મોરનાં ઈંડાં/‘મોરનાં ઈંડાં’ નાટ્યકૃતિ: Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search

મોરનાં ઈંડાં/‘મોરનાં ઈંડાં’ નાટ્યકૃતિ (view source)

Revision as of 06:47, 20 August 2021

55,689 bytes added ,  06:47, 20 August 2021
no edit summary
No edit summary
No edit summary
Line 54: Line 54:


{{SetTitle}}
{{SetTitle}}
{{Heading|મોરનાં ઈંડાં| }}
{{Heading|મોરનાં ઈંડાં|ત્રણ અંકનું એક સામાજિક નાટક }}
==ત્રણ અંકનું એક સામાજિક નાટક==
 
{{Poem2Close}}
પાત્રો
નામ વય પરિચય
પલાશ 15 વર્ષ
બંસી 17 વર્ષ
મરાલ 16 વર્ષ
આલાપ 17 વર્ષ
અશોક 22 વર્ષ મઠજ્યેષ્ઠ
વિદુર 52 વર્ષ કુલપતિ
ફાલ્ગુની 13 વર્ષ વિદુરની કન્યા, આશ્રમ-કોકિલા
સોમ 40 વર્ષ ઈંડા વેચનાર વાઘરી
તીરથ 16 વર્ષ સોમનો દીકરો
આરતી 14 વર્ષ ગ્રામકન્યા
પ્રો. અભિજિત 55 વર્ષ યુરોપથી તાજેતરમાં પાછા ફરેલા ફિલસૂફ; વિદુરના બાલસખા
હરિશ્ચંદ્ર લગભગ 2500 વર્ષ
રામો
પહેલો માણસ
બીજો માણસ
ત્રીજો માણસ
સ્થળ : મંથરા નદીને કાંઠે આવેલા સેવાશ્રમની પાન્થશાળા; અને પુસ્તકાલય ઉપરનો એક ઓરડો.
કાળ : વર્તમાન, શિયાળાનો એક મહિનો.
 
અંક પહેલો
દૃશ્ય પહેલું
 
(સ્થળ : સેવાશ્રમની પાન્થશાળા.
કાળ : સવાર.
પડદો ખસતાં દીવાનખાનાની પૂર્વની બારીઓમાંથી બકુલકુંજની ઘટા દેખાય છે. ઉત્તર-દક્ષિણની દીવાલોમાં પડખેના ખંડોમાં  જવાનાં બારણાંઓ પડે છે.
ઓરડાની મધ્યમાં એક ગોળ ટેબલ છે; અને હરતીફરતી નેતરની ખુરસીઓ પડી છે. ટેબલ ઉપર ફૂલદાન છે અને સફેદ કરેણનાં તાજાં ફૂલો ગોઠવ્યાં છે. આસપાસ એક-બે અખબારો પડ્યાં છે.
ભીંતને અઢેલીને મૂકવામાં આવેલા ટેબલ ઉપર એક બાજુએ લખેલા અને બીજી બાજુએ કોરા કાગળોના થોકડા પડ્યા છે. પડખેની છાજલીઓ ઉપર દળદાર થોથાંઓ ખડકાયાં છે. ટેબલ ઉપર તુરંગમાં ઝેરનો પ્યાલો પામતા સોક્રેટિસની છબી મૂકી છે.
ખીંટીઓ ઉપર પાઘડી અને ટોપો પડખેપડખે ટિંગાયેલાં છે. બે-ચાર કોટ અને પાંચ-સાત પેન્ટ લટકે છે. પલંગ પાસે જ એક આરામખુરશી પડેલી છે. ખુરશીના એક હાથા ઉપર કોઈ પુસ્તક ઉઘાડું પડ્યું છે, અને બીજા હાથા ઉપર સિગારેટનો ડબો પડ્યો છે.
પડદો ઊપડતાં ચારેક છાત્રો ધસી આવે છે.)
પલાશ : પંદર વર્ષનો ગૌર, કાંતિમાન અને આકર્ષક કુમાર : સિંધી લેંઘો અને હાફ શર્ટ) : પ્રોફેસર સાહેબ! (આસપાસ જોઈ) અરે, ખંડ તો ખાલી છે. અભિજિત ક્યાં ગયા હશે?
બંસી : (સત્તર વર્ષનો ઘઉંવર્ણો : રાતી કોરની ધોતી અને પંજાબી કફનીમાં) : આજે  આપણે વહેલા પડ્યા. હજી સાત પણ નથી થયા. સાડાસાત સુધી ફર્યા કરવાનો અભિજિતનો નિયમ છે.
મરાલ : (સોળ વર્ષનો તરવરીઓ : ધોતી અને ખમીસમાં) ધુત! એ ઉલ્લુને વળી નિયમ-બિયમ કેવો? નદીની રેતીમાં જોડા ખૂંપી ગયા હશે તે બેઠા બેઠા કાઢતા હશે!
આલાપ : (ઉરેબી ઇજાર અને સાંકડી કફની પહેરેલો સત્તર વર્ષનો આલાપ આગળ આવે છે અને ટેબલ ઉપરનાં છાપાંઓ દૂર કરી હાથમાંનો પૃથ્વીનો ગોળો મૂકે છે) ચાલો ત્યારે બે ઘડી બેસીએ. સવારની સ્વચ્છ હવા જે બે ઘડી વધારે મળી તે! આવશે કે આખો ઓરડો બીડીના ધુમાડાથી ભરી દેશે. સ્વામીજીય તે કોણ જાણે ક્યાંથી આવા ઉખડેલને પકડી આણે છે!
બંસી : આવ તો મરાલ, આપણે આપણી યોજના આગળ ચલાવીએ.
(બંસી, આલાપ અને મરાલ ટેબલ ફરતા ગોઠવાય છે.)
પલાશ : યોજના? યોજના તે વળી શી?
મરાલ : હજી તો ભાઈને ગગનમાં ગાજે છે. ફાલ્ગુનીને ફૂલ આપ્યા કર ફૂલ. બધું રહ્યું એમાં!
પલાશ : મરાલ...
