26,604
edits
મણિલાલ હ. પટેલનાં કાવ્યો: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
→
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
KhyatiJoshi (talk | contribs) (→) |
||
| Line 276: | Line 276: | ||
અષાઢી મેઘ જેમ અણધાર્યા કોકવાર તારે મલક ચઢી આવશું | અષાઢી મેઘ જેમ અણધાર્યા કોકવાર તારે મલક ચઢી આવશું | ||
ધોધમાર, ઝરમર, ફુહાર વળી વીજળી ને વાછંટો લાવશું | ધોધમાર, ઝરમર, ફુહાર વળી વીજળી ને વાછંટો લાવશું | ||
{{Space}}{{Space}} કોકવાર તારે મલક... | {{Space}}{{Space}}{{Space}} કોકવાર તારે મલક... | ||
{{Space}} પ્હાડોને પાદરનો નોખો વરસાદ - | {{Space}} પ્હાડોને પાદરનો નોખો વરસાદ - | ||
| Line 289: | Line 289: | ||
{{Space}}{{Space}} પંખીઓ તારામાં અટકળને ગાશે | {{Space}}{{Space}} પંખીઓ તારામાં અટકળને ગાશે | ||
{{Space}} બળબળતી પડસાળો ટળવળતી ઓસરીઓ | {{Space}} બળબળતી પડસાળો ટળવળતી ઓસરીઓ | ||
{{Space}}{{Space}} ટાઢોળા વાયરાની જેમ બધે વાશે | {{Space}}{{Space}}{{Space}} ટાઢોળા વાયરાની જેમ બધે વાશે | ||
માયાળું લોક મને રોકશે ને કહેશે કે વરસો રે વાદળની જેમ વહી જાવ શું? | માયાળું લોક મને રોકશે ને કહેશે કે વરસો રે વાદળની જેમ વહી જાવ શું? | ||
અણધાર્યા અષાઢી મેઘ જેમ કોકવાર તારે મલક ચઢી આવશું | અણધાર્યા અષાઢી મેઘ જેમ કોકવાર તારે મલક ચઢી આવશું | ||
</poem> | |||
== વાટઃ ચાર કાવ્યો == | |||
<poem> | |||
'''૧''' | |||
મેં તો કાયમ વાટ જોઈ છેઃ | |||
કઠોર કપરા કાળા ઉનાળા કૂણા પડશે | |||
આભલે આબી <Ref>આબીઃ વરસાદ પૂર્વે આભમાં નીકળતી વાદળીઓ</ref> નીકળશે | |||
તરસ્યાં સીમવગડામાં કોળમડી <ref>કોળમડીઃ વરસાદ પૂર્વેના ઠંડા કે વાદળીઓ હંકારી જતા પવનોવાળી સવારની વેળા</ref> વળશે | |||
ખાખરીનાં કાચાં પાન જેવી | |||
હવાઓ અંગેઅંગે રાગ જગવશે | |||
દરિયે ગયેલી ખાલીખમ વાદળીવેળાઓ | |||
જળ ભરીને પાછી વળશે...ને | |||
તરસ્યા મલકને માથે મેઘો મંડાશે... | |||
ફળિયાની ધૂળમાં ચકલીઓ ન્હાશે | |||
માટી ફૉરી ઊઠશેઃ મ્હૉરી ઊઠશે મન! | |||
પણ આ તે કેવી અંચાઈ! | |||
થોડાંક છાંટાઓએ જ (ધૂળની જેમ) | |||
છાતીને ચાળણી ચાળણી કરી દીધી છે | |||
ડુંગરે ડુંગરે વને વને દવ લાગ્યો છે ને – | |||
નવસોને નવ્વાણું રઘવાઈ નદીઓમાં | |||
લ્હાય લાગી છે લ્હાય...! | |||
હે યજ્ઞવેદીના દેવતા! | |||
અમને કયા ગુન્હાઓની | |||
સજા થઈ રહી છે... આ? | |||
કેમ?? | |||
</poem> | |||
<poem> | |||
'''૨''' | |||
મેં તો કાયમ વાટ જોઈ છેઃ | |||
કે, મેઘો મ્હેર કરશે | |||
ને કાંટાળી વાડે કંકોડીના વેલા ચઢશે | |||
સીમ લીલછાઈ જશે | |||
પ્હાડ થયેલો ડૂમો ઑગળીને | |||
પાદર સુધી વહી આવશે | |||
રતુંબડી સાંજ વાડવેલાનાં | |||
વાદળી ફૂલોેમાં જાંબલી જાદુ લાવશે | |||
ફળિયાને ત્રિભેટે ભીની માટી થાપીને | |||
સાથે ઘર ઘર રમતી છોકરી પછી | |||
ભાથું લઈને આવશે... ને | |||
ભૂખ્યા દેવને જમાડશે... | |||
ત્યાં જ માની હાક પડશેઃ | |||
‘સાંજ પડી... ચાલ્યો આવ...’ | |||
પણ આ શું? – | |||
ઋતુએ રસ્તા બદલી લીધા કે શું?– | |||
માતાના રથ પાછા વળી ગયા-અડધેથી? | |||
કંકોડીને કાતરા ખાઈ ગયા | |||
ચૂલામાં શીતળા માએ વાસો કર્યો છે | |||
ને કાચાં કોરાં ધાન એમ ને એમ | |||
કોઠારોમાં સડી રહ્યાં છે | |||
ચપટી કૂલેર પણ નસીબ ન થાય – | |||
એવા તે કિયા જનમના ગુન્હાઓની | |||
શિક્ષા થાય છે... આ?! | |||
</poem> | |||
<poem> | |||
'''૩''' | |||
મેં તો કાયમ વાટ જોઈ છે કે – | |||
સીમખેતરને વ્હાલથી | |||
વીંટળાઈ વળતા શેઢાઓની જેમ | |||
વ્હાલાં વળગી પડશે અમને, જાણે – | |||
નેવનાં પાણી મોભે ચઢશે... | |||
