26,604
edits
મણિલાલ હ. પટેલનાં કાવ્યો: Difference between revisions
→
KhyatiJoshi (talk | contribs) (→) |
KhyatiJoshi (talk | contribs) (→) |
||
| Line 2,216: | Line 2,216: | ||
જાય મારી બલ્લા! જ્યાં પથ્થરમાં કોરેલાં હોય બધાં માઢ અને મેડી | જાય મારી બલ્લા! જ્યાં પથ્થરમાં કોરેલાં હોય બધાં માઢ અને મેડી | ||
{{Space}}{{Space}}{{Space}}સૈ હું તો ભવભવની કેડી... | {{Space}}{{Space}}{{Space}}સૈ હું તો ભવભવની કેડી... | ||
</poem> | |||
== ચોમાસું : ગીત == | |||
<poem> | |||
ફળિયામાં પાદરમાં સીમ અને વગડામાં ચોમાસું બેકાબૂ રાનમાં | |||
દોમદોમ માટીની સાહ્યબી લીલપ થૈ ઝૂલે છે વરણાગી પાનમાં | |||
{{Space}}ભાઈ હવે ઓરે છે નેહ નર્યો ચાસમાં | |||
{{Space}}ઓળઘોળ ગામ અને સીમ સાવ પાસમાં | |||
{{Space}}આખ્ખું આકાશ પણે આળોટે ઘાસમાં | |||
પહાડો મન મૂકી ઓગળતા આવ્યા, લ્યે! ઝરણાંના ગાનમાં | |||
દોમદોમ માટીની સાહ્યબી લીલપ થૈ ઝૂલે છે વરણાગી પાનમાં | |||
{{Space}}કોક મને બોલાવે વાદળમાં પ્હાડમાં | |||
{{Space}}મન મારું મસ્ત અહીં વેલા ને વાડમાં | |||
{{Space}}વૃક્ષોનું ગામ ઘડી ડોલે છે તાડમાં. | |||
ખીણોમાં ઊછળતી કુંવારી નદીઓ, લ્યો! આવી પૂગી રે મેદાનમાં | |||
ફળિયામાં પાદરમાં સીમ અને વગડામાં ચોમાસું બેકાબૂ રાનમાં... | |||
</poem> | |||
== કણબી કાવ્ય == | |||
<poem> | |||
કણબીની વિયાઈ ભેંસ અને આવ્યો છે પાડો | |||
ખેતરથી ઘેર જતાં કણબીને ઊતર્યો છે સાપ એક આડો | |||
ચ્હેરાના અજવાળે રોટલા ઘડતી પટલાણીબાઈ ફાટફાટ રોતી | |||
દીકરા વિનાના સાવ નોંધારા આયખાને પડુંપડું ઊભેલું જોતી | |||
પટલાણી જોવાને ઝંખતી’તી ઝાડભર્યા પ્હાડો | |||
ખેતરથી ઘેર જતાં કણબીને ઊતર્યો છે સાપ એક આડો | |||
ઢંઢેરો પીટાયો ગામમાં કે વણજારો પોઠ ભરી આવ્યો | |||
લેવાનું મન છતાં લીધી લેવાય નહિ એવી એ કઈ વસ લાવ્યો | |||
જીવતરમાં ધાડ પડી તોય નથી સંભળાતી રાડો | |||
કણબીની વિયાઈ ભેંસ અને આવ્યો છે પાડો | |||
પાણી ના હોય એવા કૂવાને કેમ કરી કહેવાનો કૂવો | |||
કેળ સમી ઊભી છે લ્હેરાતી પટલાણી તોય, તમે જુઓ | |||
ઊંચી છે ન્યાત મહીં આબરૂ ને મોટો છે વાડો | |||
ખેતરથી ઘેર જતા કણબીને ઊતર્યાં છે સાપ એક આડો | |||
કણબીની વિયાઈ ભેંસ અને આવ્યો છે પાડો... | |||
</poem> | |||
== અવસર == | |||
<poem> | |||
ડાળ ડાળથી ખરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
