પરિષદ-પ્રમુખનાં ભાષણો/૭.: Difference between revisions

'''‘મારા મનગમતા મહારાજ, મારે ઘેર આવો રે,'''

'''હું તો તલસું તમારે કાજ, હસીને બોલાવો રે.’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

તેમજ નીચેનાં જેવાં પરભાતિયાં પણ ઘણા લોકો ને યાચકો ગાય છેઃ{{Poem2Close}}

<poem>

<center>'''*'''</center>

<poem>

'''‘રાત રહે જાહરે પાછલી ખટ ઘડી, સાધુ પુરુષને સુઇ ન રહેવું,'''  

{{Poem2Open}}

<poem>

'''‘જ્યાંલગી આતમા તત્ત્વ ચિન્યો નહીં, ત્યાંલગી સાધના સર્વ જૂઠી,'''  

'''માનુષદેહ તારો એમ એળે ગયો, માવઠાંની જેમ વૃષ્ટિ વૂઠી.’'''

</poem>

<poem>'''‘ભણે નરશૈયો કે તત્ત્વદર્શન વિના રત્નચિંતામણી જન્મ ખોયો.'''  

</poem>

<br>

એ જ સમયમાં પાટણમાં કવિ ભાલણ, સિદ્ધપુરમાં ભીમ, અને સ્ત્રીને છાજે એવાં, લજ્જાયુક્ત, મર્યાદિત શૃંગારનાં કૃષ્ણભજન ગાઈ વાચકને કૃષ્ણભક્તિના રસમાં તરબોળ કરનાર મેડતાનાં મીરાંબાઈ ગુજરાતી સાહિત્યના આદિકાળના ક્ષિતિજમાં તેજસ્વી તારાના જેવાં પ્રકાશમાન થાય છે.

ભાલણે ‘કૃષ્ણલીલા’, ‘રામબાળલીલા’, ‘નળાખ્યાન’, ‘ઉદ્ધવઆવાગમન’, ‘રુક્મિણીહરણ’, ‘દશમસ્કંધ’ આદિ ગ્રન્થો રચ્યા છે. એનાં નીચેનાં પદો સ્ત્રીઓ ગાય છેઃ</poem>

'''અમલતા એના જેવી, નથી કોઈ ભાષામધ્ય,'''

'''પ્રાચીનપણું તો જેનું મોટેરૂં મનાય છે.'''

'''ગુર્જર ગિરાની તુલ્ય, ઉપમા ઉર્વીમાં નથી,'''

'''સર્વગુણસંપન્ન છે, ઉચ્ચાર રસાળ શો?’'''

'''ખીલવા કંઈક માંડે રે, સુગંધ અતિ દે ત્યારે.’'''

<center>*</center>

અને  

'''‘સોમલ જેવી સાચી રે, ખાતાં ન લાગે ખારી;'''

<center>'''મુક્તાનંદ'''</center>

મુક્તાનંદે ‘સતીગીતા’માં સતી સ્ત્રીઓનો પ્રભાવ વર્ણવ્યો છે, એમાં નીચેની ગરબી વાચકના હૃદયને કરુણરસમાં તરબોળ કરે છેઃ

'''‘રસિયા વર રણછોડ છોગાળા, સાંભળો વિનતિ અમારી રે;'''

'''મર્માળા મુને જાણી પોતાની, હાથ ગ્રહો ગિરધારી રે.’'''

<br>

<br>

<center>'''બ્રહ્માનંદ'''</center>

બ્રહ્માનંદે કૃષ્ણ કીર્તનનાં પદો ગાયાં છે; નીચેનાં ઉત્તમ છેઃ

'''‘નારાયણ સુખકારી ભજી લે, નારાયણ સુખકારી;'''

'''સાધુજનની માન શિખામણ, વિષય વિકાર વિસારી. ભજી લે.’'''

'''લીધું મન હાથતણે લટકે. ઓરા.’'''

<center>*</center>

એનાં નીચેનાં જેવાં જ્ઞાનભક્તિનાં પદો પણ ઉત્તમ છેઃ

'''‘આ તનરંગ પતંગ સરીખો જાતાં વાર ન લાગેજી;'''

'''અસંખ્ય ગયા ધનસંપતિ મેલી, તારી નજરો આગેજી.’'''

