સરસ્વતીચંદ્ર ભાગ ૪/સનાતન ધર્મ અથવા સાધુજનોના પંચમહાયજ્ઞ.: Difference between revisions

"स्वागतं भवतीनां परमं यच्छाश्वतमलक्ष्यं भद्राणामपि भद्रं तदस्तु सर्वासां वः।"<ref>આપ સાધ્વીજનો ભલે પધાર્યા ! ભદ્રોનું પણ ભદ્ર જે પરમ શાશ્વત અલક્ષ્ય છે તે આપ સર્વેનું હો !

જે પ્રસંગ અંહી મળે છે તેમાં સાધુજનો ન્હાનાં મ્હોટાં સર્વ સત્ય વચન જ ઉચ્ચારે છે એ ઉચ્ચારમાં વક્રવાણી વિનાનો ચાતુર્યવિલાસ અને વિનીત મધુરતા જેટલાં અક્ષરે અક્ષરે ઉભરાય છે તેટલાંજ લજજાશીલ સ્પષ્ટતા અને અહંકારશૂન્ય સિદ્ધાન્તવાદમાં કોઈ પાછું પડતું નથી. बोद्धारो मत्सरग्रस्ताः<ref>જેઓ વિદ્વાન છે તેને મત્સરે ખાધા છે ！

</ref> ક્‌હેનાર ભર્તુહરિ બીચારો નિમ્ન દેશના સંસારમાં ભટક્યો હશે અને આ સ્થાનને અપરિચિત રહ્યો હશે.” સરસ્વતીચન્દ્રના હૃદયમાં આ વિચાર દીપ્ત થયા અને વિષ્ણુ દાસનો ઉદ્રાર સાંભળી શાન્ત થયા.

જેઓ વિદ્વાન છે તેને મત્સરે ખાધા છે ！

<ref>પંચદશી.- “પ્રારબ્ધ કર્મ ક્ષીણ થતાં વ્યવહાર નિવૃત્ત થાય છે અને કર્મનો ક્ષય થયો નથી ત્યાં સુધી સહસ્ત્ર ધ્યાનથી પણ વ્યવહારશાન્તિ થવાની જ નથી. મ્હારે કોઈ વિક્ષેપ નથી તે મ્હારે સમાધિ પણ નથી વિક્ષેપ અને સમાધિ તે વિકારી મનને માટે છે. અથવા હું જાતેજ નિત્યાનુભવરૂપ છું, તેને જુદા અનુભવ તે શો ? મ્હારો તો એવો જ નિશ્ચય છે કે કરવાનું હતું તે કરી લીધું અને મેળવવાનુ હતું તે મેળવી લીધું છે.</ref>"प्रारब्धकर्मणि क्षीणे व्यवहारो निवर्तते

<ref>હું જાતે અકર્તા છું, અલેપ છું ! તે મ્હારો વ્યવહાર લૌકિક હોઈને કે શાસ્ત્રીય હોઈને, કે અન્યથા પણ જેવો પ્રારબ્ધ છે તેવો, પ્રવર્તો. અથવા હું કૃતકૃત્ય છું, તોપણ લોકઉપર અનુગ્રહ કરવાના કામથી શાસ્ત્રીય માર્ગે જ હું વર્તું તો તેમાં કાંઈ ક્ષતિ નથી. પંચદશી.</ref>"व्यवहारो लौकिको वा शास्त्रीयो वान्यथापि वा ।

પંચદશી.- “પ્રારબ્ધ કર્મ ક્ષીણ થતાં વ્યવહાર નિવૃત્ત થાય છે અને કર્મનો ક્ષય થયો નથી ત્યાં સુધી સહસ્ત્ર ધ્યાનથી પણ વ્યવહારશાન્તિ થવાની જ નથી. મ્હારે કોઈ વિક્ષેપ નથી તે મ્હારે સમાધિ પણ નથી વિક્ષેપ અને સમાધિ તે વિકારી મનને માટે છે. અથવા હું જાતેજ નિત્યાનુભવરૂપ છું, તેને જુદા અનુભવ તે શો ? મ્હારો તો એવો જ નિશ્ચય છે કે કરવાનું હતું તે કરી લીધું અને મેળવવાનુ હતું તે મેળવી લીધું છે.

