26,604
edits
તપસ્વી અને તરંગિણી/બે: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
તપસ્વી અને તરંગિણી/બે (view source)
Revision as of 12:43, 11 February 2022
, 12:43, 11 February 2022no edit summary
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 112: | Line 112: | ||
(રંગમંચ પર ધીરે ધીરે અંધકાર, તે પછી આછા પ્રકાશમાં જોવામાં આવ્યા ધ્યાનાસને બેઠેલા યુવાન વિભાણ્ડક મુનિ. નેપથ્યમાં મૃદુ તંતુવાદ્ય સંગીત. એક સ્વચ્છવસ્રાવૃત્તા નર્તકી સ્વપ્નની જેમ પ્રકટ થઈ. વિભાણ્ડકે આંખો ખોલી, નર્તકી જાણે પવનમાં વહેતી વહેતી નાચની મુદ્રામાં ઓગળી ગઈ. વિભાણ્ડકનો ચિત્તચંચલતાનો મૂક અભિનય, તેઓ ઊઠીને ઊભા થયા, તેમનું મોં વિકૃત થયું, અસ્તવ્યસ્ત ભાવે ભમતાં ભમતાં તેમણે જોઈ એક કિરાત યુવતીને. ખેંચાણથી તેના તરફ આગળ વધ્યા, યુવતીની વિનંતી અને પ્રતિરક્ષાનો મૂક અભિનય. વિભાણ્ડકનો અનુનય અને વિહ્વલતાની મુદ્રા. યુવતિની મુદ્રા કરુણતર છે, વિભાણ્ડક કામનાથી દપ્ત છે. ધીરે ધીરે યુવતીના મોઢા પર પણ લાલસા ફરકે છે, વિભાણ્ડકે હાથ લંબાવ્યા તેના તરફ. ક્ષણ માટે મુનિ અને કિરાત યુવતી આલિંગનબદ્ધ દેખાય છે.) | (રંગમંચ પર ધીરે ધીરે અંધકાર, તે પછી આછા પ્રકાશમાં જોવામાં આવ્યા ધ્યાનાસને બેઠેલા યુવાન વિભાણ્ડક મુનિ. નેપથ્યમાં મૃદુ તંતુવાદ્ય સંગીત. એક સ્વચ્છવસ્રાવૃત્તા નર્તકી સ્વપ્નની જેમ પ્રકટ થઈ. વિભાણ્ડકે આંખો ખોલી, નર્તકી જાણે પવનમાં વહેતી વહેતી નાચની મુદ્રામાં ઓગળી ગઈ. વિભાણ્ડકનો ચિત્તચંચલતાનો મૂક અભિનય, તેઓ ઊઠીને ઊભા થયા, તેમનું મોં વિકૃત થયું, અસ્તવ્યસ્ત ભાવે ભમતાં ભમતાં તેમણે જોઈ એક કિરાત યુવતીને. ખેંચાણથી તેના તરફ આગળ વધ્યા, યુવતીની વિનંતી અને પ્રતિરક્ષાનો મૂક અભિનય. વિભાણ્ડકનો અનુનય અને વિહ્વલતાની મુદ્રા. યુવતિની મુદ્રા કરુણતર છે, વિભાણ્ડક કામનાથી દપ્ત છે. ધીરે ધીરે યુવતીના મોઢા પર પણ લાલસા ફરકે છે, વિભાણ્ડકે હાથ લંબાવ્યા તેના તરફ. ક્ષણ માટે મુનિ અને કિરાત યુવતી આલિંગનબદ્ધ દેખાય છે.) | ||
(આ અંશમાં વૃદ્ધ વિભાણ્ડક અને ઋષ્યશૃંગ રંગમંચ પર દેખાશે નહીં, પણ તેમની વાતો સંભળાશે, ધીમે ધીમે અટકી અટકીને તેઓ વાતો કરશે. તેમની વાત અને અતીત ચિત્ર એકી સાથે, એકી સમયમાં ભજવાશે.) | (આ અંશમાં વૃદ્ધ વિભાણ્ડક અને ઋષ્યશૃંગ રંગમંચ પર દેખાશે નહીં, પણ તેમની વાતો સંભળાશે, ધીમે ધીમે અટકી અટકીને તેઓ વાતો કરશે. તેમની વાત અને અતીત ચિત્ર એકી સાથે, એકી સમયમાં ભજવાશે.) | ||
'''વિભાણ્ડક''' : સાંભળ, યુવાવસ્થામાં હું એકવાર વિંધ્યાચળના શિખર પર બેસીને તપસ્યા કરતો હતો. ઋતુ વસંત હતી, વનભૂમિ સૌરભ અને કલતાનથી આમોદિત હતી, પણ મારું મન બ્રહ્મબિન્દુ પર મંડાયેલું હતું. તે અવસ્થામાં અકસ્માત મેં આકાશપથમાં ઉર્વશીને જોઈ. | |||