'''માથું જાતાં રે, મુખનું પાણી નવ જાવે;'''

'''બ્રહ્માનંદ કહે રે, તે સંત હરિને મન ભાવે.’'''

<br>

<br>

<center>'''૧૯મા સકાનાં કાવ્ય'''</center>

'''‘ત્યારે માતા કૌશલ્યાજી બોલીયાં, હો વાલા રે,'''

'''તુને નહીં જાવા દેઉં વન, કુંવરજી કાલા રે.’'''

ઈત્યાદિ.

રામચંદ્રજીને વનમાં જતા અટકાવવા કૌશલ્યાનાં વચન કરુણારસથી ભરપૂર છે ને માતાના અકૃત્રિમ સ્નેહરસનો ખરો ચિતાર આપે છે. તેમજ પોતાની સાથે તેડી જવા સીતાજીએ રામચંદ્રને કહેલાં વચન પણ હૃદયદ્રાવક છેઃ

'''‘અહો નાથ હું દાસી તમારી વિજોગ નવ સેહેવાય;'''

'''તમ વિના હું કેમ રહું એકલી, એક ઘડી જુગ થાય'''

'''એમ હું તમથી ન રહું વેગળી સુણિયે શ્રીરઘુરાય;'''

'''જેમ સદા વિવેક સાધુનું હદે તજી કલ્પાંતે નવ જાય.’'''

એની કેટલીક ગરબીઓ પણ ઉત્તમ છેઃ

'''‘આવો આવો રે નંદના લાલ, મારે ઘેર આવો રે.’'''

'''‘મુને મળિયા સુંદરશ્યામ, આજે મારે દીવાળી.’'''

<br>

<br>

<center>મનોહરસ્વામી</center>

મનોહરસ્વામી એ વડનગરા નાગર મૂળ જૂનાગઢના વતની હતા. પણ ભાવનગરમાં સદ્ગત ગૌરીશંકરભાઈના આશ્રય નીચે આવીને રહ્યા હતા. પાછળની એમણે સંસારથી વિરક્ત થઈ સંન્યાસ ગ્રહણ કર્યો હતો અને સચ્ચિદાનન્દ નામ ધારણ કર્યું હતું. પછી શ્રીયુત ગૌરીશંકરભાઈને પણ એમણે સંન્યાસની દીક્ષા આપી હતી. એઓ શાંકરમતના દૃઢ હિમાયતી હતા અને એમણે વલ્લભમતના ખંડન વિષે કાવ્ય રચ્યું છે. એઓ ગીર્વાણભાષામાં પ્રવીણ હતા અને ‘ભગવદ્ગીતા’ ને ‘રામગીતા’નું ગુજરાતી કાવ્યમાં એમણે ભાષાન્તર કર્યું છે. એઓ સ્વભાવે સ્વતન્ત્ર અને આગ્રહી હતા. એમણે ‘વલ્લભમતખંડન’ નામનો સંસ્કૃત વાદગ્રન્થ રચ્યો છે. એમને ફારસી ભાષાનું પણ સારું જ્ઞાન હતું. એ ઉપરાંત વેદાન્તવિચારથી અંકિત ‘મનોહરકાવ્ય’ પણ એમણે રચ્યું છે. એમાંની કેટલીક સુંદર પંક્તિઓ નીચે આપી છે; પંથ ચલાવનારા પાખંડી લોકોને એમણે નિન્દ્યા છે કે–

'''‘કંઈ પાખંડે પંથ ચલાવે, પ્રભુ થઈને પૂજાય;'''

'''શિષ્યતણો સંશય નવ ટાળે, ધૂતિને ધન ખાય.’'''

કવિએ સત્ય કહ્યું છે કે જ્યાંસુધી કામનાનો નાશ થતો નથી ત્યાં સુધી આન્તર મિલનતા ધોવાતી નથીઃ

'''‘પત્થર તેટલા દેવ કરે, તીરથમાં ડુબકાં ખાય,'''

'''વ્રત ઉપવાસે દેહ દમે પણ, મનનો મેલ ન જાય;'''

'''ગુરુવેદાન્તવચનથી તેણે, નિજ સ્વરૂપ સમજાય,'''

'''વૃત્તિ અખંડ જ્ઞાનમય રાખે, જન્મમરણભય જાય.’'''

