯૯૮), ‘ચક્રદૂત’ (૧૯૯૯), ‘લોકલીલા’ (૨૦૦૦), ‘મનની મર્મર’ (૨૦૦૩), ‘ધ્રુવયાત્રા’ (૨૦૦૩), ‘ધ્રુવચિત્ત’ (૨૦૦૪), ‘ધ્રુવપદે’ (૨૦૦૪), ‘શ્રી માતાજીના સાન્નિધ્યમાં’ (૨૦૦૫) કાવ્યસંગ્રહો મળ્યા છે.

ઘોડિયાના લયની સાથે બાળપણમાં માએ ગાયેલાં હાલરડાં એમના કાનમાં રેડાતાં ગયાં. પીધાં હશે એમણે એ હાલરડાં ધાવણની જેમ. તેમના ડગમગ પગ ટપ ટપ દોડતા થયા, ‘ચકોર કાન સાંભળતા થયા’ ત્યારથી લગ્નગીતો, ભજનિકોનાં — ભજનમંડળનાં ભજનો, મરસિયા વગેરેનાં લય અને ગુંજન એમની ચેતનામાં ઊતરતા ગયા.

શાળામાં ધોરણે-ધોરણે ભણવા મળતી કવિતા સાથે એમને મૈત્રી થઈ ને તેઓ કવિતાના પ્રેમમાં પડ્યા. પછી તો શાળાની સાત ચોપડીની દુનિયામાંથી નીકળી અંગ્રેજી શાળાના ‘સાહિત્યરત્ન’ અને ‘કાવ્યમાધુર્ય’થી માંડી ‘બૃહત્ કાવ્યદોહનો’ સુધીની દુનિયામાં પહોંચ્યા. ભરૂચમાં અંગ્રેજી સાતમા ધોરણના અભ્યાસમાં સંસ્કૃતનો સારો પરિચય થયો, એ પછી એમણે છંદનો વ્યાયામ શરૂ કર્યો. વસંતતિલકાથી શરૂ કરી શિખરિણી, મંદાક્રાન્તા, દ્રુતવિલંબિત, લલિત, તોટક, ભુજંગી, શાર્દૂલ સુધીના છંદો, દરેકની નીચે લઘુ-ગુરુનાં ચિહ્ન કરીને, પાકા કરતા ગયા. ભરૂચમાં એમને વિશ્વનાથ મ. ભટ્ટનું માર્ગદર્શન મળેલું ને ત્યારબાદ ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં તેમને કાકાસાહેબ, રામનારાયણ વિ. પાઠક, રસિકલાલ પરીખ જેવા અધ્યાપકોનો સત્સંગ મળ્યો. ને સાથે ગૂજરાત વિદ્યાપીઠમાં તેમને સમૃદ્ધ ગ્રંથાલય મળ્યું. ને એમણે ‘કાવ્યસમુચ્ચય’ના મહાદ્વારમાં થઈ આખી કાવ્યસૃષ્ટિની ઝાંખી મેળવી અને સંસ્કૃતના અધ્યયનથી તો મહાકાવ્યના ‘વિરાટપર્વ’ આદિ સાગરો-મહાસાગરોમાં પહોંચ્યા, અંગ્રેજી કવિતામાંય, ચોસરથી માંડી શૅક્સપિયર, મિલ્ટન, કીટ્સ, શેલી, ટેનિસન વગેરેની કાવ્યસૃષ્ટિમાં વિહરવાનું બન્યું.

સુન્દરમ્ અને ઉમાશંકરની સર્જનયાત્રા પણ સાથે સાથે ચાલી. કવિ શ્રી ચંદ્રકાન્ત શેઠે આ બે કવિઓ વિશે નોંધ્યું છે — “આ બંને સારસ્વત — સહોદરો’નું કાર્ય કેટલીક રીતે સમાંતરે, પરસ્પરને પ્રેરક-પૂરક ને પોષક થાય એ રીતેય ચાલ્યું.”

શાળામાં જ કવિતાના પ્રેમમાં પડેલા સુન્દરમ્‌ની કાવ્ય-યાત્રા સતત ચાલતી રહી.

સુન્દરમ્‌ની કવિતા વિશે ચંદ્રકાન્ત શેઠે નોંધ્યું છેઃ

“બાળલીલાની છોળો ઉડાવતી, પ્રણયલીલાના ફાગ મચાવતી, રંગદર્શિતાનો રોમાંચ પ્રગટ કરતી અને ગાંધીયુગીન ભાવનાઓનો રસ ચડાવતી, લોકલીલાની કરુણ — કરુણાસભર વાસ્તવદર્શિતાને પ્રત્યક્ષ કરતી અને છેવટે આધ્યાત્મિક સમ પર વળી વળીને આવીને સ્થિર થતી એમની કવિતા ગુજરાતી કવિતાની અનન્ય સિદ્ધિ અને સમૃદ્ધિ છે.”