કૂંપળ સુધી ફરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
ખેતર ખેતર તેતર રમતાં દીઠાં પાછાં | |||
વગડા વેર વરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
માટીમાં મન રોપ્યું’ તું મેં કો’ક સવારે | |||
જળ સંગે ત્યાં સરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
ફાંટ ભરીને ઋતુઓ લાવી ખળે ખેતરે | |||
એ તડકાઓ તરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
વૃક્ષે વૃક્ષે સાદ પાડતી નીરવતા લ્યો | |||
વાત કાનમાં કરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
વયની ડાળે કાચી કેરી લૂમે ઝૂમે | |||
વેળા એંઠી કરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
દૂર સીમમાં કો’ક ગાય છે ગીત ગગનનું | |||
હરિવર અમને હરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
જળમાં, તળમાં, દીવા બળતા દશે દિશામાં | |||
દૂર મલકમાં ફરી જવાના અવસર આવ્યા | |||
</poem> | |||
== પટેલભાઈ == | |||
<poem> | |||
{{Space}}સમજણમાં ભોળા ને કાળજાના કાચા, પટેલભાઈ | |||
{{Space}}વાણીથી વાંકા ને રગરગથી સાચા પટેલભાઈ | |||
કાળઝાળ કાળી મજૂરી કરી ભરવાનાં દેવાં તે એમ તમે જિન્દગી ન જાણી | |||
રોટલાના જેવું છે બૈરીનું મોઢું ને ઉપરથી બળદોને જોઈ ચઢે પોશ પોશ પાણી | |||
વાણિયાના વિશ્વાસે હાલે છે વ્હાણ તમે ટેસથી ખાધા કરો છો રોજ ધાણી | |||
{{Space}}તમે ફૂગ્ગો થઈ ફૂલ્યા ને શઢ જેમ ખૂલ્યા; પટેલભાઈ | |||
{{Space}}મેળાની જેમ, તમે ઋતુ આવી ને સાવ ઉલ્યા, પટેલભાઈ | |||
ગોફણના પથ્થરની જેમ રહે ફેંકાતું આયખું આ ફેંકાવું કોણ છે, બોલો | |||
કણબણની ઇચ્છાઓ રાહ જોઈ પથ્થર થઈ જાય, એમ બોલે છે હોલો | |||
ઘૂઘરાઓ બાંધની આવે અંધારું ઘેર, કોક જાગો રે, જાગો રે, બારણાં ખોલો | |||
{{Space}}માટીના મોર વિશે પટલાણી પૂછે, પટેલભાઈ | |||
{{Space}}આણાની રાત કોણે આંસુઓ લૂછે, પટેલભાઈ | |||
ખેતરના શેઢાની જેમ વ્હાલ લંબાવે હાથ કૈંક કંકણને સમજો તો સારું | |||
રાતા ગવનમાં ધ્રુજે છે આભલાનાં આભ એના પાણીને ચાખો તો ખારું | |||
લાપસીના આંધણ મૂકીને પૂછે પટલાણી : આજ ઘેર રોકાશો વારું? | |||
{{Space}}ખેતરમાં દાણા ને ઘરનાંની મૂંઝાતી વાણી, પટેલભાઈ | |||
{{Space}}ખેતરમાં ચોર પડ્યા, ઘરમાં ઉજાગરે-ઉજાણી, પટેલભાઈ | |||
પાંસળીએ પાંસળીએ વાંસળીઓ વાગતી ને સોનાના દાગીના પટલાણી માગતી | |||