બ્રહ્માનંદનો સ્વાનુભવ થવાથી કેવું સુખ થાય છે?

'''બ્રહ્માનંદ મગનમાં વિલસે, ત્રિવિધ ટળી જાય;'''

'''દેહ છતે દેહભાવ તજે, દૃઢ સંશયશોક પળાય.'''

'''એ સુખ જે માણે તે જાણે. વાણે નવ કહેવાય;'''

'''મનોહર હરિગુરુપૂર્ણકૃપાથી, આત્માનંદ પમાય.’'''

આમાં અને અન્ય સ્થળે

‘मुद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यते सर्वसंशयाः ।

क्षीयन्ते चास्य कर्माणि तस्मिन् दृष्टे परावरे ।।’

અને ‘यदा सर्वे प्रमुच्यन्ते कामा येडस्य हदि श्रिताः

अथ मर्त्योडमृतो भवत्यत्र ब्रह्म समश्नुते ।।

આદિ ઉપનિષદવાકયોની છાયા આવે છે. તેમજ

'''‘જે અપાણિપાદ ગ્રહે ગતિ કરનાર રે,'''

'''આંખ્યો કાનો વિના દેખે સુણે ઠારોઠાર રે;'''

'''એને કો ન જાણી શકે, સહુનો એ જાણ રે,'''

'''નિત્ય જગદાદિ રાજે, પુરુષપૂરાણ રે.’'''

આમાં પરબ્રહ્મનું સ્વરૂપ ‘શ્વેતાશ્વતર ઉપનિષદ’ના

‘अपाणिपादो जवनो प्रहीता पश्यत्यचक्षुः स शृणोत्यकर्णः ।

स वेत्ति वेद्यं न च तस्यास्ति वेत्ता तमाहुरग्र्यं पुरुषं महान्तम् ।।’-

એ વાક્યનું સંસ્મરણ કરાવે છે.

ધર્મનો ઢોંગ કરનારા, બગઋષિઓના પર કવિએ સખત પ્રહાર કર્યો છેઃ

'''‘કપટી પાપ આપતો, હીંડે ઠારોઠાર,'''

'''ચપટી ચોખા લઈ ફરે, સર્વ દેવનાં દ્વાર,'''

'''કર જોડીને વીનવે મારાં પાપ નિવાર. કપટી.’'''

પણ કામદિનો નાશ થયો નથી ત્યાં સુધી સિદ્ધિ થતી નથીઃ

'''‘પાપતણાં તો મૂળ છે, કામાદિક મનમેલ;'''

'''ત્યાંસુધી નહીં સાંભળે, દેવ ગણે છે ફેલ.'''

'''નિર્મળ થઈ હરિભજન કર, રાખી દૃઢ વિશ્વાસ;'''

'''મનોહર સદ્ય મુકાવશે, કાપી પાતકપાશ.’ કપટી.'''

વળી–

'''‘શત સંવત્સર તૂંબડી, જળમાં ડબકાં ખાય'''

'''અંતર ધોયા વિણ કદી, કટુતાઈ નવ જાય.’'''

જેવી પંક્તિઓમાં મન નિર્મળ કરવાનો યોગ્ય ઉપદેશ કર્યો છે. જીવન્મુક્ત કયારે થવાય તેને માટે નીચેનું પદ ગાયું છેઃ

'''‘જે કોઈ સદ્ગુરુશરણે જાય, તેના સંશય દૂર પલાય;'''

'''કામ, ક્રોધ, મદ, મચ્છર, આશા, તૃષ્ણા લય થાય,'''

'''સમરસવ્યાપક સચ્ચિદ આનંદ, રૂપ થઇને વિલસાય;'''

'''મનોહર મરણતણો ભય ભાગે, જીવન્મુક્ત કહેવાય. જે કોઈ.’'''