અજાણ્યો પથિક ઘરનો પરોણો થશે | |||
લાપસીનાં આંધણ મૂકાશે, ને – | |||
સામા ઘરની છોકરી આપણને | |||
ધારીધારીને જોશે એવું કે – | |||
ઘર અમારું ગોકળ આઠમનો મેળો થૈ જશે! | |||
મોસમને પરવાળાં ચૂમી લેશે | |||
કરાની કંથેરના જાળામાં | |||
હોલીના માળામાં | |||
વાદળી આકાશ ઊતરી આવશે... | |||
પણ આ શું – | |||
વેળાઓ વસૂકી ને ઋતુઓ પાછી વળી ગઈ? | |||
હે રતિપતિ! | |||
ઘરમાં એકલતાએ ઈંડાં મૂક્યાં છે | |||
ને સન્નાટો સેવે છે દિવસ ને રાત... | |||
બોબડી બોલાશ ને બ્હેરી હવાઓ | |||
બાવળિયા વેળાઓ વાગે છે ને | |||
મારી વ્હાલી ભાષા લોહીલુહાણ થૈ જાય છે! | |||
અમને બેઉ છેડેથી સળગાવીને | |||
કયા ભવનાં કયાં વેર વાળો છો? | |||
હે દેવ...! | |||
</poem> | |||
<poem> | |||
'''૪''' | |||
મેં તો કાયમ વાટ જોઈ છે – | |||
પાનખરના પડાવ ઊઠશે, ને – | |||
ડાળે ડાળે કથ્થાઈ કૂંપળો ફૂટશે | |||
ઝાડની છાયામાં સૂતી ધૂળમાં | |||
ડમરી ઊઠશે, પછી – | |||
કૂંપળ કળી ઊઘડી ને ફૂલ બનશે | |||
પંખીઓ વસંત ગાશે | |||
લીલા વાયરા વાશે | |||
વણઝારા પોઠો લઈને પાછા ફરશે | |||
પાદર ઘૂમર માંડીને ગાશે | |||
લોક ઓળો ને પૉંક ખાશે | |||
તે એઈ... ને લીલા લ્હેર... | |||
પરંતુ અચાનક આ અવળી ચૉટ શાની છે? | |||
ભીતરમાં ફરતી શારડીએ તો | |||
આડો આંક વાળ્યો છે | |||
હોવાપણું ચાળણી ચાળણી થઈ ગયું છે | |||
દૂઝણી વેળાઓ દોહવાતી નથી હવે | |||
તે નજરુંનાં ઝેરે ઝેરે | |||
ઘેરે ઘેરે ને નસે ને નાડીએ | |||
વાડે વગડે તથા જંગલ ઝાડીએ | |||
દવની જિહ્વા લપકારા લેતી ફરે છે | |||
તાગે છે ઓળાઓ તળને | |||
બોલે ને બાળે | |||
ધગધગતું સીસું ઢાળે તે – | |||
વેઠીને વેઠ્યું ના જાય ને | |||
જીવીને જીત્યું ના જાય તે – | |||
કયા ભવમાં અમે | |||
તમારી ગાયો તરસી પાછી વાળેલી? હેં? | |||
તે શાની શિક્ષા થાય છે, અમને... આમ? | |||
શું કામ?? | |||
જવાબ આપો દેવ!! | |||
બોલતા કેમ નથી?? | |||
મોંમાં મગ ભર્યા છે?? | |||
મેં તો કાયમ વાટ જોઈ છે – | |||
તમારા જવાબની વાટ | |||
કાયમ...! | |||
</poem> | |||
== નદી == | |||
<poem> | |||
એવું નથી કે નદી કેવળ | |||
નક્ષત્રલોકમાં વહે છે | |||
નદી ઊતરે છે પ્હાડોમાં | |||
જંગલ-ઝાડોમાં, જટામાં | |||
જળપરી થઈને વિહરવા | |||
વણખૂંદ્યા ખોળે ખેલવા | |||
નદી ઊતરે છે ઊંડાણોમાં | |||
વનમાં જન-મનમાં વ્હેતી | |||
ઝમઝમ ઝમે ઝીણું ઝીણું | |||
અબોટ ખીણોમાં કુંવારકા નદી | |||
રૂપાનાં ઝાંઝર જેવી | |||
રજતવર્ણી આકાશગંગા જાણે | |||
ભેખડો પરથી ભૂસકા મારે | |||
પૃથ્વીના પડતર પ્રદેશોમાં | |||
વેદનાને વ્હાલ કરતી | |||
નદી વહે છે તીણી કસક લઈને | |||
એકલી એકાંત થઈને | |||
રગેરગમાં રહેતી | |||
આદિમતાની વાત કહેતી | |||
નિર્દોષ નદી કોશેકોશમાં | |||
જાગતી રહે છે જન્મારો | |||
પિતૃગૃહે – | |||
કદી પાછી ફરતી નથી નદી... | |||
સદી પછી સદી સૌન્દર્યવતી | |||
કાળની વાતોમાં વહી જતી રાતોમાં | |||
સીમને સુવર્ણ સુવર્ણ કરી દેતી | |||
નદી-તડકાની જમાતોમાં | |||
પૃથ્વીના પથ્થરિયા ડૂમાને | |||
દેવ બનાવવા સદા તત્પર તે – | |||
આપણી ઉદાસ સાંજને | |||
આરતીમાં પલટી દેવા | |||
આવી પૂગે છે ગામના પાદરે | |||
ગામને કેડ્ય ઉપર તેડી લેતી | |||
કુંવારી માતા જાણે | |||
કામણગારી તે કાયમ ચાહવા જેવી | |||
અનહદની આર્દ્ર એંધાણીઓ લઈને | |||
દીવાની જેમ પ્રગટે છે પાંપણે પાંપણે | |||
ઝાકળનાં જળ થઈને | |||
સવારે સાંજરે વારેવારે નદી | |||
ઊતરે છેક પાતાળે | |||
ચઢે તરુવરની ડાળે ડાળે... | |||
ઢાળ ભાળી ઢળતી | |||
મૂળથી ભોળી તે ભૂલથી | |||
જઈ ચઢી શહેરમાં સહેલવા | |||
ને નખરાંખોર શહેર તો નકટું | |||