'''ઋષ્યશૃંગ''' : ઉર્વશી! તે કોણ? | |||
'''વિભાણ્ડક''' : સુરસુંદરી ઉર્વશી. દેવતાઓના પ્રમોદની સંગિની. તપસ્વીઓના ધ્યાનભંગનો ઉપાય. | |||
'''ઋષ્યશૃંગ''' : પિતાજી, તો શું દેવોને પણ નારી ગમે? | |||
'''વિભાણ્ડક''' : પુત્ર, સોમરસ પીનારા દેવો પણ, ભલે ને મોટા, પણ માનવો જ છે. પ્રલયકાલે તેમનો પણ વિનાશ થાય છે. તેઓ પણ કોઈના તાબેદાર છે, સ્વામી નથી; અનાદિ અને અનંત નથી, તે લોકો પણ કર્માધીન ઈશ્વર છે. જે વ્યાપ્ત છે, જે તુરીય છે, જે શાશ્વત છે, તેનું જ નામ બ્રહ્મ. આ બ્રહ્મનું જ આપણે ધ્યાન ધરીએ છીએ–પણ તે ક્ષણે મારું મન ચંચલ થઈ ગયું હતું. | |||
'''ઋષ્યશૃંગ''' : પિતાજી, તમે જેને ઉર્વશી કહો છો, તે શું મનુષ્યોને પણ દેખાય છે? | |||
'''વિભાણ્ડક''' : કદાચ તે ઉર્વશી ન પણ હોય. મેઘ અને રૌદ્રલોકે રચિત કોઈ દૃષ્ટિની ભ્રાન્તિ હશે. કદાચ મારી ગુપ્ત કામનાની પ્રતિછાયા હશે, કે પછી કોઈ મરીચિકામાત્ર – મારી ઉપવાસકિલષ્ટ એકલતામાથી જન્મેલી. પરંતુ મારો ચિત્તવિકાર દુઃસહ થઈ ઊઠ્યો હતો; ધ્યાનાસન છોડીને અરણ્યમાં મેં એક કિરાત યુવતીને પકડી હતી. સમય જતાં તે રમણીએ જ્યારે એક પુત્રનો જન્મ આપ્યો ત્યારે તે શિશુને લઈ ને ચાલ્યો આવ્યો બીજા વનમાં – આ નદી કાંઠા પરના આશ્રમમાં. ઋષ્યશૃંગ, તું મારે કારણે ઉદ્વિગ્ન થઈશ નહીં. કઠોર પ્રાયશ્ચિત્ત કરીને તે સ્ખલનના દોષમાંથી મેં મુક્તિ મેળવી છે. | |||
(રંગમંચ પર પૂર્વવત્ પ્રકાશ થાય છે. યુવક વિભાણ્ડક અને કિરાતરમણી અદૃશ્ય છે. આપણે વર્તમાન સમયમાં પાછા આવ્યા.) | |||
'''ઋષ્યશૃંગ''' : (ક્ષણની ચુપકીદી પછી) મારી માતા તે કિરાત રમણી અત્યારે ક્યાં છે? | |||
'''વિભાણ્ડક''' : ખબર નથી. તેની બાબતમાં હું થોડા સમયમાં જ ઉદાસીન બની ગયો હતો. બીજી કોઈ નારી ભણી પણ દૃષ્ટિપાત કર્યો નથી. તે સમયથી માંડીને મારા ચિત્તમાં બે જણાનો જ વિચાર સ્થાન પામ્યો–તું–મારો પુત્ર, અને તે–જે પુત્રથીય વધારે પ્રિય છે, તે જ તે. પુત્ર, આ આશ્રમમાં વન્ય મૃગીઓએ તને સ્તનપાન કરાવ્યું હતું, સંગ આપ્યો હતો પશુ પક્ષી અને વૃક્ષોએ તથા મેં–તારા પિતાએ. આજન્મ તેં મારે કંઠે વેદપાઠ સાંભળ્યો છે, તારી વિકસતી જતી ચેતનાને પુષ્ટ કરી છે યજ્ઞની સૌરભે–ઋષ્યશૃંગ, તું શું કદીય માતૃસ્નેહના અભાવમાં દુઃખ પામ્યો છે? | |||
'''ઋષ્યશૃંગ''' : જે વિષય ધારણાથી પણ અગમ્ય છે, તેના અભાવનો અનુભવ તો થાય નહીં. | |||