મેળાના થાક પછી ઊંઘે પટેલ ઠૂસ! મહીસાગર-પટેલાણી ચોમાસું જાગતી | |||
ચિંતામાં સૂકાતા કણબીને રોજ રોજ પટલાણી જીવતર ને જોબન સમજાવતી | |||
{{Space}}સમજી સમજીને બધુ છેવટમાં ભૂલ્યા, પટેલભાઈ! | |||
{{Space}}વાયરામાં ઝૂલ્યા ને જીવતરમાં ડૂલ્યા, પટેલભાઈ! | |||
</poem> | |||
== પહેલો વરસાદ == | |||
<poem> | |||
પાંદડે પાંદડે પગલી પાડતો | |||
ટાઢૂં દઝાડતો | |||
પહેલો વરસાદ પસાર થાય છે... | |||
નેવાં જળતરંગ થઈ બજી ઊઠે છે. | |||
એક સામટી કેટલી નદીઓ | |||
વાડાઓમાંથી નીકળી | |||
ફળિયાં માથે મૂકી વહી નીકળી છે... | |||
તીતીઘોડાને પાંખો ફૂટી છે. | |||
માટી માથું ઊંચકે છે | |||
ઇન્દ્રગોપના મખમલી સ્પર્શથી | |||
રોમાંચિત હવાઓ રણઝણે છે | |||
હણહણે છે ઊંડાણોમાં અશ્વો વેળા લઈને... | |||
લીલાં વસ્ત્રધારી વનદેવી | |||
ઘરની પછીત લગોલગ પ્રગટ થયાં છે | |||
ને ઉંબરમાં આવજા કરે દૂરની ટેકરીઓ | |||
દાદાના હુક્કામાં દરિયાનાં પાણી ગડગડે... | |||
મા મકાઈની ધાણી ફોડે છે... | |||
એની સુગંધ લેવા પૂર્વજો | |||
પડસાળે આવ્યા છે | |||
છાપરાંનાં નળિયાંને ઢોળ ચઢાવતો – | |||
તડકો ઘડીકમાં ઘરભંગ થાય છે તો | |||
ઘડીકમાં ગારો ગારો... | |||
વૃક્ષો આજે વડીલ જેવાં લાગે છે | |||
ઘટાઓમાંથી નીકળેલો | |||
મારકણો અંધકાર પાસે ને પાસે આવે છે | |||
પ્હાડોમાં હજી બળતા દવનો ધુમાડો છે કે – | |||
વાદળી વેળાઓ રમવા નીકળી છે? | |||
પીઠ પર પૃથ્વી લઈને ગોકળગાય | |||
મારા ઘર તરફ આવી રહી છે | |||
ને હું હજી નેવાં નીચે... | |||
</poem> | |||
== જાત સાથે - == | |||
<poem> | |||
બારીઓ બંધ કરી દીધી છે | |||
પડદા પાડી દીધા છે | |||
મારી આંખે કાળા ડાબલા ચઢાવી દીધા છે | |||
ઘાણીનો બળદ અને એક્કાનો ઘોડો મારામાં પમાય છે... | |||
બારણું બંધ કરતાં દીકરો કહે છે : | |||
‘તમારી સાથે જ રહી જુઓ હવે તમે એકલા...’ | |||
તારા વિહોણો અંધકાર જીરવાતો નથી | |||
દિવાળીની દીપમાળાઓ કલ્પવી જ રહી | |||
બેસતા શિયાળાની સાંજ બહાર ઢળું ઢળું થતી હશે | |||
સામેના બગીચામાં વૃક્ષોની છાયાભાત એકલવાઈ - | |||
ભીંજાઉં ભીંજાઉં હળુ હળુ હલચલતી પામું છું પથારીમાં | |||
રસોડામાંથી મૂઠિયાં તળાવાની સુગંધ ઊઠી રહી છે | |||
ઘીની સોડમ સાથે ઘર - ગામ - મા...? ના રે ના | |||
દિવાનખંડમાં દીકરો ડિસ્કવરી ચેનલ પર | |||
મેડિકલ સિરિયલ જુએ છે - ‘બધું જ બદલી શકાય છે - હૃદય | |||
પણ...’ | |||
ઉપરના રૂમમાં - બીજો દીકરો - | |||
