26,604
edits
સોરઠી બહારવટિયા ભાગ-1/3. બાવા વાળો: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
સોરઠી બહારવટિયા ભાગ-1/3. બાવા વાળો (view source)
Revision as of 13:15, 23 May 2022
, 13:15, 23 May 2022no edit summary
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
| (5 intermediate revisions by the same user not shown) | |||
| Line 341: | Line 341: | ||
<center>''''''</center> | <center>''''''</center> | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
<center>'''‘<big>બાવા વાળો’ વારતાનાં પરિશિષ્ટ</big>'''</center> | |||
<center>'''<big>1</big>'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
<big>મિ</big>. સી. એ. કિનકેઈડ પોતાના ‘ધિ આઉટલૉઝ ઑફ કાઠિયાવાડ’ના બીજા પ્રકરણમાં વિગતવાર લખે છે કે “રાણીંગ વાળો બહારવટે કેમ નીકળ્યો તે કથા કાઠિયાવાડી રિસાયતોની વહેલા કાળની ખટપટનો તેમ જ અધૂરા જ્ઞાનને કારણે બ્રિટિશ શાસન કેવી ભૂલો કરી બેસે છે તેનો હૂબહૂ નમૂનો પૂરો પાડે છે. રાણીંગ વાળાના બાપે બીજા વાળા કાઠીઓ સાથે ગીરમાં અ ા જમાવીને વીસાવદર અને ચેલણાનાં પરગણાં હાથ કર્યાં. સને 1782માં એ બધાએ પોતાનું રક્ષણ પ્રાપ્ત કરવા સારુ પોતાના કબજાનો અરધોઅરધ મુલક જૂનાગઢ રાજને આપી દીધો. પણ આ કાઠીઓનો પાડોશ ત્રાસરૂપ નીવડતાં નવાબે 1794માં પોતાને મળેલો આ વીસાવદર અને ચેલણાનો પ્રદેશ બાંટવા દરબારને શાદીની ભેટમાં આપી દીધો. બાંટવા દરબાર આ એકસંપીલા કાઠીઓને પૂરા ન પડી શકતા હોઈ તેણે ચાણક્યબુદ્ધિ વાપરી કાઠીઓની અંદરોઅંદર કંકાસ રોપ્યો. અને એકલા રાણીંગ વાળાને જ માત્રા વાળાની જમીન સોંપાવી દીધી, માત્રા વાળો બહારવટે નીકળ્યો, ને મલ્હારરાવ (કડીવાળા) નામના મરાઠા બંડખોર સાથે જોડાયો. પણ રાણીંગ વાળાએ મલ્હારરાવને દગલબાજીથી દૂર કર્યો, અને ગાયકવાડ સરકારની મદદથી એણે માત્રા વાળાનો બધો મુલક હાથ કરી લીધો. માત્રાએ છેવટ સુધી બહારવટું ખેડ્યું ને એના મૉત બાદ એની વિધવાએ પોતાના બાળ હરસૂર વાળા વતી કર્નલ વૉકરને અરજ હેવાલ કરી. કર્નલ વૉકરે બે ભૂલો કરી : એક તો એણે રાણીંગ વાળા પાસેથી માત્રા વાળાનો ગરાસ ખૂંચવી લઈ હરસૂરને સોંપ્યો. આ ખોટું હતું કેમ કે રાણીંગ વાળાએ તો આ મુલક બ્રિટિશ સત્તાની સ્થાપના પૂર્વે મેળવી લીધો હતો. ને બીજી ભૂલ એણે રાણીંગ વાળાને પોતાનો ભાગ પણ ખૂંચવી લઈ હરસૂર વાળાને સોંપી દેવાની કરી. | |||