શાળામાં, પરીક્ષામાં, ‘વિચાર વિસ્તાર કરો’-માં પૂછાતી, સુન્દરમ્‌ની પંક્તિ —

માનવ થવાની એમની આ પ્રબળ ઝંખના એ અપૂર્ણમાંથી પૂર્ણ તરફની ગતિની ઝંખના છે, અસત્યમાંથી સત્ય તરફની ગતિની ઝંખના છે, તમસમાંથી દિવ્યજ્યોતિ તરફની દિવ્ય ગતિની ઝંખના છે, ‘સ્થિર તરણ’ની ઝંખના છે, સાચ્ચા ધ્રુવપદની પ્રબલ ઝંખના છે; આથી જ તેઓ ‘ધ્રુવપદ ક્યહીં?’ કાવ્યમાં કહે છે —

આ કવિની ઝંખના હંમેશાં તીવ્રતમ રહી છે, પછી એ પ્રિયજનની ઝંખના હોય કે ધ્રુવપદની — ગુજરાતી કવિતામાં વિરલ એવું માત્ર દોઢ પંક્તિનું કાવ્ય જુઓ —

કાવ્યસાધના તથા અધ્યાત્મસાધના માટેની એમની તરસ પણ પ્રખર સહરાની રહી છે. ગતજન્મોના સંચિત અધ્યાત્મ થકી સુન્દરમ્ જન્મજાત કવિ છે. અંદરનું અધ્યાત્મ ન હોય તો ‘મેરે પિયા!’ જેવું ગીત ન ઊતરી આવે —

ભીતર મીરાં જેવી પ્રેમની તરસ ન હોય તો ‘મૈં તો પલ પલ બ્યાહ રહી’ જેવી પંક્તિ ન પ્રગટે.

સર્જન-પ્રક્રિયા વિશે લખતાં સુન્દરમ્ શ્રી અરવિન્દના શબ્દો ટાંકે છે —

‘કવિ એક એવો જાદુગર છે કે જે ભાગ્યે જ પોતાના જાદુનું રહસ્ય જાણતો હોય છે. સર્જનમાં તેનું મન આલોચનાત્મક રીતે કે રચનાત્મક રીતે જે ભાગ જ્ઞાનપૂર્વક ભજવે છે, તે પણ બુદ્ધિ કરતાં સહજપ્રજ્ઞાની ક્રિયા વિશેષ હોય છે. અધ્યાત્મશક્તિનો દિવ્ય આવેગ કવિમાં નિક્ષિપ્ત થતાં તે સર્જન કરે છે. તેનું ચિત્ત એ અધ્યાત્મશક્તિની વાહિની અથવા તો કરણ બની રહે છે, અને એ સર્જનનો રસાસ્વાદ લેવાનું કાર્ય પોતે કે બીજાઓ બૌદ્ધિક વિવેક દ્વારા નહિ પણ આધ્યાત્મિક સંવેદન દ્વારા કરે છે.”

સુન્દરમ્‌ના પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ ‘કોયા ભગતની કડવી વાણી અને ગરીબોનાં ગીતો’માં ‘મનુષ્ય સામે તથા ઈશ્વર સામેય આક્રોશ પ્રગટ થાય છે, જેના મૂળમાં સામાજિક વિષમતા છે. સામાજિક વાસ્તવ અને વિષમતાનું કલાત્મક કરુણ, કરુણાસભર ચિત્રણ ‘ત્રણ પાડોશી’ જેવાં કાવ્યોમાં પ્ર-ભાવક રીતે થયું છે. પરંતુ, અધ્યાત્મમાં આગળ વધ્યા બાદ કવિને ઈશ્વરમાં જ નહિ, મનુષ્યમાંય અપાર શ્રદ્ધા જાગે છે. સદ્‌ની સાથે અસદ્‌નેય તેઓ સ્વીકારે છે, દુરિતનોય સ્વીકાર કરે છે. સઘળું તેઓ સાક્ષીભાવે ઈશ્વરની લીલારૂપે નીરખે છે. આથી જ તેઓ સુંદરની સાથે અસુંદરનેય ચાહી ચાહી સુંદર કરી મૂકવાની વાત કરે છે —

અસુન્દરનેય ચાહી ચાહીને સુન્દર બનાવે એ કવિ સુન્દરમ્. ઈશ્વર પણ આ કવિને કશું વરદાન માગવાનું કહે તો આ કવિ કશું માગવાને બદલે જગતને ચાહ્યા કરે ને ગાયા-બજાવ્યા જ કરે. આ કવિને સ્નેહની કડી સર્વથી વડી ન લાગે તો જ નવાઈ.

સુન્દરમ્ ફોટોગ્રાફી, ચિત્રકળા તથા સંગીત પણ શીખેલા. એનો લાભ એમનાં કાવ્યોને મળ્યો છે. પીંછીના બદલે તેઓ શબ્દ-લસરકે ચિત્ર દોરી શકે, કૅમેરાના બદલે તેઓ શબ્દ થકી ફોટોગ્રાફીય કરી શકે છે! ‘૧૩-૭ની લોકલ’, ‘બાનો ફોટોગ્રાફ’ જેવાં કાવ્યોમાં સહજ ચાલતા છંદ ઉપરાંત એમની ‘ચિત્રકળા’ તથા ‘ફોટોગ્રાફી’ય દેખાયા વિના રહેતી નથી. કવિ સુન્દરમ્‌ને વાર્તાકાર સુન્દરમ્‌નો લાભ પણ મળ્યો છે. ‘૧૩-૭ની લોકલ’નું જ ઉદાહરણ લઈએ તો એમાં કેટકેટલાં પાત્રોનાં સુંદર રેખાંકનો તથા સ્ટેશનની ઝીણી ઝીણી વિગતોનાં કેવાં સહજ ચિત્રણો મળે છે! વળી, પાત્રોનાં નિરૂપણમાં તેઓ લોકબોલીનોય સહજ વિનિયોગ કરી જાણે છે. થોડાં ઉદાહરણ જોઈએ —

‘વાદળી ચાળણીમાંથી ચળાતો તડકો ધીમે

મેંદા-શો શોભનસ્પર્શ ઇષત્ પીત રહ્યો લસી.’