હું જાતે અકર્તા છું, અલેપ છું ! તે મ્હારો વ્યવહાર લૌકિક હોઈને કે શાસ્ત્રીય હોઈને, કે અન્યથા પણ જેવો પ્રારબ્ધ છે તેવો, પ્રવર્તો. અથવા હું કૃતકૃત્ય છું, તોપણ લોકઉપર અનુગ્રહ કરવાના કામથી શાસ્ત્રીય માર્ગે જ હું વર્તું તો તેમાં કાંઈ ક્ષતિ નથી. પંચદશી.

પોતાના પ્રિયજનને સુકૃતનું અને અપ્રિયજનને દુષ્કૃતનું દાન કરી દેઈ ધ્યાનયોગવડે યોગી સનાતન બ્રહ્મને પ્રાપ્ત કરે છે. મનુ.

તેના પુત્રો વારસાને પામે છે, સુહૃદયવાળા એટલે તેના મિત્રો તેના સાધુકૃત્યને પામે છે, ને તેના દ્વેષ કરનારા તેના પાપકૃત્યને પામે છે.

આ ભૂતોમાં વેર્યું, તે ભૂતોમાં વેર્યું, એમ ભૂતોમાં (પોતાનાં કૃત્ય અને સમૃદ્ધિઓને ) વેરતાં વેરતાં ધીર (મહાત્માઓ) આ લોકમાંથી નીકળી અમૃત થાય છે. (કેનોપનિષદ્)

રાફડાને જેમ કીડીઓ સંચિત કરે છે તેમ મનુષ્યે પરલેાકસહાયને અર્થે, સર્વભૂતોની પીડા નિવારતાં નિવારતાં, ધીમે ધીમે ધર્મનો સંચય કરવો. પરલોકમાં સહાયને અર્થે પિતા ને માતા ઉભાં ર્‌હેતાં નથી, પુત્રદારા કે જ્ઞાતિજન ઉભાં ર્‌હેતાં નથી, માત્ર એકલો ધર્મ ઉભો ર્‌હે છે. જન્તુ એકલા જન્મે છે, એકલો જ પ્રલય પામે છે, એકલો સુકૃતને અને એકલો જ દુષ્કૃતને ભેાગવે છે. જ્યારે લાકડા લ્હોડાની પેઠે તેના ભરેલા શરીરનું ઉત્સર્જન કરી બાન્ધવો વિમુખ થઈ પાછા જાય છે ત્યારે ધર્મ તેની પાછળ જાયછે. માટે સહાયને અર્થે ધીમે ધીમે ધર્મનો સંચય કરવો, કારણ ધર્મરૂપ સહાયથી દુસ્તર તિમિરને તરી જવાય છે. તપવડે જેના દોષ નાશ પામ્યા છે એવા ધર્મપ્રધાન પુરૂષને તેના શરીર સાથે જીવતો ને જીવતો પ્રકાશમયરૂપે પરલોકમાં ( ધર્મ ) લેઈ જાય છે. મનુ.

<ref>બૃહદારણ્યક ઉપનિષદ્</ref>नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जीवितम् ।

મરણનું તેમ જીવિતનું એકનું પણ અભિનન્દન તેણે-સંન્યાસીએ ન કરવું; સેવક સ્વામીની આજ્ઞાની વાટ જુવે તેમ કાળની જ વાટ જોવી. કર્મદોષથી ઉત્પન્ન થયેલી મનુષ્યની ગતિએાનું અવલોકન કર્યા કરવું; તેમજ બીજી વસ્તુઓ પણ તેણે જોવાની છે – જેમકે મનુષ્યોના નરકપાત, યમલોકમાં વેદનાઓ, પ્રિયવસ્તુના વિયોગ, અપ્રિયના સંયોગ, વૃદ્ધાવસ્થાથી થતો પરાભવ, વ્યાધિએાથી થતી પીડાઓ, આ દેહમાંથી નીકળવું, ફરી ગર્ભમાં સંભવ, હજારકરોડો યોનિએામાં આ અંતરાત્માની સંસૃતિયો, અને શરીરીયોને અધર્મથી થતા દુઃખયેાગ અને ધર્માર્થથી થતો અક્ષય સુખયોગ એ સર્વની ચતુર્થાશ્રમીએ અવેક્ષા (અવલોકન) કરવી. વળી યોગવડે પરમાત્માની સૂક્ષ્મતાની અને ઉત્તમ અધમ દેહોમાં સમુત્પત્તિની અન્વીક્ષા તેણે કરવી. પોતે સ્વાશ્રમ ધર્મમાંથી દૂષિત થાય તો પણ ગમે તે આશ્રમથી તૃપ્ત રહી ધર્મ ચરવો અને સર્વ ભૂતો પ્રતિ સમાન ર્‌હેવું કારણ સંન્યાસનું ચિન્હ જ ધર્મનું કારણ છે, એમ નથી. વળી ઉંચાં નીચાં ભૂતોમાં અંતરાત્માની જે ગતિ છે તે અકૃતાત્મ જનોથી જોવાય સમજાય એવી નથી તેને આ આશ્રમવાળાએ ધ્યાનયોગથી જોઈ લેવી. (મનુ)