બાવા વાળાના બાપ રાણીંગ વાળાનું ચારણી બિરદ-કાવ્ય : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::બલાં આગ હલાં કરી બાબીએ હામદે | |||
::મામલે કુંડલે ધોમ માતી, | |||
::વાઘહરે <ref>વાઘહરે — વાઘા વાળાના પુત્રે (રાણીંગ વાળાએ).</ref> આરબાંને ઝાટકે વાંતર્યા | |||
::રાણંગે કરી બજાર રાતી. [1] | |||
::મસો કે’ હાય ઘર ગિયું મોરારજી! | |||
::કાપ્ય થાણા તણી ઘાણ્ય કાઢી, | |||
::ગોતીઓ શેરીએ મિંયા એક ના મળે | |||
::દડા <ref>જેમ.</ref> શેરીએ રડે દાઢી. [2] | |||
::મોબતે ખાન રે કરી ઝટપટ મને | |||
::(નકર) ટળી જાત દલભજી તણો ટીલો. | |||
::અડજંતર કાંધહર કોટસું આટકત | |||
::ઝાટકત સતારા તણો જીલો.[3] | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
[અર્થ : જૂનાગઢના નવાબ હામદખાન બાબીએ હલ્લો કર્યો. વાઘના પુત્ર રાણંગે આરબોને તરવારને ઝાટકે (સોપારીનો ચૂરો કરે તેમ) વાતરી નાખ્યા અને રાણંગે શહેરની બજાર (શત્રુના રક્તથી) રાતી રંગી નાખી. મસો (એ નામનો કોઈ જૂનાગઢી અમલદાર) કહે છે કે હાય હાય મોરારજી (જૂનાગઢી અધિકારી)! આ તો ઘર ગયું. આખા થાણાનો ઘાણ રાણીંગે કાઢી નાખ્યો. શેરીમાં કોઈ મિયાં (જૂનાગઢી સિપાહી) શોધ્યો જડતો નથી. અને દાઢીઓ (દાઢીદાર સિપાહીઓનાં મસ્તકો) તો શેરીઓમાં દડાની જેમ રડી રહેલ છે. મોહબતખાનના પુત્રે (નવાબે) મનમાં ઝડપ કરી. નહિતર દુલભજી તણું ટીલું ટળી જાત. (અર્થ સમજાતો નથી.) કાંધા વાળાનો વંશજ રાણંગ તો બુંદી કોટા સાથે આફળત અને સતારા જિલ્લાને તારાજ કરી નાખત.] | |||
રાણીંગ વાળો એક પગે લૂલો હતો. ચારણે તેનો દુહો કહ્યો છે કે — | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::કર જેમ કાઠીડા, પગ હત પાવરના ધણી, | |||
::તો લેવા જાત લંકા, રાવણવાળી રાણગા. | |||
</poem> | |||
<center>'''<big>2</big>'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
આ પ્રસંગે પિત્રાઈઓએ એમ કહેલું કે “બાવાના હાથમાં તો ધોકો રે’શે” એ પરથી ઠપકારૂપે મૂળુભાઈ વરસડા નામના ચારણે એક કાવ્ય રચેલું તે મારી નોંધપોથીમાંથી જડતા ટપકાવું છું : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
::સજી હાથ ધોકો ગ્રહે કરે મંત સાધના, | |||
::થિયો નવખંડમાં ભૂવો ઠાવો, | |||
::ચાકડે દોખિયું તણી ધર ચડાવવા, | |||
::બાપ જેમ ધમસ હલાવે બાવો. [1] | |||
::ગામડે ગામડે ઢોલ વહરા ગડે, | |||