બંસી : શાંતિ, વ્યવસ્થા, શિસ્ત! જો પલાશ, વાત એમ છે કે હવે આપણને સ્વરાજ મળ્યું, અને રાષ્ટ્રનાયકો આજની લહેજતમાં આવતી કાલને અભરાઈને ચડાવી ચૂક્યા છે. સ્વરાજ તે કાંઈ ચીભડું છે કે શમારીને શાક કરાય?
પલાશ : પણ તેનું શું?
આલાપ : હજી પ્રશ્નો! મરાલ કાંઈ ફા... વિશે ખોટું નહોતો કહેતો! પછી શું શું? બધી જવાબદારી આપણી ઉપર—દેશના તરુણો ઉપર આવી પડી.
બંસી : અને એની તો આ બધી માથાફોડ છે. કાબૂલ અને તેનાથી ઉપર મધ્ય એશિયાનો પ્રશ્ન તો લગભગ ઊકલી ગયો કહેવાય. સ્વતંત્ર ભારતનો ત્યાં કોઈ વજ્રનિશ્ચયી...
મરાલ : અને વજ્રાંગ...
બંસી : મને બોલી લેવા દે. સ્વતંત્ર ભારતનો ત્યાં કોઈ વજ્રનિશ્ચયી એલચી જોઈએ. ત્યાં તો તરવારની ધાર ઉપર ચાલવાનું છે. સ્વામીજી કહેતા હતા કે અહીં આપણે જેમ હાથમાં ચોપડીઓ રાખીએ છીએ તેમ ત્યાં તો નાનાનાના છોકરાય તે હાથમાં બંદૂકોર રાખે  છે, અને જેમ આપણે લગભગ બધો વખત ચોપડીઓ વાંચ્યા કરીએ છીએ તેમ તેઓ બંદૂકો ફોડ્યા કરે છે. કાચાપોચાનું ત્યાં કામ નહિ; પણ સૌથી મહત્ત્વનું તો એ દેશોની ભાષાનું જ્ઞાન છે.
મરાલ : અને તું જાણે છે પલાશ, કે લગભગ બે વર્ષથી બંસી ‘અલેફ-બે’ની ‘હડેફ-હોમ’ કરે છે?
(પલાસ હસે છે.)
આલાપ : આ હસવાની વાત નથી. જો આમ જો. (ગોળો ફેરવીને ચીન ઉપર આંગળી ઠેરવે છે.) ચીનાઓની ચામડી જેવું મોટું પીળું ચગદું. લોકો ભલે કહે કે આવતી કાલનું મહારાષ્ટ્ર હિન્દુસ્તાન છે; પણ હું કહું છું કે આવતી કાલનું મહારાષ્ટ્ર ચીન છે. હિન્દી-ચીની ભાઈ ભાઈ, અને તેમાં પાછી હરીફાઈ.
મરાલ : પણ તને કોણે કહ્યું છે તે કહીશ? મોટો ‘હું’ કહું છુંવાળો આવ્યો છે તે!
આલાપ : તને વચ્ચે બોલવાની બહુ ખરાબ ટેવ છે, મરાલ. હું પાછળથી કહેવાનો જ હતો કે એ કથન અભિજિતનું છે. વળી તેઓ તો એમ પણ કહેતા હતા કે ચીન તો એક ડ્રેગૂન છે. તેને જાગતાંય વાર નહિ અને ઊંઘતાંય વાર નહિ.
પલાશ : એ તો મનેય યાદ છે. પણ યાદ હોય તો એમણે તો અનેક વાતો કરેલી. નિશાળમાં શિક્ષક સવાલ પૂછવા વિદ્યાર્થીને ઊભો કરે ત્યારે વિદ્યાર્થી મોઢું માંડવાને બદલે પૂંઠ ફેરવીને ઊભો રહે. ઘરના આંગણામાં પોપટને બદલે ડુક્કર ટાંગે, અને પેલી વાત......પેલા બાઈબલોની! બાઈબલના અમૂલ્ય દાનનો ચીનાઓને મોકળે હાથે ઉઠાવ કરતા જોઈને ખ્રિસ્તી પાદરીઓનો હરખ હૈયે માતો નહોતો; પાછળથી ખબર પડી કે એનો ઉપયોગ તો ફટાકડા બનાવવાની પસ્તીરૂપે થતો હતો. એમાંના કેટલાક ફટાકડાઓ હિન્દમાં પણ આવેલા, કાં આલાપ! ગમે તે કહો, ચીનાઓ ચીબા હશે પણ મૂર્ખા તો નથી જ. પછી ભલે તે જૂનું ચીન હોય કે નવું!
આલાપ : પણ એ બધું માત્ર યાદ રાખ્યે કાંઈ ન વળે! એ માટે તો મોટું મગજ અને જબ્બર જહેમત જોઈશે. બોલ, પૌર્વાત્ય રાષ્ટ્રસંઘ તું સ્થાપી શકીશ? ત્યારે? નાહક વાતો કરવાની. હું તો કહું છું કે આપણામાંથી એ કામ કોઈથી ન થાય.
પલાશ : એમ નહિ, આલાપ; હું માનું છું કે જો તું ધારે તો તારાથી એ થઈ શકે!
આલાપ : હું તો એમ માનું છું. પણ બધા...
મરાલ-બંસી : અમે ક્યારે ના પાડી?
પલાશ : ત્યારે તો એ પ્રશ્ન પણ ઊકલી ગયો. હવે મરાલ, તું એક બાકી રહ્યો. હવે તો એવું રહ્યું ને કે પ્રશ્નોને માટે પુરુષોની નહિ પણ પુરુષોને માટે પ્રશ્નોની જરૂર પડે.
મરાલ : ખરું જોતાં તો તું જ બાકી રહ્યો છું. મેં મારું કામ તો ક્યારનુંય નક્કી કરી નાખ્યું છે. છેલ્લાં ત્રણ વર્ષથી બાર વાગ્યા પહેલાં સૂતો નથી તે શું નાહક ઉજાગરા કરવા?
પલાશ : અરે હોય કાંઈ! પણ શું કામ નક્કી કર્યું છે તે તો કહે?
મરાલ : જો. (પૃથ્વીના ગોળા ઉપર આંગળીથી) આ મોસ્કો અને આ દિલ્હી! બે વચ્ચે સડસડાટ કરતી ટ્રેઈન! ગમે તેમ તોય આવતી કાલ રશિયા ઘડી રહ્યું છે.