"<ref>કોઈને હાથે જેની હિંસા થાય એમ નથી એવા પૃથ્વીપાલક વિષ્ણુએઆ ત્રિલોકમાં ધર્મનું ધારણ કરતાં કરતાંજ તેમાં ત્રણ પગલાંથીવિક્રમ કર્યો.</ref>त्रीणि पदा विचक्रमे विष्णुर्गोपा अदाभ्यः ।

“<ref>જેનાથી યજમાનો યજ્ઞવ્રતનો સ્પર્શ કરી શકે છે એવાં વિષ્ણુનાં પાલકકર્મ જુવો ! યજ્ઞના ઈન્દ્રના તે યોગ્ય સહાય છે.</ref>विष्णोः कर्माणि पश्यत यतो व्रतानि पस्पशे ।

“<ref>દેવોએ યજ્ઞવડે યજ્ઞનો ત્યાગ કર્યો ! પ્રથમ ધર્મ આવા હતા.</ref>यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासन् ॥

“ એ શ્રેષ્ટ યજ્ઞમાં એ પરમ પુરુષ જાતે જ યજ્ઞનું પશુ <ref>યજ્ઞમાં બલિદાનમાં આપવાનું પશુ – બકરો વગેરે.</ref>થાય છે, વસન્ત એનું આજ્ય<ref>ધી.</ref> થાય છે, ગ્રીષ્મ ઇન્ધન <ref>બળતણ.</ref>, થાય છે, અને શરદ્ હવિ<ref>હોમવાનું અન્નાદિ, ત્રીજો ભાગ, પૃષ્ઠ ૧૧૪.</ref>થાય છે. ચારે વેદ એ યજ્ઞમાંથી ઉત્પન્ન થાય છે. એમાં યજમાન અને હોતા દેવો અને ઋષિજનો થાય છે. એ પુરુષસાથે અદ્વૈત પામવાનો<ref>ત્રીજો ભાગ પૄષ્ઠ ૧૧૪.</ref>આપણો વિધિ એ યજ્ઞમાં ભળવાથી સધાય છે. વ્યષ્ટિ અને સમષ્ટિની પ્રવૃત્તિઓનો અભેદ થાય એટલી આમાં ફલજિઘત્સા<ref>ત્રીજો ભાગ પૄષ્ઠ ૧૧૪.</ref>છે. આ ફલજિઘત્સાને જ શુદ્ધ નૈષ્કામ્ય અને બ્રહ્માર્પણ ક્‌હે છે. જીવ અને ઈશ્વરનો, ઈશ અને અનીશનો, અદ્વૈતયોગ આથી જ સધાય છે. બ્રહ્મ, ઈશ અને જીવ, અથવા પરમ અલક્ષ્ય, પરમ લક્ષ્ય પુરુષ, અને જીવસ્ફુલિંગ એ ત્રણેનો ત્રિયોગ સાધવાનું આ પ્રથમ પગલું છે. કર્મમાત્રનો યોનિ લક્ષ્ય બ્રહ્મ છે અને લક્ષ્ય બ્રહ્મનો યોનિ અલક્ષ્ય અક્ષર બ્રહ્મ છે.<ref>ત્રીજો ભાગ પૃષ્ઠ ૧૧૯-૧ર૦.</ref>સ્વયોનિલાભથી કર્મ લક્ષ્ય બ્રહ્મમાં અને લક્ષ્ય અલક્ષ્યમાં શાંત થાય છે તે આ જ ત્રિયોગથી થાય છે. ભૂતમાત્રને આત્મવત્ ગણી આત્મસાત કરવાનો માર્ગ તો આપણા પંચમહાયજ્ઞથી જ સધાય છે, તેમાં આવી નિષ્કામતા, આવા શિષ્ટતમ હેતુ, અને સર્વભૂતના કલ્યાણરૂપ આવું ફળ છે."