નિર્દય ને નિષ્ઠુર નિર્વસ્ત્ર | |||
કાળવું ભૂખાળવું | |||
ન્હોર મારે બીકાળવું | |||
ઉઝરડે છાતી ઝેરી ગોબરાં જળ | |||
કયા જનમનાં વેરી ગંધાતાં... | |||
લીરેલીરા કરે ઊતરડે મરડે | |||
અંગાંગને પ્રજાળે બાળે તરડે | |||
બળતી તિરાડો ગળી જાય નદી | |||
બેબાકળી બાવરી ભડભડ | |||
બળી જાય નદી | |||
સદી પછી સદી | |||
તરસી ને તરસી | |||
એ જ નદી... | |||
</poem> | |||
== ખેતરો == | |||
<poem> | |||
એવું રખે માનતા કે – | |||
ખેતરો કેવળ સીમમાં રહે છે | |||
ખેતરો આવે છે વાડામાં, ખળામાં | |||
ફળિયાં વીંધી પ્રવેશે છે પડસાળે-ઓરડે | |||
કોઠારે, કોઠીએ ઓળખ તાજી કરતાં | |||
ફરી વળે છે ઘરમાં, ઘટમાં ખેતરો | |||
ખેતરો બોલે છે મન ખોલે છે | |||
તગતગે છે આંખોમાં આખેઆખાં... | |||
શાંત ને શાણાં દેખાતાં મોસમી – | |||
ખેતરો માથું ઊંચકે છે | |||
જંગે ચડે છે આકાશે અડે છે | |||
પવન કહે તો માની જાય છે પળમાં | |||
આંબા મહુડાના છાંયડા પી પીને | |||
માટીની મોજ ગાય છે ખેતરો | |||
આકરી બપોરના | |||
બેપનાહ તડકા માટે | |||
ખોળો પાથરતાં ખેતરો | |||
ઉદાસ સાંજને લઈ લે છે આગોશમાં... | |||
પ્રવાસમાં માઈલો સુધી | |||
હાથ ફેલાવી બોલાવતાં, કુંવારી – | |||
સગર્ભા નારીના નમણા ચહેરા જેવાં | |||
કાચી તૂરી સુગંધભર્યાં ખેતરો | |||
ધુમ્મસનું મલમલ ઓઢી | |||
ચાંદની થઈને તમારા | |||
ઘરની બારી સુધી આવી જાય છે | |||
તમે સૂંઘ્યાં છે કદી ખેતરોને | |||
ખરેખરી ખાતરીપૂર્વક હેતથી?! | |||
કેવાં તો એકલવાયાં હોય છે એ... | |||
ક્યારેક રઘવાટમાં કે ભૂલથી | |||
શહેરની ભૂખાળવી સરહદ સુધી | |||
આવતાં તો આવી જાય છે – | |||
આ ભલાં ભોળાં માવતર ખેતરો | |||
મકાઈને બદલે મકાનો ઊગતાં જોઈને | |||
હબકી જાય છે બિચારાં બાપડાં | |||
સિમેન્ટના સકંજામાંથી છૂટવા – | |||
પાછાં વળવા વલવલતાં સિસકતાં | |||
ધધકતાં ખેતરો | |||
કદીય માફ નથી કરવાનાં આપણને | |||
ફ્લેટમાં કેદ થઈ ગયેલાં આપણાં ખેતરો... | |||
</poem> | |||
== શલ્ય == | |||
<poem> | |||
એ સાચું છે કે – | |||
આપણી હથેળીથી જ શરૂ થાય છે આકાશ | |||
તો એ પણ સત્ય છે કે – | |||
આપણી ત્વચાની સરહદે જ | |||
સમાપ્ત થાય છે આપણું અસ્તિત્વ | |||
આ બીકાળવા દિવસો ને કાળવી રાતો | |||
ભ્રાન્તિઓની ભાતો | |||
આપણે ઓળખી શકતા નથી નભનો નાતો... | |||
આપણો જન્મ આપણી પસંદગી નથી | |||
ને નહિ હોય મૃત્યુ પણ ઇચ્છામૃત્યુ! | |||
આ પવનો જ પજવે છે પીડા થૈ થૈ ને... | |||
રસ્તાઓ કાઢવામાં ને દોડતા રહેવામાં જ | |||
હાંફી ગઈ છે વસ્તી ને તો ય હસવું પડે છે હંમેશાં | |||
હોવાપણાની શૂળ વાગે છે ભણકારાની જેમ | |||
ને લોહીલુહાણ કરે છે કાળકારસાની ભાષાઓ... | |||
પોલા ને પોચા, ભલા ને ભારાડી છીએ આપણે | |||
વળી ભણતરે ભણેલા ભરતીઓટ, તે ઠોઠ આપણે | |||
જાત ને જંતુને જાણવાથી બચવા મથતા આપણે | |||
રોજ નીકળી જઈએ અસલથી દૂર ને દૂર | |||
સાંજ પડે ગુફામાં પરત ફરીએ છીએ – | |||
પડછાયા વિનાના ભદ્ર-સંસ્કારી! | |||
તૂટીને ય છૂટી શકતા નથી આપણે આપણાથી | |||
નિર્ભ્રાન્ત થઈને ય નાસી શકતા નથી | |||
નિષ્ઠુર સમયની જાળમાં ઊભેલા આપણે... | |||
</poem> | |||
== મરણ તરફ == | |||
<poem> | |||
હાથમાંથી વાસણ પડી જાય એમ | |||
આ જીવતર પણ પડી તો નહી જાય – ? | |||
એવી બીક લાગે છે... | |||
પળોજણોને પાળવાની ક્યાં સુધી? | |||
આપણા વડે એમાંથી કોઈ નવી પૃથ્વી તો | |||
જન્મી શકવાની નથી! | |||
કંથેરના જાળામાં આકાશ ઈંડાં મૂકશે, તોય | |||
પવન પાંખો આપીને ઉરાડી જશે પોતાની સાથે... | |||
ભર્યા ફળિયામાં જીવતર અવાવરું અને પડતર; | |||
ઘડતર ઘરેડ બની રુંધતું રહ્યું નવતર નાદને | |||