::આજ ત્રહું પરજ વચ નહિ એવો, | |||
::વેરીઆં પટણ ત્યાં દટણ લઈ વાળવા, | |||
::જગાડ્યો ધૂંધળીનાથ જેવો.[2] | |||
::ધરા વાઘાહરો ચાસ નૈ ઢીલવે <ref>ઢીલવે — મોળી ન મૂકે.</ref> | |||
::દળાંથંભ રાણથી બમણ દોઢો, | |||
::ચકાબંધ વેર બાવાતણું ચૂકવો, | |||
::પરજપતિ મેડીએ ત દન <ref>ત દન — તે દિવસે.</ref> પોઢો. [3] | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
[અર્થ : હાથમાં ધોકો લઈને આ બાવો મંત્રની સાધના કરે છે. નવેય ખંડ પૃથ્વીનો એ ભૂવો બન્યો છે. દુશ્મનોની (દોખિયું તાણી) ધરાને ચાકડે ચડાવવા માટે બાપાની પેઠે જ બાવો ધમધમી રહ્યો છે. ગામડેગામડે ભીષણ ઢોલ બજે છે. આજે ત્રણ જાતના કાઠીઓ વચ્ચે કોઈ એવો નથી. વેરી જનોનાં પાટણો (શહેરો)ને સ્થાને ડટ્ટણ કરી નાખવા માટે એને તો જોગી ધૂંધળીનાથ (કે જેણે મુંગીપુર, વલભીપુર વગેરે નગરોનું શાપથી દટ્ટણ કરી નાખ્યું છે) માફક જગાડ્યો છે. વાઘાનો પૌત્ર એક ચાસ પણ ધરતીને ઢીલી નહિ મૂકે. દળો (લશ્કરો)ને થંભાવનાર આ બાવો તો બાપ રાણીંગથી દોઢેરો બળવાન છે. ને હે ધરતીપતિઓ! જે દિવસ આ બાવાનું વેર ચુકાવી આપશો તે દિવસે જ તમે મેડીએ ચડીને પોઢી શકશો. | |||
{{Poem2Close}} | |||
<center>'''<big>3</big>'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
બાવા વાળાના વિવાહનું એક ચારણી કાવ્ય મને ગીરના પ્રવાસે જતાં તુલસીશ્યામની જગ્યામાં 1928માં કાઠીઓના એક બારોટે ઉતરાવેલું; પણ એ બારોટ બંધાણી હોઈને એની યાદશક્તિ ખંડિત થયેલી, જેથી કાવ્ય પણ મહામુશ્કેલીએ આવી સ્થિતિમાં મળી શકેલું. એના આ બીજા લગ્નપ્રસંગનું કાવ્ય લાગે છે : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<center>'''<big>[કુંડળિયા]</big>'''</center> | |||
<poem> | |||
::ગાવાં શક્તિ સબગરૂ, આપે અખર અથાવ | |||
::વડ ત્યાગી વિવાઈ તો રાણ પરજ્જાં રાવ. | |||
::રાણ પરજ્જાં રાવ કે ગીતાં રાચિયો, | |||
::નરખી તો ભોપાળ રાંક-દખ નાસિયો, | |||
::કીજે મેર ગણેશ, અરજ્જું કા’વીએં | |||
::લંગડો પરજાંનો જામ ગણેશ લડાવીએં. | |||
::સર ફાગણ ત્રીજ શુદ, પાકાં લગન પસાય, | |||
::વાર શુકર અડસઠરો વરસ, મૂરત ચોખા માંય. | |||
::મૂરત ચોખા માંય કે સઘન મગાવિયા, | |||
::લાખાં મણ ઘી ખાંડ સામાદાં લાવિયા, | |||
::બોળાં ખડ જોગાણ ખેંગા ને બાજરા, | |||
::વાળો મોજ વરીસ દન વીમાહરા. | |||
::બ્રાહ્મણ બસીએ ભેજિયો, લગન સુરંગા લખાય | |||