"સંસારના પંચમહાયજ્ઞ પિતૃયજ્ઞ, મનુષ્યયજ્ઞ, ભૂતયજ્ઞ, દેવયજ્ઞ અને બ્રહ્મયજ્ઞ એવા ગણાય છે. સાધુજનોના યજ્ઞોનાં નામ એવાં જ છે પણ તે યજ્ઞોના આત્મા અને શરીર જુદા પ્રકારનાં છે. પરમ પુરુષના પરમયજ્ઞમાં પુરુષ પોતે જ પશુસ્થાને બલિરૂપ થઈ હોમાય છે, તેમ પુરુષસ્ફુલિંગ જીવાત્મા સાધુજનોના આ પંચયજ્ઞમાં જાતે જ પશુવત્ હોમાય છે – જીવાત્મા સૂક્ષ્મ અને કારણ શરીર સહ વર્તમાન આમાં પશુ થઈ મેધ્ય થાય છે. ભોગાયતન સ્થૂલ શરીર છે તે આ યજ્ઞની વેદી થાય છે. વ્યોમચારી પક્ષી ચાંચમાંનું ફળ કોઈ વૃક્ષ ઉપર બેઠા વિના ભોગવી શકતું નથી તેમ જન્મપરંપરાનું પક્ષી સુક્ષ્મ શરીર સ્થૂલશરીરમાં હોય ત્યારે જ ભોક્તા થાય છે. આ વેદિ ઉપર ચ્હડયા વિના આ પશુ યજ્ઞબલિ પણ થઈ શકતું નથી. એ વેદી અને એ પશુને સુસમૃદ્ધ રાખવાં એ આ યજ્ઞનો પૂર્વ વિધિ છે અને હોમાદિ ઉત્તર વિધિ છે. પશુ વિષયે સૂત્રો છે કે [૧]रुद्राय महादेवाय जुष्टो वर्द्धस्वेति तं वध्धयेत संपन्नदन्तमृषमं वा ॥ પશુનો આ વર્ધનવિધિ આવશ્યક છે. સાધુજનોનાં સૂક્ષ્માદિ શરીર આ ત્રણે મઠોમાં આ વિધિપ્રમાણે પુષ્ટ, પવિત્ર અને, વર્ધમાન રાખવામાં આવે છે. તારામૈત્રક અને ગ્રહદશાના બળથી જે દમ્પતી ત્રસરેણુક અવસ્થા પામે છે તેમનાં સૂક્ષમ શરીર સૂક્ષ્મ અદ્વૈત પામી ત્રસરેણું થયલા સંવૃદ્ધપીન પશુનો યાગ કરે છે અને એ અદ્વૈતથી જ એ પશુ વર્દ્ધિત થઈ યાગયોગ્ય થાય છે. વિહારમઠનું શાસ્ત્ર આ વિધિને ઉદ્દેશીને જ રચેલું છે. જે સ્ત્રીપુરુષને આવો યોગ પ્રાપ્ત થતો નથી અને કુમારીના કંકણ પેઠે એકાકી નો વિહાર કરી શકે છે તેને ત્યાગધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે અને બીજા બે મઠ તેને માટે છે. સ્થૂલ યજ્ઞોની વેદી અને પશુનો સંયોગ ઘણો મોડો મનુષ્યનો કર્યો થાય છે; પણ સૂક્ષ્મ શરીરનો અને સ્થૂલ શરીરનો સંયોગ સ્થૂલ શરીરના જન્મ સાથે લક્ષ્યપુરુષ જાતે જ રચે છે, અને એ સંયોગ રચાય છે ત્યારથી જ એ પશુ અને એ વેદીનો સંયોગ થાય છે. એ સંયોગ થયો કે એ પશુ ૫રમ લક્ષ્ય પુરુષની ઇચ્છાથી, કુટુમ્બાદિના પ્રયત્નથી, અને અન્ય નિમિત્તોથી, દિને દિને વધે છે, પુષ્ટ થાય છે, અને સંપૂર્ણ અથવા ન્યૂનાધિક કલાને પામે છે. એ પશુના આ પોષણાદિમાં સાધનભૂત થવું એ સાધુજનો પોતાનો પ્રથમ ધર્મ અને સર્વ યજ્ઞોનો આવશ્યક વિધિ ગણે છે. જેવી રીતે આ પશુની વૃદ્ધિ વિહિત છે તેવી જ રીતે યજ્ઞસામગ્રીનો અને પશુનો દિવસે દિવસે વધતો ભાર ઝીલવાને તેમ ચિરંજીવ અગ્નિનો સતત તાપ વેઠવાને માટે આ યજ્ઞની વેદીને પણ સમર્થ કરવામાં આવે છે. સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ શરીરનાં પોષણાદિને માટે આ મઠોમાં જે વ્યવસ્થા છે તેનું આવું કારણ છે, અને એ વ્યવસ્થાને અંગે આવશ્યક ન હોય એવો કોઈપણ ભોગ ઇચ્છવો તે સાધુઓમાં અધર્મ્ય અને કામરૂપ મનાય છે અને તેને દૂર રાખવામાં આવે છે."