વળી નીચેનાં જેવાં પદ સંસારનું સત્ય ચિત્ર દર્શાવી મતને બોધ ને શાન્તિ આપે છેઃ

'''‘મન તું મે’લ જૂઠ જંજાળ, માથે ભમે અચાનક કાળ. ટેક.'''

'''ભવસાગરમાં ચાર ખાણના, જંતુ લઘુ વિશાળ;'''

'''ચેત ચેત રે ચેત શીઘ્રથી, મૂકી આળપંપાળ;'''

'''મનોહર મૃત્યુ થકી મૂકાવે, ચિદ્ઘન દીનદયાળ. મન તું’'''

<br>

<br>

<center>'''ભોજો ભક્ત''' </center>

ભોજો ભક્ત પણ કાઠિયાવાડનો વતની હતો ને એ જ સમયમાં થઈ ગયો. એ અસંસ્કારી કુટુંબમાં જન્મ્યો હતો ને એને વિદ્યાનો સંસ્કાર મળ્યો નહોતો તોપણ કુદરતની બક્ષિશથી એણે અસરકારક પદો ગાયાં છે. એના ‘ચાબખા’ કેટલાક સ્થળે અસંસ્કારી, સીધી ને સચોટ ભાષામાં હોવાથી અને હૃદયના અન્તર્ભાગમાંથી નીકળેલા હોવાથી વાચકના હૃદયને ભેદે છે. જેમ ધીરો ‘કાફી’ માટે પ્રસિદ્ધ છે, તેમ ભોજો ભક્ત ‘ચાબખા’ માટે પ્રસિદ્ધ છે. નીચેના ચાબખા લોકપ્રિય થયા છેઃ

'''‘પ્રાણીયા ભજી લેને કિરતાર, આ તો સ્વપ્નું છે સંસાર.’'''

<center>*</center>

'''‘મુરખા મોહી રહ્યો મારૂં રે, આમાં કાંયે નથી તારૂં રે.’'''

<center>*</center>

તેમજ નીચેના જેવી ‘હોરીઓ’

'''‘નાથ મોરી અરજ સુણો અવિનાશી,'''

'''હું તો જનમ જનમ તોરી દાસી – નાથ.’'''

અને ‘કાચબોકાચબી’

‘કાચબો કહે કાચબી, તું ધારણ રાખની ધીર’ – એ ગરબી જનમંડળમાં બહુ પ્રચાર પામી છે.

જેમ આદિકાળની સાહિત્યમાળાનો મધ્ય મણિ નરસિંહ મહેતા અને મધ્ય કાળની સાહિત્યમાળાનો મધ્ય મણિ કવિ પ્રેમાનંદ છે. તેમ અર્વાચીન કાળની સાહિત્યમાળાનો મધ્ય મણિ સહૃદય ને ફાંકડો કવિ દયારામ છે. એણે અનેક ગ્રન્થો ગુજરાતી ને હીંદીમાં રચ્યાં છે. એના મધૂર કોકિલકંઠે એ અનેક રસિક ગાયનો, ભજનો, ને ગરબીઓ લલકારતો. કહે છે કે એમાંનાં કેટલાંક પદો તે એના ભક્તોથી ઉતારી શકાયાં પણ નથી, કવિ નર્મદે એનાં કાવ્યો તેમજ જન્મચરિત્રની હકીકત એકઠી કરવા અતિશય પ્રયાસ કર્યો છે.

કવિ વૈષ્ણવ મતનો દૃઢ હિમાયતી હતો. એણે નવ પ્રકારની ભક્તિમાં દસમો પ્રેમલક્ષણા ભક્તિનો પ્રકાર ઉમેર્યો છેઃ {{Poem2Close}}

<poem>

'''‘શ્રવણ, કીરતન શ્રીકૃષ્ણનું, સ્મરણ, સેવન, અરચંન,'''

'''એ ભક્તિ સહુ સાધનતાજ, જે પામે વશ થાયે વ્રજરાજ.’'''