ઓરડે ઓરડે અંધારાની રમત ચાલે છે | |||
ચારેબાજુ કોઈ ચોકી કરે છે આપણી | |||
નખશિખ નિર્જનતા ઘેરી વળે છે ત્યારેય | |||
કોઈ ફર્યા કરે છે અંદર ને વળી અરવ... | |||
બહુ દૂર નથી જવાનું આમ તો | |||
ધૂળથી મૂળ સુધી ને | |||
કૂંપળથી કળી સુધી | |||
અંકુરથી સુક્કી સળી સુધીની આ યાત્રા | |||
કાતરા કાપી ખાય છે નિત્ય ને નીરવ | |||
શેરીના છેલ્લા ઝાડ પર ઘડીક | |||
સૂનમૂન બેસીને તકડો ઊડી જાય છે | |||
પછી પાંખો વીંઝતું કાળું કાળું પ્હાડ જેવું પંખી | |||
પાસે ને પાસે બહુ પાસે – ચોપાસે... | |||
બીકમાં ને બીકમાં | |||
હાથમાંથી જમવાની થાળી છૂટી જાય છે | |||
બા બૂમ પાડી ઊઠે છે, ને – | |||
દીવો રામ થઈ જાય છે... | |||
</poem> | |||
== ઉપેક્ષા == | |||
<poem> | |||
બળ્યાં ઝળ્યાં ઝાડવાં કશુંય બોલ્યાં નહીં | |||
કપાઈ ગયેલાં ખેતરોએ મુખ ફેરવી લીધું | |||
સુક્કા શેઢાઓ જાળ નાખીને બેસી રહ્યા | |||
તીખાં તીણાં તણખલાં | |||
ઘડીક તલવાર તાણીને ટટ્ટાર થયાં | |||
દાંત કચકચાવતા તોતિંગ તડકાઓ | |||
અવળી પૂંઠે ઊભા રહ્યા – આઘા આઘા | |||
કંથેર કાંટાળી વાડ વાગે એટલી વેગળી રહી | |||
નકરા પડતરમાં ઊગેલા નફકરા આવળ | |||
એય અજાણ્યા થઈ આડું જોઈ રહ્યા | |||
તણખતી તગતગ થતી તરસી વેળાઓ | |||
અડ્યે અભડાતી હોય એમ છેટી રહી | |||
આક્રમક અંધારાને આંતરી, જંપી ગયેલાં | |||
આળસુ એદી નેેળિયાં જાગ્યાં નહીં | |||
હિજરાતો હવડ કૂવો પણ મૂંગો રહ્યો | |||
ખાલીખમ સુગરીમાળા પણ સૂના મૂંગામંતર | |||
આકળા બેબાકળા બનીને મેં જોયું મારી અંદર | |||
તો ત્યાં હું પણ ન્હોતો | |||
મેં પૂછ્યુંઃ હું ક્યાં છું? | |||
પણ કશેથી કોઈ બોલ્યું જ નહિ... | |||
</poem> | |||
== માટી અને મેઘ == | |||
<poem> | |||
માટી અને મેઘનાં મન મળી ગયાં છે | |||
આ તડકો અને ઘાસ એવાં તો ભળી ગયાં છે – | |||
કે નોખાં પાડી શકાતાં નથી પરસ્પરને | |||
કઈ સોનાસળી ને કઈ કિરણસળી...! | |||
હળી ગઈ છે હવાઓ મોસમી પવનો સાથે | |||
તે ઘાસમાં ઘૂમરીઓ ખાય છે આકાશ! | |||
પૃથ્વી સ્પંદિત થઈ ઊઠી છે આજે... | |||
દરજીડો પાન સીવીને માળો રચે છે | |||
રતુંબડો રાગ છલકાય છે કૂંપળે કૂંપળે | |||
કાબરી ગાયે પાસો મૂક્યો હોય એમ – | |||
આભલું વરસે છે... ધરતી તેજ તેજ છે... | |||
સીતાફળીની ડાળે ડાળે સારા દ્હાડા બેઠા છે! | |||
અરે! આ તો ધૂપ-છાંવ કે અલખની પ્રીતિ? | |||
આ તરુઘટાઓ છે કે મેઘમાટીની અભિવ્યક્તિ રીતિ?! | |||
ખેતરે ખેતરે ઝાંઝરી ને – | |||
ઋતુની ખંજરી વાગે છે દિવસરાત... | |||
કાંટાળી વાડે વાડે ફૂલોવાળી વેલ ચઢી છે – | |||
હવે, કવિતા લખવાની જરૂર જ ક્યાં છે? – | |||
મેઘ અને માટીનાં મન મળી ગયાં છે... | |||
</poem> | |||
== તુંઃ કવિતા == | |||
<poem> | |||
આંબે મંજરી આવે એમ | |||
તું આવે છે હોઠ સુધી | |||
પાતાળો વીંધીને... | |||
કૂંપળે કૂંપળે લીલાશ | |||
આંખોમાં ભીનાશ | |||
તું હણહણતી ઋતુ | |||
રણઝણતી મહેક | |||
રોમેરોમે તું | |||
ઊઘડે તડકો થઈને | |||
હવાઓ રમણે ચઢે | |||
કાંટાળા થૉરને | |||
વેલ વીંટળાઈ વળે | |||
તીતીઘોડા જોડું બનાવે | |||
ઊંડે ધરબાયેલી ગાંઠને | |||
પાછો અંકુર ફૂટે | |||
ખેડેલા ખેતરની | |||
કંસાર જેવી માટીમાં | |||
પિયતનાં પાણી પ્રવેશે | |||
એમ તું પ્રવેશે છે કણેકણમાં | |||
હવે ચાસે ચાસે લહેર ઊઠશે | |||
તું મૉલ થઈને | |||
લચી પડશે ખેતરમાં – | |||
મારામાં...! | |||
</poem> | |||
== મારે તો == | |||
<poem> | |||
મારે તો માટી થવું હતું | |||
બીજ બનીને ઊગવું હતું | |||
મ્હોરીને મ્હેકવું હતું | |||
ખેતરમાં મૉલ બનીને | |||
શીખવું હતું સહન કરતાં – | |||
વૃક્ષ થઈને, ભણવી હતી ઋતુઓ... | |||