૧. "રૂદ્ર મહાદેવની તૃપ્તિ માટે બોટાયલો તું વૃદ્ધિ પામ ! – એમ કહી તેનેદાંત આવે અથવા પુત્રોત્પાદન યોગ્ય વયનો તે થાય ત્યાં સુધી તેનું વર્ધનક૨વું: ” આશ્વલાયનીય ગૄહ્ય સૂત્ર.

“ આ વેદીને, પશુને, અને યજ્ઞસામગ્રીને, સંભૃત કરવા જે જે શુભ પદાર્થો જોઈએ તે તે કેવી રીતે વસાવવા? સંસારીયોના યજ્ઞમાં કાષ્ઠ, ધૂત, આદિ સામગ્રી સંભાર જોઈએ તેમ સાધુજનોના યજ્ઞસંભારમાં સુંદરતા, રસ, પ્રીતિ, ભક્તિ, આદિ ગુણો અને ભિક્ષાદિને માટે જોઈતો સંગ્રહ જોઈએ છીએ. રાજસી વૃત્તિવાળો સંસારી જેટલા ઉત્સાહ અને પ્રયત્નથી ધર્માર્થકામ માટે ઐહિક પદાર્થોને અને શક્તિઓનો સંગ્રહ કરે છે અને તેમના ભોગમાં પ્રવૃત્ત થાય છે તેવા અને તેટલાજ ઉત્સાહ અને પ્રયત્નથી પણ સાત્વિક વૃત્તિથી સાધુજનો પોતાના આવા યજ્ઞસંભારની વિવૃદ્ધિને માટે તેના પોતેજ ભોક્તા હોય એમ પ્રવૃત્ત થાય છે. એ પ્રવૃત્તિથી આ સંભાર કેવી રીતે સંગ્રહાય છે એ જોવાનું હવે રહ્યું. બાલક જ્યારે ગર્ભાવસ્થામાં હોય છે ત્યારે તેના મુખને ભોજનની કે પાનની શક્તિ હોતી નથી. તેવે કાળે નાળબન્ધનને દ્વારે બાળકના ઉદરમાં માતાના ઉદરમાં પક્વ થયલો પોષણસંભાર પ્હોચેછે તેમ સ્થૂલ-સૂક્ષ્મ શરીરની ઈન્દ્રિયો દ્વારા અને સૂક્ષ્મ શરીરની પ્રવૃત્તિઓ દ્વારા પૃથ્વીમાતાના ઉદરમાં ઐહિક સંપત્તિઓને રૂપે પક્વ થયલો યજ્ઞસંભાર સ્થૂલ સૂક્ષ્મ શરીરોમાં પ્હોચેછે અને યજ્ઞની વેદીને અને યજ્ઞના પશુને તેમ યજ્ઞ ઉપરના અગ્નિને સર્વ સ્થૂલ સૂક્ષ્મ સાધનોથી સંભૂત ને ભૂષિત કરે છે. પરમ લક્ષ્ય પુરુષની સર્વવ્યાપિની અલક્ષ્ય જ્વાલાઓ દશે દિશાએ લાગી રહી છે તે જ્વાલાઓ આવાં સંભૃત શરીરોનજ સ્પર્શ કરે છે અને જીવસ્ફૂલિંગના પંચમહાયજ્ઞ ત્યારે જ આરંભાય છે."

૧. હંસપદ – કાકપદ - કાક પગલું અથવા કાટ પગલું - caret

૨પિતા વસુ કહ્યા છે પિતામહ રુદ્ર કહ્યા છે, અને પ્રપિતામહ આદિત્ય કહ્યા છે એવી સનાતન શ્રૂતિ છેઃ મનુ.

​જુવે છે, અને કૈવલ્ય પામેલા સાધુનું શ્રાદ્ધ તેના ગુણકીર્તનથી ને જ્ઞાનેલેખથી જ કરે છે.