પલાશ : સ-અ-2-સ! પણ ત્યારે અત્યાર સુધી કેમ નહિ થઈ હોય?
મરાલ : સહેલું હશે! હિમાલય આડો પડે છે.
પલાશ : પણ તું કહેશે ત્યારે સીદ્ધો પડશે?
મરાલ : હા.
પલાશ : કેમ?
મરાલ : કેમ શું?—એમ સ્વરાજ મળ્યું છે ને!
આલાપ : પણ હવે તારું બોલ, પલાશ. તારેય કંઈક તો નક્કી કરવું પડશે ને?
પલાશ : એમાં ના નહિ, મેંય કામ તો નક્કી કરી નાખ્યું છે. (પૃથ્વીનો ગોળો ઉપાડી) હું આવા પૃથ્વીના ગોળો બનાવવાનું કારખાનું કાઢીશ.
બંસી : હું નહોતો કહેતો? એ છોકરી આવા કામમાં પડે?
(બહારથી અવાજ આવે છે : ‘ઈંડાં, લ્યો ઈંડાં.’)
સૌ : (ચમકી) ઈંડાં!
મરાલ : આશ્રમમાં ઈંડાં! સત્યાનાશ! સ્વામીજી જાણશે તો?
(બહારથી અવાજ આવે છે. ‘શા’બ અંદર છે કે? હું સોમ આવ્યો છું. કોઈ ઈંડાં લ્યો. ઈંડાં.’
બંસી : (પૂર્વની બારીમાંથી ડોકાઈ) અરે એઈ, કોણ છે ત્યાં? જોતો નથી આ આશ્રમ છે? અહીં તારાં ઈંડાં કોણ લેવાનું હતું?
(બહારથી અવાજ : શા’બ! કૂકડીનાં છે.’)
બંસી : કૂકડીનાં હો કે કાગડાનાં! અમને એનો શો ખપ? અમારી જીભ તો ઈંડાં શબ્દથી જ અભડાઈ જાય.
(બહારથી અવાજ : ‘પણ શા’બ, અહીં રોજ ઈંડાં લેવાય છે. પેલા નવા શા’બ, આવ્યા છે ને! —તે ઈમને માટે.
પલાશ : બંસી, આવવા દે એને બિચારાને! કદાચ અભિજિત ઈંડાં લેતા હશે!
બંસી : અરે પણ આશ્રમમાં?
પલાશ : હા; પણ તેમાં થઈ શું ગયું? વળી સ્વામીજીએ તો એમને બધી છૂટ આપી છે, અથવા બધી છૂટની શરતે તો તેઓ બે મહિના માટે અહીં આવ્યા છે. યુરોપથી હમણાં જ પાછા ફર્યા તે ટેવ હશે!
બંસી : બીડી પીતા ભાળ્યા ત્યારથી જ અર્ધું માન ઊતરી ગયું હતું. આજે ઈંડાંએ આખું ઉતાર્યું. દુનિયામાં ફિલસૂફ તરીકે પંકાયા તેથી શું થયું? જીવનમાં તો મોટું લંબગોળ મીંડું — ઈંડું.
પલાશ : બીડી પીએ અને ઈંડાં ખાય એમાં તો આખો ગરાસ લૂંટાઈ ગયો જાણે. જાણે જવાહરલાલ બીડી પીએ છે એ જ્ઞાન થતાં જ કેટલાકનું એમના તરફનું અડધું માન ઓસરી જાય છે. મારું એથી તદ્દન ઊલટું થયું. ગાંધીજી બીડી નહોતા પીતા એટલે જ મારો તો એમના તરફનો મોહ ઊતરી ગયો હતો. વળી અભિજિતનો અભિપ્રાય તો તું જાણે જ છે કે જ્યાં સુધી સોક્રેટિસની જેમ ઝેરનો પ્યાલો પીવાનો વારો ન આવે ત્યાં સુધી ફિલસૂફે બીડી પીવી જોઈએ.
(સોમ માથા ઉપર ઈંડાંનો સૂંડલો મૂકીને આવે છે. એ આધેડ છે. ટૂંકું ધોતિયું અને ફાટેલું પહેરણ પહેર્યાં છે. સાથે એનો સોળ વરસનો દીકરો તીરથ પણ છે. વાળના સરસ જુલ્ફાં અને ચળકતી આંખો એ ફૂટડા કુમારને વધુ આકર્ષક બનાવે છે.)
બંસી : આ બાજુ, ડોસાજી, ત્યાં જાજમ ઉપર સૂંડલાએ નહિ પણ તમારે બેસવાનું છે. પ્રો. અભિજિત ફરીને હજી આવ્યા નથી એટલે તમારે થોડી રાહ જોવી પડશે.
સોમ : (એક બાજુ સૂંડલાને મૂકી બેસતાં બેસતાં) ઠીક ભાઈ.
આલાપ : કેવા છો?
સોમ : કોળી, શા’બ.
મરાલ : આ છોકરી તમારો છે? નામ શું?
સોમ : હા જી; એની મા ખોડિયાર માની જાત્રાએ ગઈ હતી ત્યાં એનો જન્મ થયો; એટલે એનું નામ તીરથ પાડ્યું છે.
આલાપ : નામ તો બહુ રૂડું છે.
બંસી : અને પોતેય ક્યાં રૂડો નથી? આમ લાગે છે તો કોઈ ઉચ્ચ વર્ણનો.
(તીરથ સહજ ક્ષોભે મોઢું ઢાળી દે છે.)
સોમ : રામજીની કૃપાથી, ભાઈ.
પલાશ : (બારીમાંથી જોતાંજોતાં) મરાલ! આ બધાની યોજનાઓ તો જ્યારે પાર પડે ત્યારે ખરી. પણ તારી મોસ્કો-દિલ્હી મેઈલ હવે ચાલુ થઈ ગઈ લાગે છે. જો, આમ જો; પેલા ધુમાડા દેખાય. આ દિશામાં આવતા લાગે છે.
મરાલ : (પાસે જઈને જોઈને) અભિજિત આવતા લાગે છે.
શો પોશાક છે? સફેદ ધોતિયું અને વીસમી સદીની શરૂઆતનો બાલ્યકાળનો કોટ! વળી કાંઈ અધૂરું રહી ગયું હતું તે માથે સોલા હેટ! ભગવાનેય શી સૂરત ઘડી છે!
