26,604
edits
કંકાવટી મંડળ 1/પુરોગામી પુરાવા: Difference between revisions
Jump to navigation
Jump to search
કંકાવટી મંડળ 1/પુરોગામી પુરાવા (view source)
Revision as of 13:14, 19 July 2022
, 13:14, 19 July 2022no edit summary
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
KhyatiJoshi (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 21: | Line 21: | ||
હવે, વૈરોટ્યાના સસરા પદ્મદત્તને શ્રી આર્યનંદિલ સાધુએ કહ્યું કે તારી પુત્રવધૂને કહે, એમણે નાગની પાસે માગવું કે તમારે પૃથ્વી પર કોઈને કરડવું નહિ.'' | હવે, વૈરોટ્યાના સસરા પદ્મદત્તને શ્રી આર્યનંદિલ સાધુએ કહ્યું કે તારી પુત્રવધૂને કહે, એમણે નાગની પાસે માગવું કે તમારે પૃથ્વી પર કોઈને કરડવું નહિ.'' | ||
''એ પ્રમાણે વૈરોટ્યાએ પાતાળમાં જઈ નાગલોકોને કહ્યું : ‘સાઽલિંજર પત્નીં જીયાત્! સોઽલિંજરો જીયાત્! યેનાઽહમપિતૃગૃહાઽપિ સપિતૃગૃહા કૃતા. અનાથાઽપિ સનાથા સંજાતા…’ વગેરે કહીને એ પાછી ઘેર આવી. ગુરુએ ‘વૈરોટ્યાસ્તવ’ નામનું સ્તોત્ર રચ્યું. એ સ્તવનનો જે પાઠ કરે તેને સર્પનો ભય ન રહે, વગેરે.'' | ''એ પ્રમાણે વૈરોટ્યાએ પાતાળમાં જઈ નાગલોકોને કહ્યું : ‘સાઽલિંજર પત્નીં જીયાત્! સોઽલિંજરો જીયાત્! યેનાઽહમપિતૃગૃહાઽપિ સપિતૃગૃહા કૃતા. અનાથાઽપિ સનાથા સંજાતા…’ વગેરે કહીને એ પાછી ઘેર આવી. ગુરુએ ‘વૈરોટ્યાસ્તવ’ નામનું સ્તોત્ર રચ્યું. એ સ્તવનનો જે પાઠ કરે તેને સર્પનો ભય ન રહે, વગેરે.'' | ||
{{Poem2Close}} | |||
<center>'''જૈન સ્વાંગમાં લોકકથા'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
ઉપલી કથામાં જે જૈન સૂરિ વગેરેનો ઉલ્લેખ છે, તે તો, અનેક શુદ્ધ લોકકથાઓને જૈન સ્વરૂપ આપીને સંપ્રદાયદૃષ્ટિએ બોધાત્મક બનાવવાની પરાપૂર્વથી ચાલી આવતી જૈન રસમ લેખે ઘટાવી શકાય. રાજા, નગર, શેઠ, શેઠાણી વગેરેનાં એક જ પ્રકારનાં નામ પણ એ જૈન-રૂઢિને આભારી છે. પણ વાર્તાની આંતરગત લાક્ષણિકતારૂપ તત્ત્વો તો આ છે : | |||
આ સંસ્કૃત પ્રબંધમાં વૈરોટ્યાના ઉદ્ગાર છે ‘યેનેદં ભક્ષિતં ભક્ષ્યં પૂર્યતાં તન્મનોરથ:’ તેની સાથે સરખાવીએ વ્રતકથાના ઉદ્ગાર : | |||
‘હશે બાઈ! ભલે ખાધા. ખાનારી યે મારા જેવી જ કોઈ અભાગણી હશે. જેણે ખાધાં એનાં પેટ ઠરજો!’ | |||
એ જ રીતે પૂંછડા વગરના સર્પને માટે વૈરોટ્યા બોલે છે : ‘બણ્ડા મે જીવતુ ચિરમ્’ તેની સાથે વ્રત-કથાનો બોલ છે : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
{{Space}}‘ખમા મારા ખાંડિયા બાંડિયા વીર, મારા નપીરીના પીર, | |||
{{Space}}શેષનાગ બાપ ને નાગણ મા, જેણે પૂર્યાં હીર ને ચીર.’ | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
બરાબર એ જ શબ્દો, છેલ્લે વૈરોટ્યા બોલી રહી છે : | |||
‘સોઽલિંજર પત્નીં જીયાત્…’ વગેરે | |||
આવી તુલના કરતાં, પુરાતન કોઈ લોકકથા પરથી જ સંસ્કૃત પ્રબંધ રચાયો હોવાનો સંભવ વિશેષ ભાસે છે. | |||
ઉપરાંત આ બધા પ્રબંધો પૈકી અમુકનાં કથાવસ્તુ તો રાજશેખરસૂરિએ પણ અન્ય જૂની સામગ્રીમાંથી ઉપાડેલ હોવાનાં પ્રમાણો છે. એ દૃષ્ટિએ આ નાગપાંચમની કથાની પણ પુરોગામી કોઈક અપભ્રંશ લોકકૃતિ હોવાનું અનુમાન થઈ શકે છે. | |||
{{Poem2Close}} | |||
<center>'''પ્રેમાનંદે લોકસાહિત્યમાંથી લીધું'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
‘કંકાવટી’ (ભાગ 1)ના ‘મોળાકત’ના વ્રતસાહિત્યમાં ગોરમાની સ્તુતિ છે. | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