પહાડોવનો કોતર કરાડો | |||
ખૂંદવા હતાં ઝરણું થઈને | |||
ગાવું હતું પ્રેમનું ગીત – | |||
પંખી થઈને, – આંબવું હતું આકાશ... | |||
કૂંપળ કળી ને પુષ્પ થવું હતું | |||
સુગંધિત પવન થઈને | |||
પહોંચવું હતું નક્ષત્રલોકમાં | |||
વર્ષા બનીને વરસવું હતું | |||
તરસી તરડાયેલી ધરતી પર | |||
મ્હેક થઈને મટી જવું હતું ઘડીક... | |||
જરીક જંપી જવું હતું | |||
પતંગિયું થઈને પુષ્પની ગોદમાં... | |||
ને તેં મને માણસ બનાવ્યો?! | |||
અરે અરે... મને પૂરેપૂરું – | |||
ચાહતાં ય ક્યાં આવડે છે હજી...?! | |||
</poem> | |||
== તું... == | |||
<poem> | |||
તું જ તો છે માટીમાં | |||
ને વૃક્ષોમાં પણ તું જ... | |||
તું અવનિ અને આકાશની | |||
ભૂરી ભૂરી આશા... | |||
માટીમાં મહેક ને વૃક્ષોમાં સ્વાદ | |||
પાંદડે પાંદડે તારા જ તો રંગો છે | |||
ને પત્તી પત્તીએ સુગંધ... | |||
તું જાણે છે – | |||
રાગ અને આગ એક જ તો છે... | |||
ઋતુઓ તને જોઈને વસ્ત્રો બદલે છે | |||
પવન ભણે તારી પાસે સુવાસના પાઠ | |||
તડકો શીખે રંગો ઘૂંટતા તારી કને | |||
તારી ઓથે અંધારું રચે રૂપ-આકારો | |||
સવાર તારાથી જ છે ભીની ભીની | |||
ને તને અડીને સમય કોમળ કોમળ... | |||
વસંત પંચમી પહેલાં જ | |||
આંબે આંબે | |||
મંજરી થઈને લચી પડે છે તું | |||
પૃથ્વી થોડે ઊંચે ઊંચકાઈ છે | |||
ને આકાશ ખાસ્સું નીચે ઊતર્યું છે | |||
હું આટલો સમૃદ્ધ ને પ્રસન્ન | |||
ન્હોતો કદીય | |||
અવનિ અને આકાશ વચ્ચે... | |||
</poem> | |||
==અમેરિકાનાં પાનખર વૃક્ષોને –== | |||
<poem> | |||
સલામ! | |||
અમેરિકાનાં પાનખરવૃક્ષો, | |||
તમને સલામ! | |||
આમ અસલથી ઊભેલાં જોયાં છે | |||
તમને ધીરગંભીર ઠરેલ | |||
સદીઓથી સંસ્કૃતિ સાચવતાં શિષ્ટ પ્રશિષ્ટ! | |||
પહાડો ખીણો વનો ઉપવનો મેદાનોમાં | |||
મદમસ્ત જોયાં છે તમને લીલાશ છાંટતાં... | |||
પણ રંગે રાતાં માતાં તે | |||
રંગેચંગે જંગે ચડતાં તો | |||
આજે જ જોયાં જંગલોમાં ઝળહળતાં | |||
રંગદર્શી છટાઓથી છટપટાતાં, તે – | |||
કત્લેઆમ કરતાં ક્યાંથી શીખ્યાં છો? | |||
અમેરિકાનાં પાનખર-વૃક્ષો, સલામ! | |||
સરેઆમ લીલી કટોરીઓમાં | |||
ભરી ભરી પીધેલા હજારો સૂરજ | |||
સળગી ઊઠ્યા છે એક સામટા આજે – | |||
તમારામાં પ્રગટ્યો છે રંગ લીલાનો વિભાવ | |||
કહો કે લીલાની રંગ લીલાનો સ્વભાવ; | |||
પૃથ્વીનો એક માત્ર રંગ લીલો, તે – | |||
આમ અચાનક આજે આ | |||
દઝાડતા – ઠારતા – બળબળતું બ્હેકાવતા | |||
રંગમેળાઓ આગ અને રાગના | |||
અમારી આંખે ઝિલાય તો છે | |||
પણ સમાતા નથી એ રાતામાતા રંગો | |||
ભાષાના પાત્રમાં... હે પાનખરના સાથીઓ! | |||
પાંદડે પાંદડે વિશેષણો તો ક્યાંથી લાવું?! | |||
અવનિના ખોળામાં અગ્નિ થઈ | |||
મ્હાલતી આ માયાને – તમારી કાયાને | |||
અચંબિત આભ જોયા કરે છે... ને હુંય! | |||
આ મારકણો મરુન ને મસ્તીખોર લાલ | |||
જાંબલી ભાલાઓના પરપલ પ્રહારો | |||
ધોવાઈને ઊજળો થયેલો કથ્થાઈ – કિરમજી | |||
ને સંતાતો ફરતો રાખોડી ભૂરો ને નારંગી | |||
રાતી-પીળી છટાઓ છાકટી થઈ ફરે... | |||
સૂની શેરીમાં કેસરી સવાર તરે છે | |||
આ શુદ્ધ સુવર્ણ શો તડકો ટાઢો હિમ | |||
રંગોની અંગીઠીમાં અંગો શેકવા | |||
ફરી વળે છે ઝાડવે ઝાડવે... | |||
ને પેલા પહાડો પરથી રાતી પીળી | |||
ખીણોમાં ખાબકતી રંગછટાઓ | |||
રાજસ્થાનમાં જૌહર કરતી | |||
રજપૂતાણીઓ છે કે શું? | |||
હે પાનખરનાં વૃક્ષો! | |||
તમે તો ક્યાંથી ઓળખો એમને? | |||
એ મરી જાણતી હતી એમ ગર્વથી | |||
ગૌરવથી કેસરિયાં કરતા પતિની જેમ... | |||
ઋતુના રંગો પ્હેરતાં પ્હેરતાં | |||
પવનમાં લ્હેરાતાં લ્હેરતાં ખુમારીથી | |||