“મઠયજ્ઞ કરતાં વધતા કાળમાં સાધુએ મનુષ્યયજ્ઞ કરવાનો છે. મનુષ્યની તૃપ્તિને માટે આ યજ્ઞ સધાય છે. સાધુઓ યજમાન પણ પોતે થાય છે અને યજ્ઞપશુ પણ પોતે જ સૂક્ષ્મશરીરથી થાય છે. આ યજમાન પોતાની પાસે આવનાર મનુષ્યમાત્રને તૃપ્ત કરવાનો યજ્ઞ માંડે છે. સમષ્ટિ પરમાત્મામાંથી જીવસ્ફુલિંગ તનખા પેઠે ફુટવા માંડે અને અનેક સ્થૂલ સૂક્ષ્મ શરીરોને વાહન કરી અનેક ભવોમાં લોકયાત્રા કરે એટલામાં એને પોતાના જેવીજ લોકયાત્રા કરનાર અનેક સ્ફુલિંગોનો માર્ગમાં સમાગમ થાય છે. એ યાત્રાને કાળે અનેકધા તેની પાસે નવાં નવાં મનુષ્યો આવે છે; આ લોકમાંથી આવે છે તેમ પરલોકમાંથી પણ આવે છે. પરલોકમાંથી પુત્રપૌત્રાદિરૂપે આવે છે; આ લોકમાંથી અતિથિ<ref>પરોણા, મેમાન</ref>રૂપે આવે છે,મિત્રરૂપે આવે છે. સ્ત્રીરૂપે આવે છે, કુટુમ્બરૂપે આવે છે, અને વ્યવહારાદિમાં પડતા અનેક સમ્બન્ધોને નિમિત્તે આવે છે. કેટલાંકે મનુષ્ય આપણે ત્યાં આવતાં નથી પણ આપણને આપણા પ્રવાસમાં માર્ગે બોલાવે છે અને તેમનો સત્કાર કરવાનો પ્રાપ્ત થાય છે; માતાપિતાના મન્દિરમાં આપણે પરલોકમાંથી પ્રાપ્ત થઈએ છીએ અને આપણે તેમના અતિથિ થઈએ છીએ. જ્યાં સુધી આપણી બાલ્યાવસ્થામાં આપણે યજ્ઞ કરવાને સમર્થ નથી થતા ત્યાં સુધી આપણે માતાપિતાનાં અતિથિ થઈએ છીએ, અને યાગશક્તિ આવતાં અતિથિ મટી યજમાન થઈએ છીએ અને તેઓને અતિથિતુલ્ય ગણવાનો કૃતજ્ઞ ધર્મ પ્રાપ્ત થાય છે, તેઓ આકારક<ref>आकुरते स्वार्थे इत्याकारक: । પોતાના અર્થને માટે યજમાનને બોલાવે ને પોતે અતિથિ થાય તે આકારક, આમન્ત્રણ કરનાર</ref> અતિથિ છે, અને બીજા અતિથિઓ આગન્તુક હોય છે. આવાં આકારક અતિથિની તૃપ્તિને માટેનો યજ્ઞ તે પિતૃયજ્ઞ જ છે, પણ સાધુજનોમાં પિતા અને અન્ય સાધુઓનો સરખો જ સત્કાર કરવામાં આવે છે અને સર્વને અધ્યાત્મ દૃષ્ટિથી જોવામાં આવે છે, માટે આપણે ત્યાં આ પિતૃયજ્ઞના ધર્મને મનુષ્યયજ્ઞમાં જ સમાસ કરેલ છે. જેવી રીતે માતાપિતા આકારક અતિથિ છે તેમજ જ્ઞાતિમાં, માતૃભૂમિ એટલે સ્વદેશમાં, અને સર્વ વસુંધરામાં, જે જે મનુષ્યસંઘ વસે છે તે સર્વે સાધુજનોના આકારક અતિથિ છે અને માતાપિતા જેવાં જ પિતૃયજ્ઞનાં અધિકારી છે. આપણે ત્યાં તેનો પણ મનુષ્યયજ્ઞમાં સમાસ કરેલ છે. જાતે આવેલા અતિથિમાં કેટલાકને આપણે પોતે આમન્ત્રણ કરેલું હોય છે તે આમન્ત્રિત અતિથિ છે. પુત્રપુત્રીઓ આવાં અતિથિ છે. પત્ની પતિ પાસે આવે છે અને પતિ પત્ની પાસે આવે છે. સંસારી જનોમાં સંવનન અને પરિશીલન શૂન્ય થયાં છે અને આપણા સાધુજનોમાં ર્‌હેલાં છે. સાધુજનોમાં નક્ષત્રયોગના બળથી, પરસ્પર નાડીચક્રોના વેગથી, અને મન્મથાવતારના ઉદયથી, આકર્ષાઈ દમ્પતી અયસ્કાન્ત<ref>લોહચુમ્બક</ref> અને અયોધાતુ<ref>લોહ</ref> પેઠે પરસ્પર જોડે ત્રસરેણુક અદ્વૈત પામે છે. એવા અદ્વૈતમાં અતિથિભાવ આવતો નથી. દમ્પતીનો ધર્મસહચાર આવા અદ્વૈતથી જ થાય છે. સંસારીયોમાં એક કાળે આવા વિવાહ થતા ત્યારે ધર્માર્થકામમોક્ષ સર્વમાં આ અદ્વૈત સહચાર થતા. આપણા સાધુજનોએ પુરુષાર્થના શેાધનની ઉપેક્ષા કરી છે અને માત્ર પઞ્ચયજ્ઞને જ સાધે છે. તેમનામાં દમ્પતીભાવ તે આ યજ્ઞને માટે જ અદ્વૈત છે. જેમ લખમઠની તૃપ્તિ માટે સર્વ સાધુજનો અનામન્ત્રિત સમાગમ રચી સર્વ પોતપોતાના ભણીની ક્રિયાઓમાં પ્રવર્તે છે અને એ ક્રિયાઓની સંગત પ્રવૃત્તિઓથી મઠકાર્ય સધાય છે, જેમ સંસારી જ્ઞાતિભોજનકાળે પરસ્પર સાહાય્ય આપી સર્વના ભોજનસમારમ્ભ પાર ઉતારે છે, તેમ અદ્વૈતસહચારી દમ્પતી પરસ્પર સામર્થ્યથી, પરસ્પર સાહાય્યથી, પરસ્પર અભિલાષથી, અને પરસ્પર પ્રવૃત્તિથી, સર્વાંગી સૂક્ષ્મ અદ્વૈતયોગવડે, પાંચે યજ્ઞોને માટે એકજ સમારંભ માંડે છે, અને તેનું દૃષ્ટાન્ત જોવું હોય તો, નવીનચંદ્રજી, ચંદ્રાવલીમૈયા અને વિહારપુરીના મહાસમારંભની જવાલાઓનું અદ્વૈત પ્રત્યક્ષ કરો.”