'''વિભાણ્ડક''' : સાંભળ, ઋષ્યશૃંગ, હું તને એક સનાતન સત્ય કહું છું. નારી માતા બને છે એટલે તેની જરૂર છે; પણ જેમ સર્પદંશ પ્રાણીને માટે ઘાતક હોય છે તેમ તપસ્વીને માટે નારી ઘાતક છે. અત્યંત કાળજીથી મેં આ આશ્રમને અળગો રાખ્યો હતો–એકદમ જનસંપર્કરહિત, નથીને કદાચ દૈવયોગે કોઈ નારીના સંપર્કથી આપણી તપસ્યાનો પરાભવ થઈ જાય. પણ આજ તે પાપકુંડથી જ ખરડાયો આશ્રમ—મોહ પામ્યો તું! ઋષ્યશૃંગ, આજે વિનાશ આવીને તારી સામે ઊભો હતો, તેં જોયું તેનું ખુલ્લુ મોં, તેની લોલ જિહ્વા તને ચાટી ગઈ છે. તું જાગ, સાવધાન થઈ જા. | |||
'''ઋષ્યશૃંગ''' : (અર્ધમનસ્કભાવે) આદેશ આપો. | |||
'''વિભાણ્ડક''' : નારી મોહિની છે. દેવોને પણ કામ્ય છે. પરંતુ તપસ્વીઓ તેની માયાજાળને છિન્ન કરી શકે છે, માત્ર તેઓ જ. તે કારણે બ્રહ્મર્ષિઓ દેવતાઓથી પણ મહાન છે; તેમના પલકારાથી સ્વર્ગ ધ્રૂજી ઊઠે છે, તેઓ ઇન્દ્ર, વરુણ અને આદિત્યોના પણ આરાધ્ય છે. વિચાર કર. કીટ, પતંગ, પશુ, પક્ષી, માનવ, કિન્નર, દાનવ, દેવ બધા જ જેના વશવર્તી છે તેના પ્રભાવને જીતી શકે છે એક માત્ર બ્રહ્મચારી તપસ્વીઓ! તેઓ પણ મનુષ્યો છે, તેઓ પણ જીવ છે, પણ જીવલોકના નિયમને તેઓ ઓળંગી જાય છે. કેવો અદ્ભુત વિજય! કેવું અમિત પરાક્રમ! ઋષ્યશૃંગ, તું તે મહાપથનો પથિક છે. તું ધીમાન છે, તું શુદ્ધચેતા છે; ભ્રમમાં પડી યોગ્યભ્રષ્ટ થઈશ નહીં, નષ્ટ કરીશ નહીં પુણ્યફલ, સપડાઈશ નહીં પ્રકૃતિના ષડ્યંત્રમાં. સાંભળઃ હું તારો પિતા છું, હું વૃદ્ધ છું, પરંતુ હું જાણું છું કે હું માત્ર ઋત્વિક છું, ઋષિ નથી, યજ્ઞપરાયણ પ્રયાસી માત્ર છું, જીવન્મુક્ત મહાત્મા નથી. પરંતુ તું..... હું તારામાં ઋષિત્વનાં લક્ષણો જોઉં છું : તું માત્ર મંત્રોનો ઉદ્ગાતા જ નહીં, મંત્રોનો સ્રષ્ટા પણ થઈશ; થઈશ બ્રહ્મવેત્તા, માત્ર શાસ્ત્રજ્ઞ નહીં—થઈશ ત્રિલોકનો પૂજનીય—તું વિભાણ્ડકનો પુત્ર ઋષ્યશૃંગ છે! પુત્ર, મારી આ આશાને તું ભાંગીશ નહીં. | |||
'''ઋષ્યશૃંગ''' : પિતાજી અજ્ઞાનને કારણે આજે હું અસાવધ હતો; તમે મને ક્ષમા કરો. તમારા ઉપદેશથી મારાં જ્ઞાનનેત્ર ખુલી ગયાં છે, હવે હું નિઃશંક છું. હું જાઉં, સમિધકાષ્ઠ લઈ આવું. | |||
'''વિભાણ્ડક''' : તું આશ્રમમાં રહે, હું જાઉં છું. પાપિષ્ઠાને દંડ દેવો તે અત્યારે મારું પહેલું કર્તવ્ય છે. કદાચ તે નજીકમાં જ ક્યાંક સંતાઈ હશે. જો હું તેને જોવા પામું તો પછી તેને છોડીશ નહીં.—પુત્ર, તું તે પાપમૂર્તિને તારા વિચારોમાંથી હાંકી કાઢ. કલ્પનામાં પણ તેને સ્થાન આપીશ નહીં. સ્વપ્નમાં પણ તેને સ્થાન આપીશ નહીં. જો મારી અનુપસ્થિતિમાં તે ફરીથી આવે, તો તું સ્થિર રહેજે. યોગાસને બેસી ઇન્દ્રિયરોધ કરતાં તને કોઈ પ્રકારનો ભય નહીં રહે. | |||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||