આલાપ : એ તો એમનું એવું માનવું છે ને કે હિન્દુુસ્તાનમાં સૌએ, ખાસ કરીને ખેડૂતોએ, હૅટ પહેરવી જોઈએ ! હિન્દુસ્તાનના તડકાને કારણે.
સોમ : કોણ, શા’બ આવે છે, ભાઈ! (કપડાં સંકોરી સહેજ સ્વસ્થ થઈ બેસે છે. તીરથની તરફ હાથ કરી) આમ આવ, બેટા, બે ઘડી શાણો થઈને મારી પડખે બેસી જા જોઉં,
(તીરથ તેમ કરે છે. ઉત્તરના બારસાખમાંથી પ્રોફેસર અભિજિત પ્રવેશ કરે છે. સફેદ ધોતી અને ઉપર કાળો આલપાકાનો કોટ, માથા ઉપર હૅટ અને હાથમાં રૂપાના હાથાવાળી જાડી લાકડી. મોઢું ઠરેલ અને કપાળ કરચલીઓથી ભરપૂર છે. વનમાં પ્રવેશ કર્યો હોવા છતાં વાળ તદ્દન ધોળા નથી થયા. આંખો ઊંડી ને વેધક છે. એમના આખા અસ્તિત્વ ઉપર નિશ્ચિત એકમોના એક જબ્બર ગોટાળાનો ઓપ છે.)
(સોમ પ્રણામ કરે છે.)
અભિજિત : ઓ-હ હો! સૌ આવી ગયા છો ને શું?
(હેટ ઉતારી ખીંટીએ ટાંગતાં) આજે સહેજ મોડું થઈ ગયું. સોમનેય ઠીક રાહ જોવી પડી હશે. શહેરમાં જવાનું મોડું તો નહિ થાય ને?
સોમ : ના શા’બ, કાંઈ વાંધો નહિ આવે.
અભિજિત : ચાલો તો સૌ, પસંદ કરીએ ઈંડાં.
આલાપ : ધત્! અમે ગુજરાતી હિન્દુ છીએ, પ્રોફેસર.
અભિજિત : ગુજરાતી હિન્દુ ઈંડાં ન ખાય?
બંસી : થોડા વરસ પરદેશ રહી આવ્યા એમાં તો સ્વદેશનું સઘળું વીસરી ગયા.
અભિજિત : સ્વદેશનું સઘળું વીસરી ન જવું હોય તો પરદેશ જવું શા માટે જોઈએ? પણ જવા દો એ વાત. તમે તે દિવસે આમલીનાં ફૂલ તો તોડીને ખાતા હતા.
મરાલ : હા; તેનું શું?
અભિજિત : તે આમલીનાં ફૂલો એ આમલીનાં ઈંડાં નહિ? એમાંથી કાતરા જન્મવાના.
બંસી : એવી ને એવી વાતો! આમલીના કોરમાં અને કૂકડીનાં ઈંડાંમાં કશો તફાવત જ નહિ જાણે!
અભિજિત : તફાવત તો ખરો! એક નાનું અને એક મોટું ઈંડું! બાકી બીજો નહિ. વળી બધાં ઈંડાંમાં જીવ નથી હોતો એ તો તમે જાણતા જ હશો. બધાં ઈંડાંમાંથી કાંઈ બચ્ચાં નીકળતાં નથી. અફલિત ઈંડાંમાંથી ન નીકળે, અને ફલિતમાંથી નીકળે, સમજ્યા?
આલાપ : બાપ રે! (કાનમાં આંગળાં નાખી) આશ્રમમાં કેવી વાતો?
અભિજિત : કેમ રે ભાઈ! કાનમાં શું કાનખજૂરા ઘૂસ્યા? અને ધારો કે ઈંડામાંય જીવ છે, તોય શું થયું? શાકભાજીમાં પણ જીવ છે એમ તમારા જ જગદીશ બોઝે પુરવાર નથી કર્યું?
બંસી : જગદીશ અમારા જ, કાં? અને આપ તો આફ્રિકાથી આવતા હશો?
અભિજિત : તમારા એટલે હિન્દુઓના!
પલાશ : બંગાળીઓ તો માંસ ખાય છે. માંસ ખાય તે હિન્દુ નહિ.
અભિજિત : ઋષિમુનિઓને આમિષાહાર અને સુરાપાન વિના વેદની ઋચાઓ નહોતી સ્ફુરતી એ જાણો છો?
મરાલ : પ્રોફેસર સાહેબ, તમે હદ કરો છો હવે? આશ્રમનું વાતાવરણ ડોળી નાખો છો.
અભિજિત : મને એ ભય તો હતો જ. મેં એ વિદુરને, તમારા સ્વામીજીને જણાવ્યું પણ હતું. પણ તોય તેઓ મને ખેંચી લાવ્યા અહીં. નાનપણનો સ્નેહ મોટપણે મોટો થઈ ગયો.
બંસી : પણ આવા તર્કવિતર્કો કર્યે લાભ શો?
અભિજિત : ન કર્યે લાભ શો?
પલાશ : જીવન એકધારું અને ધર્મપરાયણ રહે.
અભિજિત : સત્યાનાશ વળે તો તો. પછી જીવન જીવન જ રહે નહિ. પણ આપણે આડા ઊતરી ગયા. મારું કહેવાનું તાત્પર્ય એટલું જ કે તમારી વચ્ચે અને અમારી વચ્ચે માત્ર માત્રાનો ફેર છે. તમે વનસ્પતિ-જીવનું ભક્ષણ કરો છો એને અમે એથી સહેજ આગળ વધેલા જીવનું ભક્ષણ કરીએ છીએ. Only the difference of degrees.
સોમ : (અસ્વસ્થ થતો) મોડું થાય છે, બાપજી.
અભિજિત : માફ કર મને, સોમ. અમારી વાતોમાં તને તો હું સાવ વીસરી ગયો. બોલ, કોનાં ઈંડાં લાવ્યો છે? બતકનાં હશે તો આજે નહિ લઉં.
(ટોપલો ઉઘાડે છે.)