‘હર તરફ હર જગહ બેસુમાર આદમી | |||
ફિર ભી તન્હાઈયોં કા શિકાર આદમી’ | |||
ગઝલ સાંભળતાં સાંભળતાં | |||
કમ્પ્યૂટર સાથે શતરંજ રમતો લાગે છે | |||
ઉકળતા પાણીમાં નેપકીન નીચોવી - | |||
મારાં અંગોને ઘસીને - લૂછી આપીને હમણાં જ | |||
દીકરી પાછી સાસરે ગઈ છે - એનો પતિ બહારગામથી | |||
આવવાનો છે - એની પૂંઠે પૂંઠે નીકળી ગયેલું મારું મન | |||
મહીસાગર કાંઠેના મારા ખેતરમાં ચોળાની કૂંણી કૂંણી સીંગો | |||
ચાવે છે; હમણાં જ ખોદાતી મગફળી - માટીની સુગંધ | |||
મને હવામાં તરતી તરતી - | |||
કહે છે કે : ‘જે પોતાની જાત સાથે એકલો રહી શકે છે તે - | |||
સૌથી સુખી હોય છે દુનિયામાંઃ’ | |||
જો કે જાત સાથે રહેવું ઘણું મુશ્કેલ છે; નહીં? | |||
કેમ, તમે શું કહો છો? | |||
</poem> | |||
== ચોપાઈ == | |||
<poem> | |||
લાગી આવે હાડોહાડ | |||
ભાઈ કરે આંગણમાં વાડ | |||
જીવન ખુદનો આપે અર્થ : | |||
ગણ દિવસો ને વરસો કાઢ | |||
જે બંધાવે એ પણ જાય– | |||
મૂકી સૂનાં મેડી માઢ | |||
ના છાંયો, ના ફળની આશ | |||
‘ઊંચા લોકો’ એવા તાડ | |||
ઝાડ નથી એ છે જીવતર | |||
બેઠો છે એ ડાળ ન વાઢ | |||
મતલબ બ્હેરાં સઘળાં લોક | |||
ફોગટ તારી રાડારાડ | |||
૦ | |||
એની ઇચ્છા એનું હેત | |||
બાકી માણસ નામે પ્રેત | |||
મનથી દે એ સાચું માન– | |||
પ્રેમ વગર સૌ રણ ને રેત | |||
અવસર છે કે તેડું : પામ, | |||
આંગણ આવ્યું પંખી શ્વેત | |||
પાછળ પગલાં ગણતું કોણ | |||
કર સાવધ ને તું પણ ચેત | |||
પ્રેમ કરે ને રાખે દૂર | |||
પીડા આપી જગવે હેત | |||
મોલ બનીને ‘એ’ લ્હેરાય : | |||
ખુલ્લું મૂકી દે તું ખેત | |||
૦ | |||
રક્ષક થૈને વાઢ્યાં ઝાડ | |||
પથ્થર થૈ ગ્યા લીલા પ્હાડ | |||
જુઠ્ઠાણાં બોલે મોટ્ટેથી | |||
સાચ કરે ના રાડારાડ | |||
વ્હાલાંથી વઢવામાં, બોલ– | |||
પામ્યો શું, શી મારી ધાડ | |||
કોનું કાયમ ક્યાં કૈં છે જ | |||
ખેતર વચ્ચે કર મા વાડ | |||
મેં વૃક્ષોમાં જોયો ‘એ’ જ | |||
મલકે લૈ કૂંપળની આડ | |||
૦ | |||
જે કુદરતનો કારોબાર | |||
વૃક્ષો ઊભાં હારોહાર | |||
‘ઊંચો પર્વત ઊંડી ખીણ’ | |||
ને ચલવે એ ધારો ધાર | |||
તારી દૃઢતા જાણે એ ય– | |||
પીંજે તેથી તારોતાર | |||
કીડી કુંજર એક જ ન્યાય | |||
તું શીખી લે કારોબાર | |||
કરે કસોટી રાખે દૂર | |||
પૂછે ખબરો બારોબાર | |||
મોસમ થૈ અવતરશે ‘એ’ જ | |||
ને છલકાશે. ભારોભાર. | |||
</poem> | </poem> | ||