::વાળા ઘેરે મોતાવળ, વેગે લિયા વધાય. | |||
::વેગે લિયા વધાય કે જાંગી વજ્જિઆ, | |||
::ગેહે રાણ દુવાર ત્રંબાળુ ગજ્જિઆ, | |||
::શરણાયાં સેસાટ વેંચાઈ સાકરાં, | |||
::ઠારોઠાર આણંદ વધાઈ ઠાકરાં. | |||
::નવખંડ રાણે નોતર્યાં, દેસપતિ સરદાર | |||
::કેતા વિપ્ર કંકોત્રીઆ આયા ફરી અસવારા. | |||
::આયા ફરી અસવાર નોત્રાળુ આવિયા, | |||
::ગણીઅણ રાગ ઝકોળ ખંભાતી ગાવિયા, | |||
::અમલારા ધસવાટ પીએ મદ આકરા, | |||
::ઠાવા પ્રજભોપાળ કચારી ઠાકરા. | |||
::ફુલેકે ધજા ફરે રંગભીનો પ્રજરાવ | |||
::રમે ગલાલે રાવતાં છત્રપતિ નવસાવ. | |||
::છત્રપતિ નવસાવ સારીખા ચોહડા, | |||
::જોધાણારા જામ કે લોમા જેહડા, | |||
::સામતિયો કોટીલ ચંદ્રેસર સૂમરો, | |||
::અરવે વેગડ રામ દલીરો ઊમરો. | |||
::સે કોઈ આયા ભડ ચડી, રડે ત્રંબાળાં રાવ | |||
::બાવલે મોડ બંધિયો નવરંગી નવસાવ. | |||
::નવરંગી નવસાવ ઘરાવી નોબતાં, | |||
::ભાયાણો ભોપાળ, ઉંઘલિયો અણભત્યાં, | |||
::લાખી કા લટબેર પલાણ્યા લાખરા, | |||
::ફુલિયા ફાગણ માસ વનામેં ખાખરા. | |||
::કોટિલા બસિયા કમંધ, સોઢા તેમ ચહુવાણ, | |||
::વેંડા હુદડ ને વિકમ… | |||
::લાખો દોસી લુંઘીએ ભર રેશમરા ભાર | |||
::રાણે વટ દઈ રાખિયા સાળુ રેટા શાલ. | |||
::સાળુ રેટા શાલ દુપેટા સાવટુ | |||
::પીતાંબર વણપાર કેરાતા કેપટુ | |||
::વાટ્યાં નવરંગ થાન કે કમ્મર વેલીઆં | |||
::સોળા ગાય સોરંગ ઓઢી સાહેલીઆં. | |||
::હેઠઠ જાન હિલોહળાં સામપરજ પતસાવ, | |||
::આવીને ગડથે ઊતર્યો રાણ દલીપત રાવ. | |||
::રાણ દલીપત રાવ ભરણ બથ આભરી | |||
::આગ બસીઓ જેઠસૂર વાળાની બરાબરી | |||
::તંબૂ પચરંગી કે પાદર તાણીઆ | |||
::અમીરારા ખેલ કે માંડવ આણીઆ. | |||
</poem> | |||
<center>'''<big>અર્થ</big>'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
સર્વની ગુરુ એ શક્તિને હું ગાઉં છું (ગાવાં) કે જેથી એ મને અખૂટ અક્ષરો (અખર) આપે. આજે પરજો (કાઠીની શાખાઓ)નો રાણો, મહાત્યાગી વિવાહિત છે. | |||
પરજોનો રાજવી ગીતોથી રાચ્યો. તને નીરખીને હે ભૂપાલ! રંકોનું દુઃખ નાસી ગયું. હે ગણેશ! તને અરજ કરીએ છીએ કે મહેર કરજે. પરજોના પતિ એ લંગડા ગણેશને અમે કવિ લાડ લડાવીએ છીએ. | |||
ફાગણ સુદ ત્રીજ, વાર શુક્ર અને 1868નું વર્ષ — એ દિને ચોખ્ખાં મુરતનાં પાકાં લગ્ન મંગાવ્યાં. | |||