અભિજિત : તો તો બહુ સારું. બતકના ઈંડાંમાં quantity છે, મુરઘીનાં ઈંડાંમાં quality છે. અમે ફિલસૂફો જથ્થા કરતાં જાતને વધારે ચાહીએ છીએ.
મરાલ : ભેંસ આગળ ભાગવત.
અભિજિત : કેમ કે ભાગવત એ પ્રાણીઓ માટે જ લખાયું હતું. તમે જોશો તો જણાશે કે ભેંસની સ્થિતપ્રજ્ઞતા કેળવતા માનવીઓને હજી જન્માન્તરો જોશે. પણ હવે વિશેષ વાતો નહિ. આમ આવો, ઈંડાં પારખતાં શીખવાડું.
પલાશ : ચાલો, આવ્યાં છે ત્યારે જોઈ લઈએ. આપણે ક્યાં જાતે જ જોવા મંગાવ્યાં છે!
(સૌ સોમ અને અભિજિતને વીંટળાઈ વળે છે.)
અભિજિત : (કાન પાસે લઈ જઈ ઈંડું ખખડાવતાં) સ-અ-2-સ! જો અંદર કાંઈક ખખડે તો જાણવું કે ગોટો બાઝી ગયો છે.
(પાંચ-સાત ઈંડાં પસંદ કરે છે.)
પલાશ : (અર્ધ ઢાંકેલા સૂંડલાને પૂર્ણ ઉઘાડી) જોઈએ તો ખરા.
બંસી : અરે ! એ શું કરે છે, પલાશ?
અભિજિત : ‘હિરણ્યમયેન પાત્રેળ સત્યસ્યાપિહિતં મુખમ્ |’
— તે ઉઘાડી જોવે છે.
પલાશ : આ તો નથી સહાતું. ધર્મસૂત્રોનીય ચેષ્ટા!
અભિજિત : આ જગતમાં બીજું ચેષ્ટા કરવા જેવું શું છે? એક વખત આખા જગતની મૂર્ખાઈ ને એકઠી કરીને સેતાને નીચોવવી શરૂ કરી. સાધુઓએ ઢેલની જેમ અધ્ધરથી જ એનાં ટીપાં ઝીલી લીધાં. પછી એમને ગર્ભ રહ્યો અને આ શાસ્ત્રોનો ઉદ્ભવ થયો. નહિ તો ધર્મશાસ્ત્ર અને માનસશાસ્ત્રને આવો બારમો ચંદરમા હોય?
પલાશ : (આંગળી ચીંધી) એ ઈંડું શેનું?
અભિજિત : શેનું નહિ, કોનું કહેવાય.
સોમ : પોપટનું, ભાઈ.
બંસી : (એક ઈંડું હાથમાં ઉપાડી) અને આ?
આલાપ : અરે, અડ્યો, અડ્યો? જા, નાહી આવ.
સોમ : એ ટીટોડીનું, ભાઈ.
મરાલ : કેવું સરસ છે! રંગોની પંચવટી જેવું પચરંગી
પલાશ : અને આ? — સાવ ધોળુંફક!
સોમ : એ મોરનું ઈંડું.
મરાલ : મોરનું સાવ સાદું?
પલાશ : ન હોય! સાંભળ્યું છે કે મોરનાં ઈંડાં કાંઈ ચીતરવાં ન પડે! એ તો ચીતરેલા, જ હોય.
સોમ : (હસતો) હા—હા—હા! આખો જન્મારો આમાં ગાળ્યો તોય મોરનાં ચીતરેલાં ઈંડાં જોયાં નથી.
(દક્ષિણદ્વારમાંથી વિદુર આવે છે.)
(અભિજિતની ઉંમરના છે છતાં વાળ સાવ ધોળા થઈ ગયા છે. અંગ ગૌર અને મુખાકૃતિ સૌમ્ય છે. ઝીણી દાઢી મોઢાના ભરાવમાં ઉમેરો કરે છે.)
(સૌ છાત્રો સડાક થઈ ઊભા રહી જાય છે.)
વિદુર : શું કરો છો અહીં સઘળા?
બંસી : તમે કહ્યું હતું ને કે પ્રોફેસર અભિજિતનો ઈસ્વીસન પૂર્વના પહેલા અને બીજા સૈકાનો ઊંડો અભ્યાસ છે! એટલે અમે એ વખતના માર્ગો, — જે, જે માર્ગે થઈને બૌધમતપ્રચારકો મધ્ય એશિયામાં ગયા, અને જે માર્ગે પાછળથી ફાહિયાન, હ્યુએનસાંગ અને ઇત્સિંગાદિ આર્યાવર્તમાં આવ્યા તે માર્ગો આ પૃથ્વીના ગોળા ઉપર એમની પાસે સમજવા આવેલા.
અભિજિત : અને અત્યારે ઈંડાના ગોળા ઉપરના રંગીન માર્ગો જોઈ રહ્યા છે. પૃથ્વીના ગોળા કરતાં ઈંડાને હિંદુઓએ વધારે માન આપવું જોઈએ. વેદમાં સર્જનને ઈંડા સાથે સરખાવ્યું છે, નહિ વિદુર? અને ઉપમેય કરતાં ઉપમાન વધારે ચડિયાતું હોવું જોઈએ એવો રસશાસ્ત્રનો નિયમ છે. (વિદ્યાર્થીઓ વધારે મૂંઝાય છે. અભિજિત આવી રીતે સ્વામીજી સાથે ઠઠ્ઠા કરે એ પણ એમને ગમતું ન હોય એવી રેખાઓ એમના મોઢા ઉપર છે.)
વિદુર : બહુ સારું કર્યું, અભિજિત! હું મારા છાત્રોને પક્ષીઓના અભ્યાસ તરફ દોરવાનો વિચાર કરતો હતો ત્યાં તમે જ એ વિષય શરૂ કર્યો એ યોગ્ય જ થયું છે.
(વિદ્યાર્થીઓ આશ્ચર્ય પામે છે.)