</Poem>

<poem>

'''‘રૂપ, દ્રવ્ય, ગુણ, ત્રણે એ કારણ પ્રીતિ થવાનાં કહાવે;'''

'''જો ન મળે તો વિકળ થાય, આસક્તિ એ કહેવાએ.’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

એજ પ્રમાણે વ્યસન ને પ્રેમલક્ષણા ભક્તિનું લક્ષણ આપી તેનાં સ્વરૂપ સુંદર શબ્દોમાં સમજાવ્યાં છેઃ

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘પ્રેમલક્ષણા વળી દ્રગરુચિ અભિલાષા ઉદ્વેગ ચાર.’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

ગોપીની શ્રીકૃષ્ણ પ્રતિની ભક્તિ એ એવી ચાર પ્રેમલક્ષણા ભક્તિ છેઃ

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘જાતી જુઓ તો આહીરની, તેમ અબળા અધમ અવતાર;'''

'''ગોપીની પદરજ વંદે ઈશ, કર્યા પ્રેમલક્ષણા તે સહુને શીશ.’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

દયારામનાં કાવ્યો ત્રણ વિભાગમાં વિભક્ત થાય છેઃ

૧. ભક્તિનાં ને નીતિનાં કાવ્ય; ૨. જ્ઞાનનાં કાવ્ય; ૩. ગરબીઓ.

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘ઓધવજી છે અળગી રે વાત એક પ્રેમતણી.’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

એ ‘પ્રેમપરીક્ષા’ના કાવ્યમાં જ્ઞાન કરતાં ભક્તિનો અધિક પ્રભાવ દર્શાવી કવિએ જ્ઞાની ઓધવજીનું મન પ્રેમ તરફ વાળ્યું છેઃ

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘એવાં વચન સુણીને રે, ઓધવજીની ભ્રાંતી ટળી,'''

'''કહું દયાનો પ્રીતમજી રે, નિશ્ચે એક તમને જડ્યા.’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

કવિશ્રીનું ‘માતા જસોદા ઝુલાવે પારણે–’ એ પારણું તેમજ

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘એક સમે હનુમાન ગરુડ બેહુ એક સ્થળે મળિયા;'''

'''કોઈ કોઈના ગાંજ્યા ન જાય, એમ અકેકપેં બાળિયા’–'''

</poem>

{{Poem2Open}}

એ હનુમાનગરુડ–સંવાદની લાગણી ઘણાં લોકપ્રિય થયાં છે.

<center>'''દયારામની ગરબીઓ'''</center>

ગરબીઓમાં અનેક ગરબીઓ ગરબાના દહાડામાં કે અન્ય અન્ય પ્રસંગે સ્ત્રીઓ લલકારીએ ગાય છે. મીરાંબાઈનાં ભજનો ને દયારામની ગરબીઓ સ્ત્રીવર્ગમાં અતિશય પ્રચાર પામ્યાં છે. એવી ગરબીઓમાંથી માત્ર થોડીનો જ નીચે નિર્દેશ કર્યો છેઃ{{Poem2Close}}

<poem>

‘સુણો સામળા, હું તમ માટે ઘેલી થઈ જો.’

<center>*</center>

</poem>

<br>

<br>

<center>'''નીતિભક્તિનાં પદ્યો'''</center>

નીતિભક્તિનાં પદોમાં

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘હરિ જેવો તેવો હું દાસ તમારો, કરુણાસિંધુ ગ્રહો કર મારો.’'''

‘ગર્ભવાસમાં રાખ્યો રે કિરપા તને બહુ કરી’ એવાં પદો ઉત્તમ છે.

</poem>

<br>

<br>

<center>'''હિંદી કાવ્યો'''</center>

કવિએ ‘સતસૈયો’ નામનું મોટું હિંદી કાવ્ય રચ્યું છે, તેમાં કલ્પનાશક્તિનું ઊંચુ ઉડ્ડયન છે, તથા પ્રૌઢ વિચાર ને શબ્દચમત્કૃતિના સુંદર દાખલા છે.