ખરી જવાનું આવડે છે તમને ય... | |||
ઝિંદાદિલી તો કોઈ તમારી પાસેથી શીખે... | |||
સલામ! હે પાનખર વૃક્ષો... અલવિદા... | |||
</poem> | |||
== અલવિદા! અમેરિકાનાં વૃક્ષો... == | |||
<poem> | |||
આવજો... વ્હાલાં! | |||
અલવિદા! અમેરિકાનાં વૃક્ષો... | |||
તમેય મને ગમતાં છો – ઓક, મેપલ ને પાઇન! | |||
આમ તમને છોડી જવાનું ગમતું તો નથી, | |||
પણ, ત્યાં મારાં વતનગામમાં, માતાના – | |||
ડુંગર માથે કેસરિયાં કરતો ફાગણિયો | |||
પૂર્વજ કેસૂડો હાક મારે છે. સાંભળો છો તમે?! | |||
આગની આંચ મને બાવરું બાવરું બોલાવે છે | |||
એ શીમળા તો તમે ક્યાંથી જોયા હોય? | |||
ભીંતે કંકુથાપા દેતી કન્યાની હિંગળોક | |||
કંકુ હથેળીઓ જેવાં એનાં ફૂલો હઠીલાં | |||
મને અજંપ કરી મૂકે છે... આટલે દૂર! | |||
ને મુંબઈ ઍરપૉર્ટના રન-વેના છેડા સુધી | |||
મને વળાવવા આવેલા ગુલમોર-ગરમાળાઃ | |||
– અમે એકબીજાને મળીએ ત્યારે જ મ્હોરીએ છીએ... | |||
જાણું છું સુગંધો તમારાથી છેટી રહે છે | |||
અમારા મ્હોરેલા આંબાની છટા અને ઘટા | |||
એની મંજરીની માદક મ્હેક તમે જરાક | |||
સૂંઘો તો તમને માટીમાં મળી જવાનું મન થાય... | |||
થાય કે નિર્ગંધ અવતાર તો ધૂળ છે...! | |||
અમે તો કડવો લીમડો ઘોળનારા ને | |||
ખાટી આમલી ખાનારા ખાનાબદોશ છીએ | |||
રંગો ને ફૂલો તો તમારાં ય સુંદર છે | |||
ચૅરીબ્લોઝમ મને ય આકર્ષે છે પણ | |||
મૂળમાટીએ આપેલી ને રોમેરોમે | |||
દીવા પ્રગટાવતી સુગંધો તો | |||
અમારા કેવડિયા – નાગચંપા – કૈલાસપતિમાં છે | |||
ચૈત્રમાં ખીલેલા આંકલાની આક્રમક ગંધ | |||
ભાલા લઈને રસ્તો રોકે છે | |||
મ્હોરેલી અરણીઓ ચૈત્રી રાત્રિને જ નહિ | |||
કવિની કવિતાને ય મઘમઘતી કરી દે છે | |||
પારિજાત વનોને ય મ્હેકાવે છે – સ્વર્ગમાં! | |||
બ્હેકાવે છે બાવરી નારને મધુકુન્દિકા...! | |||
ને જંગલોને ગાંડા કરતો મહુડો અહીં ક્યાં છે? | |||
અમારું કદમ્બ સાદ પાડે છે મને સદીઓથી... | |||
રજા આપો, અમેરિકાનાં વ્હાલાં વૃક્ષો... | |||
અલવિદા! આવજો... | |||
</poem> | |||
== કોણ છે એ...? == | |||
<poem> | |||
એ કોણ છે જે એનું જ ધાર્યું કરે છેે? | |||
મારામાં રહીને મને જ અજંપ કરે છે! | |||
બારેમાસ બાવનની બહાર ને અંદર નિર્દય ને નીરવ | |||
જાળ નાખીને બેસી રહે છે મારામાં મને પકડવા! | |||
મક્કમ રહીને માથું ખાય છે છાનુંછપનું પૂછી પૂછીને કે | |||
તું કોણ છે ને શા માટે છે? મસ્તીખોર – | |||
શક્કરખોર છે કે શકોરું? | |||
રોજેરોજ કઠોરતા સાથે ઘસી ઘસીને | |||
મને ધાર કાઢે છે પણ વાર કરતાં વારે છે | |||
એ કોણ છે? જે ઊભો રહે છે મારામાં – | |||
ને મને ઊઠબેસ કરાવે છે કાયમ | |||
જે દોડતો નથી પણ દોડાવીને દમ કાઢે છે | |||
ગમ પડવા દેતો નથી ગડની ને | |||
ઓળખ આપતો નથી જડના જડની... | |||
મૂળમાં ધૂળમાં કૂળમાં રગદોળે છે ને રાચે છે | |||
ક કરવતથી કાપે છે ને મ મરજીથી માપે છે | |||
કળથી કેળવે છે પળેપળ પ્રજાળે છે બાળે છે | |||
ભૂખ શીખવાડી ભમતો રાખે છે પછાડા નાખે છે | |||
મોટો કરીને શાપે છે ને એ ય પછી | |||
નિરાંતે તાપે છે તાપણું કરીને મારામાં સતત | |||
કોણ છે એ જે બધું જ ધૂળમાંથી મેળવે છે | |||
ને ધૂળમાં મેળવે છે બધું જ – | |||
કોણ છે એ કાના માતર વગરનો | |||
મારામાં – તમારામાં – તેનામાં – તેઓમાં | |||
કોણ છે એ જે – | |||
</poem> | |||
== હું પાછો આવીશ... == | |||
<poem> | |||
હું પાછો આવીશ – | |||
દંતકથા જેવા આ મારા ગામમાં... | |||
કોથળિયા ડુંગર પર | |||
લાખા વણજારાનો ખજાનો દટાયેલો છે હજીય | |||
એ ચરુના રણકાર રાતદિવસ સંભળાય છે સતત... | |||
ને મારી મહીસાગરમાના ઊંડા ધરામાં | |||
વસે છે મણિધર ફણિધર નાગ, મણિ લઈને – | |||