અભિજિત : પણ પક્ષીઓનો અભ્યાસ એમને ખાધા વિના થાય નહિ. જે વસ્તુ કરવી તેની સાથે તન્મય થઈ જવું જોઈએ અથવા તેને પોતા-મય કરી દેવી જોઈએ. પાશ્ચાત્ય દેશોમાં પક્ષીશાસ્ત્ર ખૂબ વિસ્તર્યું અને આપણે ત્યાં સોમ જેવા વાઘરીઓના હાથમાં જઈ પડ્યું તેના મૂળમાં પણ આ જ કારણ છે. તેઓ પક્ષીઓને ખાય છે, અને આપણે ત્યાં પક્ષીઓ આપણા દાણા ખાઈ જાય છે. એટલે જ મને એક વખત કલ્પના આવેલી. સાચી ખોટી તો ભગવાન જાણે, — ભગવાન એટલે ભાષાનો ભગવાન, — કે પાશ્ચાત્ય દેશોમાં પક્ષીઓના માનસશાસ્ત્ર કરતાં હિન્દુસ્તાનમાં પક્ષીઓનું માનસશાસ્ત્ર વધારે વિકસિત હશે!
વિદુર : તું નાનો હતો ત્યારના તારામાં અને આજના અભિજિતમાં જરાય ફરક નથી પડ્યો. માત્ર ત્યારે તું નાનીનાની વાતો કરતો, આજે મોટામોટા કટાક્ષો કરે છે અને કોઈને છોડતો નથી.
અભિજિત : એનુંય કારણ છે. મૂર્ખાઈને શરીર સાથે સંબંધ હોઈ શરીર સાથે તેનો વિકાસ થાય છે. મગજ મોટું થતું જ નથી, કદી! (સોમને) આ પાંચ ઈંડાં. કેટલા પૈસા થયા, સોમ?
સોમ : પાંચ આના, શા’બ.
પલાશ : આપણે આ મોરનાં ઈંડાં રાખી લઈએ તો?
વિદુર : હા, એ ઠીક છે. ફાલ્ગુની કેટલાય વખતથી મોર મોર ઝંખે છે.
અભિજિત : તો એક બીજું ઈંડુંય રાખી લઈએ. સૌમ, તને આશ્ચર્ય થશે, પણ આ તારો છોકરો મને ખૂબ ગમી ગયો છે. જોયો છે ત્યારથી એને જોયા કરું છું. અહીં મૂકતો ન જા?
સોમ : કોને? તીરથને?
અભિજિત : હા, તીરથને. નામ પણ કેવું સારું?—તીરથ? હા, એ પણ ઠીક છે. તીરથને આપણે ભણાવશું—ગણાવશું, અને પછી એની દ્વારા વાઘરી કોમમાં પ્રવેશ કરશું. વાઘરી કોમની ખરી સેવા તો વાઘરી જ કરી શકે. પણ સોમ, આ પેલા પાદરીઓ સાથે ભાગી ગયો હતો એ જ છોકરો?
સોમ : હા, શા’બ, બાર મહિના કેડે વળી એમને મૂકીને તે પાછો વયો આવ્યો. કે’તો’તો કે ગોરી મડમડી પરણાવવાની લાલચ મળેલી. પણ ઈશ્વરે મહેર કરી અને ગામના કૂબા સાંભર્યાં. નહિ તો આજ એ ક્યાં હોત! (આંખો લૂછે છે.) તમારી મોટી મે’રબાની શા’બ, જો એને રાખો તો. બહુ જૂઠો છે. એની માને બહુ કવરાવે છે. સહેજ સુધરે અને સારો થાય તો અમારી આંખ ટાઢી.
વિદુર : તો એને અહીં મૂકતો જા અથવા એક બે દિવસ પછી મોકલી દે જે. એની માને મળી લે.
સોમ : ના બાપજી; ઘરે જાય તો પાછો આવે નહિ. એને આજે જ રાખી લો. વળી એની માને મળવું હશે તો ક્યાં છેટું છે? હું હવે આધેડ થયો, પણ એ તો હજી જોબનમાં છે. ઘોડી જેવી દોડી આવશે.
(તીરથ કાંઈ બોલતો નથી. પિતા તરફ એક નજર નાખી બારીમાં જાય છે અને બકુલકુંજ તરફ જોઈ રહે છે.)
(અશોક, આશ્રમનો મઠ-જ્યેષ્ઠ પ્રવેશ કરે છે. ધોતી અને પહેરણ પહેર્યાં છે.)
વિદુર : લ્યો, મઠ-જ્યેષ્ઠ પણ આવી ગયા. અશોક, એક નવો વિદ્યાર્થી આવ્યો છે. એને પુસ્તકાલય ઉપરની ઓરડી આપજે, અને અહીં ગમી જાય તેની પૂર્ણ સંભાળ રાખજે.
અશોક : વારુ; પણ વિદ્યાર્થી તો બતાવો.
બંસી : જો પેલો બારીમાંથી બહાર ડોકાય તે. આ ઈંડાં વેચનાર સોમભાઈ વાઘરીનો પુત્ર.
સોમ : ત્યારે હું જાઉં, બાપજી. અવારનવાર આવીને તીરથની ખબર કાઢતો રહીશ. ભગવાન તમારુંં ભલું કરે.
(ઊભો થઈ જવા લાગે છે.)
અભિજિત : ઊભો રહે. આ પૈસા લેતો જા. આ પાંચ આના પેલાં પાંચ ઈંડાંના અને આ મોરનું ઈંડું મૂકતો જાય છે તેનું શું?
(પૈસા ઉપાડતો) કાંઈ નહિ શા’બ. આશ્રમને મારી એટલી ભેટ માનજો.
(નમસ્કાર કરી જાય છે.)
વિદુર : બહુ માયાળુ ડોસો છે અને છોકરો પણ ચાલાક લાગે છે. એની માંજરી આંખોમાં ચમક છે. પછી તો નીવડ્યે વખાણ. નાનપણથી સેવેલું સ્વપ્નું આમ આજે કોળવું શરૂ થાય છે. તેથી ખૂબ સંતોષ અનુભવું છું.
(બહારથી અવાજ આવે છે : ‘બાપુ, બાપુ!)
વિદુર : કોણ? ફાલ્ગુની? અહીં છું, બેટા, અભિજિતના ખંડમાં. અહીં આવ.
(ફાલ્ગુની પ્રવેશ કરે છે. તેર વરસની એ સુંદર કન્યા આશ્રમની કોકિલા છે. સ્વામીજીની એ એકની એક દીકરી છે.)
વિદુર : જો, તારે માટે મોરનાં ઈંડાં લીધાં. ખુશ?