વિષ્ણુ૦– “હૃદયનું અદ્વૈત, પ્રીતિની સૂક્ષ્મતા, અને ધર્મસહચારની સંપૂર્ણતા, એ ત્રણના સાધનથી દમ્પતી પરસ્પર આપ્યાયન<ref>પરસ્પરનું પોષણ-તર્પણ–यदा वै मिथुनौ समागच्छत आपयती वै तावन्योन्यस्य कामम् ॥ છાન્દોગ્ય.</ref>ને માટે જે યજ્ઞ રચે છે તેને અમે પ્રીતિયજ્ઞ કહીયે છીએ. બાકીના સર્વ મનુષ્યયજ્ઞને અતિથિયજ્ઞ<ref>અતિથિની તૃપ્તિમાટેના યજ્ઞ</ref> કહીયે છીયે તેનું સામાન્ય લક્ષણ એ કે એ યજ્ઞના ધર્મનું તારતમ્ય યજમાન અને અતિથિના પરસ્પર ધર્મમાંથી જ જડે છે. આ યજ્ઞોમાં અતિથિ આકારક, આગન્તુક કે આમન્ત્રિત હોય છે. આકારક અતિથિનું આતિથેય<ref>મેમાનગીરી ખાત૨.</ref>આયુષ્ય પ્હોંચે ત્યાં સુધી પ્હોચે છે; માતાપિતાનાં, માતૃભૂમિનાં, અને લોકનાં કલ્યાણમાંથી નિવૃત્ત થવાતું નથી. માતાપિતા પુત્રને સંન્યસ્તની અનુમતિ આપી પોતાના આતિથેયમાંથી મુક્ત કરે, પણ લોકકલ્યાણના ધર્મમાં તે અનુમતિ આપનાર હોતું જ નથી અને સંન્યાસીથી પણ તેનો ત્યાગ થાય એમ નથી તે તમને કહ્યું છે. આગન્તુક અતિથિનું આતિથેય તેની તૃપ્તિથી સમાપ્ત થાય છે, તેની યોગ્યતાથી અવચ્છિન્ન<ref>અવચ્છેદવાળું, હદવાળું.</ref> જ થાય છે, તેના નિર્ગમનથી<ref>બ્હાર નીકળી જવું.</ref> નિવૃત્ત થાય છે, અને તેની સાધુતાથી સાધ્ય થાય છે. તેની તૃપ્તિ જાતે જ અસંભાવ્ય હોય તો તેની સંભાવના પ્રાપ્ત થતી નથી. તેની યોગ્યતા હોય નહી તો તેનું આતિથેય જ પ્રાપ્ત થતું નથી. તેની સાધુતામાં ન્યૂનતા હોય તેટલું તેનું આતિથેય પણ અસાધ્ય છે. સંસારી જનોનાં ધર્મશાસ્ત્રમાં પાત્રાપાત્ર અતિથિની વ્યવસ્થા એક જાતની છે; સાધુજનોમાં પાત્રાપાત્રવિવેક અન્ય રીતનો છે. સર્વ મનુષ્યોનું સર્વ પ્રકારે આતિથેય થવું અશક્ય છે માટે પંચયજ્ઞ સાધવાની શક્તિવૃત્તિવાળાને જ પાત્ર ગણવો એવી મર્યાદા છે. તેવાના આતિથેયથી યજ્ઞવિભૂતિવધે છે ને લોકકલ્યાણ સંવૃદ્ધ થાય છે."