હજી ય તે રાતે ચરવા નીકળે છે બ્હાર | |||
જોજનો જોજનો ફેલાતાં એનાં અજવાળાં | |||
એ અજવાળાની ધારે ધારે વહ્યો આવીશ પાછો... | |||
પેલી આથમણી ટેકરીઓના ઢોળાવે ઢાળે | |||
ટીમરુનાં ઝાડ ઝૂલે છે, ને – | |||
એનાં પાનમાં વાળેલી બીડીઓ પીવાય છે હજી | |||
હું એ બીડીઓની સુવાસ લેવા પાછો આવીશ... | |||
કોતર ધારે બાવળ ડાળે ઝૂલતા સુગરી માળે ઝૂલવા – | |||
જલદી પાછો આવીશ! | |||
પ્હેલા વરસાદે ફૉરી ઊઠતી | |||
માટીની આદિમ મ્હેક લેવા | |||
કંકુવર્ણી મખમલી ઇન્દ્રગોપ થઈને | |||
ખેતરે ખેતરે વરસી પડીશ... | |||
ગોકળ ગાયનું રૂપ ધરીને | |||
પેલી રાતીપીળી ટેકરીઓના | |||
લીલેરા ઢાળ ચઢવા ઉતરવા | |||
હું પાછો આવીશ પાલ્લા ગામમાં...! | |||
નદી કિનારે છાનુંછપનું ન્હાતી – | |||
વયમાં આવેલી બેનદીકરીઓની લજ્જા અને | |||
કૂવા કાંઠે પાણી ભરતી વહુવારુઓની મજાક – | |||
જોવા સાંભળવા ને સૂંઘવા-ચાખવા હું પાછો આવીશ... | |||
ચાસેચાસે લ્હેરાતા માટીના શ્વાસ | |||
શેઢે શેઢે કલગી ઝુલાવતું લાંબડું ઘાસ | |||
ને ચામર ચળકાવતાં કાશ... | |||
મકાઈના ખેતરમાં વાગતી પવનખંજરી | |||
ડૂંડે ડૂંડે ડોલતી બાજરી... જોબનની હાજરી | |||
સુગંધ રણકાવતી ડાંગરની સોન-કંટીઓના | |||
ઉલ્લાસે ઓળઘોળ સીમને મળવા | |||
હું પાછો આવીશ – | |||
ખળામાં હાલરું હાંકવા... મોસમ ઉપણવા | |||
કૂવામાં કબૂતર ને તાર પર હોલો થૈ બેસવા | |||
તરસ્યાં તેતર છાતીમાં લઈને | |||
હું આવીશ... ચાસ ને કલકલિયો થઈને! | |||
કાળે ઉનાળે ય નહીં સૂકાતો | |||
ચીડો થઈને હું – | |||
ઊગી નીકળીશ ખેતરે ખેતરે... | |||
(ચીડોઃ કદી નહીં સૂકાતું, ગાંઠમાંથી ફૂટતું રહેતું ફાંકડું ઘાસ) | |||
</poem> | |||
== (એક સાદીસીધી કવિતા) == | |||
'''કાશીરામ કાકાની વાત''' | |||
<poem> | |||
કરમસદના કાશીરામકાકા કશે જતા નથી | |||
એ ભલા ને ભલી એમની કેળ બાજરી | |||
ખમતીધર ખોરડાના ધણીની ખેતીમાં | |||
કણનું મણ થાય ને કાયા પરસેવે ન્હાય | |||
હાથી મૂકો તો ય પાછો પડે એવી કેળ | |||
તે લૂમો લેવા મુંબાઈનો મારવાડી આવે... | |||
ટ્રેક્ટરનો જમાનો આવ્યો તે એય લાવ્યા | |||
પણ હળબળદ ને ગાડુંઃ વાડામાં તૈયાર હોય | |||
યંત્રોનું એવું તે ખરે તાકડે બગડી બતાવે | |||
ને વીજળી તો વારે વારે પિયર જાય, એટલે | |||
પંપ બાપડા પાંગળા, છતે ડિઝલે ઓશિયાળા... | |||
કાશીરામકાકા કહે છે કે – | |||
"ઋતુઓ રાજાનીય રાહ નથી જોતી | |||
ને ધરતીમાતા બીજ નથી ખોતી | |||
બાકી જિન્દગી અને ધોતી ઘસાય... જર્જર થાય... | |||
આ જુવોને પંડનાં છોકરાં પરદેશ ગયાં તે | |||
જમીન થોડી પડતર રખાય છે, હેં! | |||
માલિકે આપણી વેઠવા વાસ્તે વરણી કરી તે | |||
આપણે જાતને સાવરણી કરી – | |||
લીલાલ્હેર તે આ સ્તો વળી...!" | |||
કાશીરામકાકાનો સંદીપ | |||
સીમાને પરણીને સીડની ગયો | |||
વિનોદ વિધિને પરણીને વેનકુંઅર જઈ વસ્યો | |||
ને બીના બોરસદના બિપિનને પરણીને | |||
બાલ્ટીમોરમાં, – હા બાબરી બાધા માટે બધાં | |||
બે વર્ષે આવે, પણ – | |||
બાજરીનું ખેતર તો બાધરને જ સાચવવાનું...! | |||
કાશીરામકાકા તો કશે જતા નથી, પણ – | |||
સરદાર પટેલનાં વતનવાસીઓ | |||
શિકાગોમાં ઘણાં... કે ત્યાં ચરોતરની | |||
ન્યાત મળી, આરતી અને પ્રસાદ પછી | |||
નક્કી થયું કે વતનની સેવા કરીએ! | |||
કાશીરામકાકાને તેડીએ ને સન્માન કરીએ... | |||
કાકા મને કહે કે – "મનુ ભૈ ચાલો ત્યારે | |||
તમે ય પેન્સિલવેનિયામાં | |||
પરેશનાં પોતરાંને રમાડતા આવજો..." | |||
મોટા હૉલમાં મેળાવડો થયો | |||
એકેય થાંભલા વિના આભલા જેવી છત... | |||
કાશીરામકાકાને આઈપેડ આપ્યું ને | |||
ઘઉંની સાથે ચીલ પાણી પીવે તેમ | |||