ફાલ્ગુની : (ઈંડાં ઉપાડી) મોરનાં ઈંડાં? વાહ, કેવી મજા? ચાલો, બાને બતાવું.
(જવા દોડે છે.)
પલાશ : એક ઈંડું મને આપવાનું, સ્વામીજી.
વિદુર : ફાલ્ગુની, એક ઈંડું પલાશને આપી દે. એના કહેવાથી તો અમને સૌને સૂઝ્યું.
ફાલ્ગુની : (ફરીને-હસીને) લ્યો, કયું જોઈએ એ છે? પસંદ કરી લો.
પલાશ : તમે જ આપો. તમે આપો તે લઈશ.
ફાલ્ગુની : તો આ મોટું ઈંડું ઉપાડી લ્યો. હું નાની એટલે મારું નાનું, તમે મોટા એટલે તમારું મોટું!
(ઈંડું આપી હસતીહસતી ચાલી જાય છે.)
વિદુર : ત્યારે હું જાઉં. આજે ફાલ્ગુનીની બાની તબિયત સહેજ લથડી છે.
અભિજિત : તે ફાલ્ગુનીની બા તને કંઈ થાય કે નહિ?
(સૌ હસે છે.) બોલને મારી બૈરી.
વિદુર : (હસી) અહીં છાત્રો ઊભા છે, અભિજિત.
અભિજિત : અમને ફિલસૂફોને સ્થળકાળનાં બંધન નથી.
વિદુર : તારી વાતો! ચાલો હું તો જાઉં. અશોક! સૌને વાંચવા બેસાડી દેજે અને તીરથને સંભાળવાનું ભૂલતો નહિ.
(જાય છે.)
અભિજિત : હું તો થાક્યો. (જઈને આરામખુરશીમાં પડે છે. છાત્રો બીજી ખુરશીઓ તાણી એની આસપાસ ગોઠવાય છે.)
અભિજિત : તીરથ, આમ આવ તો. આમ એકલો ક્યાં સુધી ઊભ્યા કરીશ? બેસ સૌની સાથે.
(તીરથ પાસે આવે છે, શું કરવું એની સૂઝ ન પડવાથી સૌ સામે જોતો ઊભો રહે છે. અભિજિત એનો હાથ પકડી પોતા તરફ ખેંચે છે અને એક ઘોડા ઉપર બેસાડે છે.)
બોલ, ગમશે અહીં!
તીરથ : (માથું ધુણાવી હા કહે છે.)
અભિજિત : ઘર યાદ આવે છે?
તીરથ : (માથું ધુણાવી હા કહે છે.)
અભિજિત : આમ એક મણનો મૂંડો હલાવે છે તે કરતાં પાશેરની જીભ ચલાવતો હો તો! આખો વખત મૂંગો રહ્યો. હવે તો કાંઈ બોલ, ભાઈ. બીજા ન બોલે એમાં અસ્વસ્થતા મને થાય છે.
(તીરથ તોય કશું બોલતો નથી.)
અભિજિત : ઠીક, એક બીજી વાત, બીડી પીતાં આવડે છે?
તીરથ : (ઉત્સાહથી) હા.
અભિજિત : શાબાશ. મને અંતે અરણ્યમાંય સાથી મળ્યો ખરો. નરકમાં જેમ પુણ્યશાળીઓ અલ્પ સંખ્યામાં હોય છે તેમ આશ્રમમાં આપણેય અલ્પ સંખ્યામાં છીએ.
(ડબામાંથી બે સિગારેટ કાઢી સળગાવે છે. અને એક તીરથને આપે છે.)
મરાલ : (ખુરશી આઘી ખસેડતો) ભાઈ શા’બ, તોબા તમારાથી તો! તમારા આ ધુમાડા નથી સહાતા.
અભિજિત : ધુમાડા પણ ફિલસૂફી જેટલા જ અસહ્ય હોય છે. સિંહણનાં દૂધ સૌથી ન જીરવાય, કેમ તીરથ? જવાબ દે તો, ભાઈ! આમ મૂંગો શું બેસી રહ્યો છે? રાજકારણમાં જેમ બહુસંખ્યા કોમ કરતાં અલ્પસંખ્યા કોમ વધારે શોરબકોર મચાવે તેમ આપણેય કરવું જોઈએ. આપણે આ લોકોને United Front આપવો જોઈએ, સમજ્યો?
અશોક : તીરથ, તમે કહ્યું બધું સમજી ગયો.
(સૌ હસે છે. તીરથ કરડાય છે.)
અભિજિત : સમજણ એ કાંઈ અમુક વર્ગનો જ ઈજારો નથી. કેટલાક વહેલું સમજે અને કેટલાક મોડું સમજે. માણસનાં બચ્ચાં જન્મે કે તરત જ તેમની આંખો ઊઘડી જાય છે; જ્યારે મીંદડીનાં બચ્ચાંની આંખો ઊઘડતાં વાર લાગે છે. પણ બને છે તો એવું કે જે અંધારામાં માણસો નથી જોઈ શકતાં ત્યાં મીંદડાં જોઈ શકે છે.
તીરથ : (રસપૂર્વક) ખરું છે. વળી અંધારામાં એમની આંખો એવી તો ચમકે! અમે કેટલીય વાર અંધારામાં કેડી ન દેખાતી હોય ત્યારે અમારી પાળેલી બિલાડીને આગળ કરી પાછળ-પાછળ જઈએ છીએ.
અશોક : અંતે મીંદડીનાં બચ્ચાંની આંખો ઊઘડી ખરી.
(તીરથ મૂઠીઓ વાળે છે. મોઢું શાંત રહે છે.)
પલાશ : તમારી વાતો છોડો હવે. આપણે આપણો અભ્યાસ આગળ ચલાવીએ
અભિજિત : હા; બોલો. શું લઈને આવ્યા હતા આજે?
બંસી : નીતિશાસ્ત્ર.
અભિજિત : સર્વનાશ! મારું એ ગજું નહિ. હું તો ઈંડાં ખાઉં; બીડી પીઉં. નીતિશાસ્ત્ર માટે તો તમારે કોઈ ધર્મપરાયણ પુરુષ પાસે જવું જોઈએ. હવેલીના મુખિયાજી પાસે જાવ.