ચોખ્ખાં મુરતનાં લગ્ન મંગાવ્યાં. લાખો મણ ઘી ને ખાંડ લેવાયાં. ઘોડાં માટે બહોળા ઘાસ અને ચંદી માટે બાજરા મગાવ્યા. મોજના (બક્ષિસોના) દેનાર વાળાને ઘેર વિવાહના દિન હતા. | |||
બસિયા કાઠીએ ગળથ ગામથી લગ્ન લખીને મોકલ્યાં, ને વાળાને ઘેરે એ લગ્ન મોતાવળે વધાવ્યાં. | |||
વેગે લગ્ન વધાવી લીધાં. જાગી ઢોલ વાગ્યાં, રાણીંગને દ્વારે ત્રંબાળુ વાગ્યાં, શરણાઈઓના શોર બજ્યા, સાકર વહેંચાઈ. | |||
રાજવીએ નવખંડના દેશપતિઓને નોતર્યા. કેટલાય બ્રાહ્મણો કંકોતરી લઈ લઈને ફરી આવ્યા. | |||
ગુણીજનો (ગણીઅણ) ખંભાતી રાગ ગાવા લાગ્યા. અફીણના કસુંબા અને જલદ મદિરા પીવાવા લાગ્યાં. | |||
રંગભીનો બાવલ (બાવા વાળો) ફુલેકે ફર્યો. રાજવીઓ ગવાલે રમવા લાગ્યા — લોકો, સામંત કોટીલો, ચંદ્રસેન સુમરો, રામ વેગડ વગેરે બધા. | |||
નવરંગ વરરાજા (નવસાવ) ઊઘલ્યો, નોબતો ઘોરી ઊઠી. લાખેણા ઘોડીલા ઉપર રાજવીઓ પલાણ્યા, ને તેઓ ફાગણ માસે વનમાં ફૂલેલા ખાખરા (કેસૂડાનાં ઝાડ) જેવા દેખાયા. | |||
લુંઘિયા ગામના લાખા દોશી પાસેથી રેશમના સાળુ, રેટા, શાલદુશાલા અને પીતાંબર અને પટુ ખરીદીને બધાને વહેંચણી કરી ને એ સોરંગી સાળુ ઓઢીને સાહેલીઓ લગ્નગીત (સોળા) ગાવા લાગી. | |||
જળ-મીન જેવી પ્રીત. આની તરવાર આ બાંધે અને આની આ બાંધે, એવા મીઠા મનમેળ. ચાંપરાજે એ ભાઈબંધને કહેરાવ્યું કે “સામતભાઈ, તું ભલો થઈને દીતવારે ઘરે રહીશ મા.” | |||
માંડવડેથી કાંધો વાળો વગેરે પોતાના વળના જે મોટામોટા કાઠી હતા તેને ટીંબલાવાળાએ શનિવારે સાંજથી જ બોલાવીને ભેળા કર્યા. રવિવારે સવારે આખા દાયરાએ હથિયાર-પડિયાર બાંધીને ચોરે બેઠક કરી. બરાબર આ બાજુ કસુંબાની ખરલો છલોછલ ભરાઈ ને પ્યાલીઓમાં રેડી પીવાની તૈયારી થઈ, ગઢમાં ઊના રોટલા, ગોરસ અને ખાંડેલ સાકરના ત્રાંસ ભાતલાં પીરસવા સારુ તૈયાર ટપકે થઈ ગયાં અને બીજી બાજુ ગામને પાદર ચાંપરાજ વાળાના મકરાણીઓની બંદૂકોના ભડાકા સંભળાયા. સબોસબ કસુંબા પડતા મેલીને કાઠીઓ ચોરેથી કૂદ્યા. તરવારોની તાળી પડી અને ધાણી ફૂટે તેમ બંદૂકોમાંથી ગોળીઓ વછૂટી; માંડવડાનો કાંધો વાળો અને વરસડાનો બીજો કાંધો વાળો ટીંબલાની બજારમાં ઠામ રહ્યા, અને બાકીના કંઈક કાઠીઓ પાછલી બારીએથી પલાયન થઈ ગયા. | |||
{{Poem2Close}} | |||
----------------------------------------------------------------- | |||
<br> | |||
{{HeaderNav2 | |||
|previous = 2. નાથો મોઢવાડિયો | |||
|next = 4. ભીમો જત | |||
}} | |||
<br> | |||