<br>

‘રસિકવલ્લભ’ એ કવિનાં જ્ઞાનકાવ્યોમાંનું મુખ્ય છે. એમાં કવિએ વેદાન્તનું સારું જ્ઞાન દર્શાવ્યું છે. પરંતુ પુષ્ટિમાર્ગનું પ્રતિપાદન કરીને અટકવાને બદલે કવિએ શાંકર મત પર આક્ષેપ કર્યો છે અને એમ કરવામાં ન્યાય ને તર્કને બદલે યુક્તિપ્રયુક્તિનો પ્રયોગ કર્યો છે. કૃષ્ણ ને રાધાનું અદ્વૈત માની,

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘શ્રીકૃષ્ણ રાધા નામ બે, વસ્તુતા જોતાં એક,'''  

'''નહિ તો થયું ધ્રુવ એવ શબ્દે, અદ્વિતીય શિદ વાણી.’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

એ પદ્યોમાં કવિ કહે છે કે ‘એવ’ શબ્દથી નિશ્ચયનો અર્થ વાચ્ય થાય છે તો તેના પછી ‘અદ્વિતીય’ શબ્દની નિષ્પ્રયોજક પુનરુક્તિ છે; એથી એટલું જ વ્યંગ્ય થાય છે કે દ્વિતીય; રાધા ને કૃષ્ણનું યુગ્મ જાણીને જ શ્રુતિએ એમ કહ્યું છે. આવે સ્થળે તેમજ–

{{Poem2Close}}

<poem>

'''‘કહિએ વળી સમવાયી કારણ વિવર, ચક્ર ને દંડ’'''

</poem>

{{Poem2Open}}

એમાં નિમિત્તકારણને કવિએ, સમવાયી કારણ માન્યું છે. એવે સ્થળે ન્યાય અને વેદાન્તશાસ્ત્રનાં ગૂઢ તત્ત્વનું અજ્ઞાન સ્ફુટ થાય છે.

'''અરે જુઓ વિશ્વ અનુભવીને, પૂજે જનો સૌ ઉગતા રવીને,'''

'''આવી પડે અસ્ત થવાનું જ્યારે, કોઈ ન છાંટે લઈ કંકુ ત્યારે.’'''

<center>'''*'''</center>

</poem>

<poem>

'''‘દયા ના દીસે રજ પણ, જમ તુજ આંખમાં રે, બીહામણું ઝાંખમાં રે.’'''

<center>'''*'''</center>

<br>

<br>

<center>અમદાવાદના સાહિત્યસેવકો'''</center>

અમદાવાદમાં સદ્ગત ભોળાનાથભાઈ તથા સદ્ગત ભીમરાવનાં કાવ્યો સંસ્કારી છે. સદ્ગત રા. સા. મહીપતરામભાઈએ અનેક શાલોપયોગી પુસ્તકો રચી પાઠ્યપુસ્તકોની ખોટ પૂરી પાડી છે. એમની ‘વનરાજ ચાવડો’ નામની નવલકથા લોકપ્રિય થઈ છે. એમણે ‘કરસનદાસ મુળજી’નું ને ‘દુર્ગારામ મહેતાજી’નું જીવનચરિત્ર પણ આલેખ્યું છે. સદ્ગત હરિલાલ ધ્રુવે ‘કુંજવિહાર’ આદિ ઉચ્ચ ભાવનાનાં કાવ્યો સંસ્કૃતમય ભાષામાં રચ્યાં છે. તેમાં રા. ડાહ્યાભાઈ પીતાંબર દેરાસરીનાં કાવ્યો છે. એમનું ‘પ્રવાસપુષ્પાંજલિ’ કાવ્ય એમના સ્વર્ગવાસ પછી એમના પુત્રે પ્રગટ કર્યું છે. ‘શ્રીવસન્તવિલાસિકા’ નામની એક અંકવાળી એમની રચેલી વિલાસિકા પ્રસિદ્ધ થઈ છે.

<br>

<br>

<center>'''પારસી ગ્રન્થકારોની સાહિત્યસેવા: મલબારી'''</center>

પારસી લેખકોમાં મર્હૂમ બહેરામજી મહેરવાનજી મલબારીનાં ‘અનુભવિકા’, ‘નીતિવિનોદ’, ને ‘સંસારિકા’ એ કાવ્યો શુદ્ધ ગુજરાતીમાં છે ને ઊંચી પ્રતિનાં છે. એમનો કાવ્યસંગ્રહ એમના પુત્રે કવિશ્રી ખબરદારના ઉપોદ્ઘાત સાથે પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. એમાંનાં નીચેનાં કાવ્ય ઉત્તમ છેઃ