અશોક : મશ્કરી નહિ. તમારે એ વિષય ઉપર કંઈક કહેવું જ પડશે. તમારા ‘This Exists Not’ નામના પુસ્તકનાં અમે ખૂબ વખાણ સાંભળ્યાં છે.
(વાતોમાં રસ ન પડવાથી ઊભો થઈને તીરથ બારી કને જાય છે અને બકુલઘટામાં જોઈ રહે છે.)
અભિજિત : ત્યારે તો તમે મારાં મંતવ્યો જાણતા લાગો છો. જે વસ્તુ મારે મન હયાતી ધરાવતી નથી તે વિશે મારી પાસેથી શું સાંભળવાની આશા રાખો છો?
અશોક : તો પુસ્તક શા માટે લખ્યું?
અભિજિત : કેમ કે જે હોતું નથી તેને જ વિશે વિશેષ કહેવાનું હોય છે. પણ એમાં એક બીજો હેતુ પણ રહેલો છે. મેં એ પુસ્તક સત્યનું પાલન કરવા, જે વસ્તુ નથી તેને નથી કહેવા લખ્યું છે. જે વસ્તુ છે તે તો છે કહેવી તે અર્ધસત્ય છે. સમાજને અર્ધસત્ય આકર્ષક થઈ પડે છે, કેમ કે એનો ચળકાટ વિશેષ હોય છે. જે નથી તેને નથી કહીએ છીએ ત્યારે સમાજને આઘાત થાય છે, અને એમાં અસત્યનું આરોપણ કરવામાં આવે છે. ખરું જોતાં સત્યની પૂર્ણાહુતિ ત્યારે જ થાય છે. હોય તેને નથી એમ કહેવું, કે ન હોય તેને છે એમ કહીએ છીએ ત્યારે સમાજ આપણને ધર્માચાર્ય કરીને સ્થાપે છે. તોબા તમારો સમાજ! એને તો ધગધગતા લોહસ્તંભો અને લોહીની નદીઓવાળો ભગવાન જ પહોંચે. કાચાપોચા ભગવાનનેય તે તો કરડી ખાય!
પલાશ : તમે ભગવાનમાં માનતા નથી છતાં એને યાદ તો વારંવાર કરો છો. એટલું તો ભાવિકોય સ્મરણ નથી કરતા.
અભિજિત : હું એ જ કહું છું તો! — કે જેની પૂજા કરવી હોય તેમાં માનવું નહિ અને જેમાં માનવું હોય તેની પૂજા કરવી નહિ. વળી ભગવાનમાં હું નથી માનતો તેમ તમને કોણે કહ્યું? એવું કોઈક કે કાંઈક છે એમ લાગે છે. માત્ર તેને તમારી જેમ પૂજતો નથી પણ તિરસ્કારું છું. કેમ કે તે આપણને તિરસ્કારે છે. આકાશમાં રહેવું અને આપણા થઈને રહેવું એ કામ ખુદ ભગવાનથીય બની શકે તેમ નથી. એ ઊંચે રહેતો હોવાથી માનવસમાજ, અરે આખી સૃષ્ટિ ઉપર નીચી નજરે જુએ છે. He looks down upon us. કાં તો એણે આપણી વચ્ચે આવીને વસવું જોઈએ અને નહીં તો આપણા પ્રેમની આશા છોડવી જોઈએ.
મરાલ : તમેય જબરા છો! જાણે એ આપણી ભક્તિની રાહ જોઈને જ બેઠા હશે! આપણા માપથી ભગવાનને માપવાના ન હોય!
અભિજિત : માણસની કલ્પનાના ભગવાન માણસની મર્યાદાની ઉપરવટ ગજું ન કરી શકે. એક ગ્રીક દાર્શનિકે કહ્યું છે કે જો કૂતરાઓ ભગવાનની કલ્પના કરે તો એક મોટા ડાઘિયા કૂતરાને-બૂલડોગને પ્રભુ કરી સ્થાપે. માટે જ કહું છું ને કલ્પનાના પ્રભુને નહિ પણ છે તે પ્રભુને પૂજવાના છે. પ્રભુની અનુભૂતિ કરવી હોય તો કલ્પના કરવાનું છોડી દેવું પડશે. (બારીમાંથી બકુલઘટામાંથી એક તેતરનો કારમો આર્તનાદ આવે છે. સૌ ચમકીને ઊભા થઈ જાય છે અને બારી પાસે જાય છે.)
મરાલ : શું થયું?
આલાપ : કોઈ પંખી પડ્યું. સમડીએ ઝડપ મારી હશે કદાચ.
અભિજિત: અવાજ તો બહુ નજીકનો હતો. તપાસ કરીએ.
તીરથ : કાંઈ થયું નથી. એ તો સહેજ તમારા કોટમાંથી બટન કાઢી આંગળીએ ચડાવ્યું તે એક તેતર પડ્યું. તમારી બધાની વાતો સાંભળી મને થતું હતું કે મને કાંઈ નથી આવડતું. ખાતરી કરી કે કાંઈક તો જાણું છું.
પલાશ : અરે પણ કાંઈ કોઈના જીવ ઉપર અખતરા હોય? ભાઈસાહેબ આવ્યા તે જ દિવસે ઝળક્યા.
અભિજિત : ચાલો કાંઈ નહિ, શાક થશે.
આલાપ : તમેય પ્રોફેસર...
તીરથ : ના.. રે. એમ કાંઈ મરી જાય તેમ નથી માર્યું. જમણી પાંખ વેધાય એવી ટીપ લીધી હતી. તેતર હાથમાં આવ્યું એટલે તેતરી ખસે નહિ. મને અહીં એકલું એકલું લાગત અને કેમે કરી દિવસો ન જાત. સાથી શોધ્યો. ચાલો સૌને બતાવું.
(તીરથ આગળ અને બીજા પાછળ એમ જાય છે. પ્રોફેસર કાંઈ ઊંડો વિચાર કરતા નવી બીડી સળગાવવા રોકાય છે અને પછી તેઓ પણ સૌને અનુસરે છે.){{Poem2Close}}
KhyatiJoshi
26,604

edits

Retrieved from "https://wiki.ekatrafoundation.org/wiki/Special:MobileDiff/13856"

Navigation menu