{{Space}}ગોર મા ગોર મા રે, સસરા દેજો સવાદિયા | |||
{{Space}}ગોર મા ગોર મા રે, સાસુ દેજો ભૂખાળવાં | |||
{{Space}}ગોર મા ગોર મા રે, કંથ દેજો કહ્યાગરો. | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એ વગેરેની સાથે ઘણુંખરું મળતું આવતું પદ પ્રેમાનંદના ‘ઓખાહરણ’માંથી પ્રાપ્ત થાય છે. શ્રી મંજુલાલ મજમુદાર પાસેની સચિત્ર પ્રતમાં વડોદરા મુકામે મેં એ જોયું છે. | |||
ગૌરીપૂજન કરતાં ઓખા, પાર્વતીજીને પ્રાર્થના કરે છે : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
<ref>પ્રેમાનંદકૃત ‘ઓખાહરણ’, સચિત્ર પ્રત, કડવું 26.</ref> ગોર મા! માગું રે હું તો કંથજીનાં રાજ, કંથજીનાં રાજ: | |||
{{Space}}{{Space}} ચાંદલો, ચૂડો, અવિચલ ઘાટડી. | |||
ગોર મા! માગું રે હું તો સસરાનાં રાજ, સસરાનાં રાજ; | |||
{{Space}}{{Space}} સાસુ તે માગું ભૂખાલડી. | |||
ગોર મા! માગું રે હું તો દાદાનાં રાજ, દાદાજીનાં રાજ; | |||
{{Space}}{{Space}} માડી રે સદા સોહામણી. | |||
ગોર મા! માગું રે હું તો જેઠનાં રાજ, જેઠજીનાં રાજ; | |||
{{Space}}{{Space}} જેઠાણી તે મીઠાબોલણી. | |||
ગોર મા! માગું રે હું તો વીરાજીનાં રાજ, વીરાજીનાં રાજ; | |||
{{Space}}{{Space}} ભાભી તે હાલ હુલાવતી. | |||
ગોર મા! માગું રે હું તો પુત્રપરિવાર, પુત્રપરિવાર; | |||
{{Space}}{{Space}} વહુવર પાયે રે લાગતી. | |||
ગોર મા! એટલી પૂરો મનડાની આશ, મનડાની આશ; | |||
{{Space}}{{Space}} ઝાઝું તો કંઈએ નથી માગતી. | |||
</poem> | |||
{{Poem2Open}} | |||
પ્રેમાનંદે લોકસાહિત્યમાંથી લીધું, કે લોકસાહિત્યે પ્રેમાનંદમાંથી? બેમાંથી કોણ જૂનું? કોણ મૌલિક? કોણ વધુ ચમત્કૃતિમય? એ પ્રશ્ન તપાસવા જેવો છે. | |||
{{Poem2Close}} | |||
<center>'''રાજસ્થાની ગણગોર'''</center> | |||
{{Poem2Open}} | |||
એ જ કૃતિમાંથી પા. 15 પરનું જોડકણું જુઓ : ‘ગોર્ય ગોર્ય માડી, ઉઘાડો કમાડી’ વગેરે. ને તેની સાથે સરખાવો નીચેનું શબ્દેશબ્દે મળતું રાજસ્થાની લોકગીત : | |||
{{Poem2Close}} | |||
<poem> | |||
{{Space}}ગવર ગિણગોર માતા, ખોલ કિંવાડી | |||
{{Space}}બહાર ઊભી થારી પૂજણવાળી | |||
{{Space}}પૂજો એ પૂજાયાં બાયાં, આસણ કાસણ માંગાં | |||
{{Space}}જળહર જામી બાબો માંગાં, રાતા દેઈ માય | |||
{{Space}}કાન્હકંવર-સો વીરો માંગાં, રાઈ-સી ભોજાઈ | |||
{{Space}}સાંવળિયો બહનોઈ માંગાં, સોદરા બહન માંગાં | |||
{{Space}}હાંડા ધોલણ ફૂકો માંગાં, ઝાડૂ દેવણ ભૂવા | |||
</poem> | |||
{{Right|[‘રાજસ્થાન કે લોકગીત’ પ્રથમ ભાગ : પૂર્વાર્ધ, પાન 83]}} | |||
{{Poem2Open}} | |||
એક જ તહેવાર, એક જ વ્રત, સમાન ભાવ અને સરખા શબ્દો. રાજસ્થાની લોકસાહિત્યના ભાષાભાવનાં નીર એકમેકમાં વહેતાં હતાં. પાણી એક જ હતાં, આરા જ ફક્ત જુદા હતા. | |||
દેવાદિક તત્ત્વ પરત્વે લોકસમૂહે જે દૃષ્ટિએ નિહાળ્યું અને જે એક લૌકિક રહસ્યદર્શન વિકસાવ્યું તેનો પરિપૂર્ણ ખ્યાલ કરાવવાને માટે ‘કંકાવટી’નો આ એક જ ભાગ પૂરતો નથી. એટલા માટે જ હું આના જેવડો બીજો ખંડ પણ પ્રકટ કરી ચૂક્યો છું. તેમ એમાં મેં સુદીર્ઘ ને સવિસ્તર પ્રવેશક પણ આપેલ છે. નરી વાર્તાદૃષ્ટિએ પણ એમાંની સામગ્રી મનોરંજક અને સાહિત્યશીલ છે. પણ તે ઘણાં વર્ષો પાછળથી પ્રકટ થયો એટલે ઘણા વાચકોનું લક્ષ તે તરફ ગયું લાગતું નથી. | |||
રાણપુર, તા. 9-10-41 {{Right|ઝવેરચંદ મેઘાણી}} | |||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||