મનુભૈને આઈફોન અર્પણ કરીને | |||
ન્યાત તો રાજી રાજી... | |||
અરે, કાશીરામકાકાને કહોઃ ‘બે શબ્દો બોલે...’ | |||
કાકાને થયું–ભલે ત્યારે! બોલ્યાઃ | |||
"વ્હાલાં વતનવાસીઓ... ભગવાન ભલું કરજો! | |||
આપણી ભૂમિ તે આપણી ભૂમિ! મોતી પાકે મોતી! | |||
મેં નાપાડના નરસીને બોલાવીને નર્સરી સોંપી, તે – | |||
બેપાંદડે થયો! ને એનો નીતિન | |||
નર્સરીમાં રોપા ગણતાં ગણતાં | |||
દાક્તરી કૉલેજમાં ગયો... બુદ્ધિ બુશના બાપની થોડી છે?! | |||
પણ મૂળ વાત તો ભીતર ભોંયની છે, ભાઈઓ! | |||
માલીપાનો ખાલીપો બઉ ખખડે હાં કે! | |||
પ્રાર્થનાઓ કરીએ કે કૂતરાં પાળી બચીઓ ભરીએ– | |||
–બધું જ ફાંફાં અને ફોતરાં છે–! | |||
ભીતરની ભોમકા ફળવતી જળવતી બને તો ભયો ભયો | |||
અમેરિકાએ આટલું શીખવાનું છે... | |||
બાકી તો પરિશ્રમ જ પારસમણિ છે... | |||
બહેનો ને બંધુઓ! સુખી થજો ને સુખી કરજો..." | |||
દેશીઓ કાશીરામકાકાને કેટલું સમજ્યા | |||
એની તો ખબર નથી પડી | |||
પણ સીઆઈઆઈએ એ આ ટૂંકા પ્રવચન વિશે | |||
લાંબો અભ્યાસ કરવા કમર કસી છે, ને – | |||
કાશીરામકાકા કરમસદ આવી ગયા છે. | |||
</poem> | |||
== ક્યાં ગયા એ લોકો? == | |||
<poem> | |||
મને ગમતા હતા એ લોકો, જે – | |||
અજાણ્યા વટેમારગુંને | |||
ઘરે તેડી લાવી જમાડતા | |||
તડકો પ્હેરી ખેતરે જતા | |||
સાંજે, વરસાદે પલળતા પાછા વળતા | |||
જ્યાં જતા ત્યાં | |||
મારુંતારું કર્યા વગર કામે વળગતા | |||
વિધવાને ખળે ખેતર લાવી આપતા | |||
વહુવારુને બેડું ચઢાવતાં | |||
જરાક મલકાઈ છલકાઈ જતા | |||
કન્યાદાન માટે કરકસર કરી બચત કરતા... | |||
વગડાને વ્હાલ કરતા | |||
વાડે વાડે કંકોડીના વેલા વાવતા | |||
એમનો પરસેવો પવનમાં પમરતો | |||
ખેતરોમાં મૉલ થઈ ઝુલે છે હજીય... | |||
એ લોકો ગમતા હતા મને | |||
જે ટેકરીઓમાં ગામ વસાવતા | |||
સાપને સરકી જવા દેતા | |||
ઉનાળાની ઊભી વાટે પરબ બંધાવતા | |||
પગે ચાલી પરગામ જતા | |||
નદી ઓળંગવા | |||
પાણી ઉતરવાની વાટ જોતા | |||
પાડોશીને ખાટલે નવું વાણ ભરી આપતા | |||
ચાર ભજીયાં માટે જીવ બગાડતા | |||
સીમમાં જતાં, લક્કડિયા માતાને | |||
ગામની સુખાકારી માટે વિનવતા... | |||
એ લોકો પડતી રાતે પડસાળે બેસી | |||
મહાભારત સાંભળતાં, ભરી સભામાં – | |||
ભીષ્મના મૌન સામે અકળાઈ જતા, | |||
બીજે દિવસે ઘરના વાડામાં | |||
પીઠ પર પૃથ્વી મૂકી અવતાર ગણવા | |||
નીકળેલી ગોકળગાયને જોઈને શાંત થૈ જતા, | |||
‘છાણના દેવને કપાસિયાની આંખો જ શોભે’ – | |||
જેવી કહેવત ઘડતા | |||
અમારી નિશાળની ચોપડી ઊંધી પકડી | |||
ઉકેલવા મથતા અને પૂછતા – | |||
આ ચોપડીને પાને પાને આટલાં બધાં | |||
કીડીમંકોડા મરેલાં કેમ ચોંટાડ્યાં છે? | |||
ભજનમાં કબીરની સાખી ગાતા | |||
ક્યારેક પાદરના વડ નીચે ચૉરે | |||
જાણે છે જ નહિ એમ બેસી રહેતા | |||
એ લોકો, જેમને મેં | |||
જાત અને ઝાડ સાથે | |||
વાતો કરતા જોયા-સાંભળ્યા હતા... | |||
શનિવારે એક ટાણું કરતા | |||
કૂતરાને કટકો રોટલોને બિલાડીને | |||
ઘીવાળો કોળિયો ભાત ખવડાવતા, | |||
મેળે જતા ચગડોળે બેસી છેલ થતા | |||
ને વળતાં પત્ની માટે | |||
સાકરનું દેરુ ને બંગડી લાવતા, | |||
બપોરે કૂવાકાંઠે પોતાનાં જોડી કપડાં | |||
ધોઈ ને સૂકાવાની વાટ જોતાં જોતાં | |||
પાદરના પાળિયા ને નવરાવીને | |||
સિન્દુર ચઢાવતા... | |||
ઝાયણીના દિવસે ઝાંપે જઈ અને – | |||
ગામ આખાને ગળે મળતા – | |||
મેં હજી હમણાં સુધી જોયા હતા | |||
દરેક ગામમાં ને મારામાં ય – ! | |||
એમના ય વંશવારસો હતા... | |||
હું શોધું છું એમને – | |||
મને ગમતા હતા એ માણસો | |||
ક્યાં ગૂમ થઈ ગયા એ...? | |||
ક્યાં?? | |||
</poem> | </poem> | ||