<ref>જેની યાચના થઈ છે તેણે અસૂયા વિના જે કાંઈ બને તે કંઈ પણ આપવું; કારણ એ દાનથી એવું કોઈ પાત્ર જન ઉત્પન્ન થશે કે જે સર્વ પાસથી તારશે. મનુ.</ref>"यत्किंचिदपि दातव्यं याचितेनान सूयया ।

“સંસારી જનોને માટે સંસ્કારી દ્વિજોને જ પાત્ર અતિથિ ગણેલા છે. સાધુજનો તેમનો તેમ વ્રાત્ય<ref>દ્વિજ સંસ્કાર જેનો બાકી હોય એવા બ્રહ્મચારી.</ref> જનોનો સર્વનો સત્કાર કરે છે. વિદ્વત્તા અને સાધુતા એ ઉભય સાધુઓના આતિથેયને માટે યોગ્યતા આપે છે. આકારક અને આમન્ત્રિત અતિથિને માટે આવી મર્યાદા નથી, અને અદ્વૈતભાવક્ દમ્પતી તો પરસ્પરનાં અતિથિ નથી માટે તેમને મર્યાદા પ્રાપ્ત થતી નથી. સંબંધકાળથી અતિથિ જીવનમાં કે મરણકાળે છુટાં પડવાનો સંકલ્પ રાખે છે માટે જ તે અતિથિ છે.

<ref>અતિથિ એટલા માટે કે તેની સ્થિતિ જ અનિત્ય છે. મનુ.</ref>अनित्यं हि स्थितो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते ।।

“પિતાપુત્રાદિ સર્વ સંબંધમાં, સૂક્ષ્મ શરીરોના સંયોગ થતા નથી અને થાય છે તો અનિત્ય અને અપૂર્ણ હોય છે, અને સ્થૂલ શરીરના સંબંધ તો નિત્ય હતા જ નથી. માટે આ સર્વ સંયોગમાં અતિથિભાવ છે. સાધુજનોના પ્રીતિયજ્ઞનું મૂળ સૂક્ષ્મશરીરના અદ્વૈતમૂલક હોય છે અને સ્થૂલ શરીરને અભાવે પણ એ અદ્વૈત રાખવાનો સંકલ્પ મનોગત હોય છે માટે તેમાં આતિથેય આવતું નથી. સંસારી જનોમાં કન્યાદાનાદિ વિધિથી સંવનન વિના માત્ર સ્થૂલ શરીરોનો જ વિવાહ થાય છે ત્યાં તે અદ્વૈત નહીં પણ અનિત્ય આતિથેય જ છે. એવા આતિથેયમાંથી પ્રારબ્ધ કર્મને યોગે સૂક્ષ્મ પ્રીતિ અને અદ્વૈત-સંકલ્પ ઉભય પક્ષમાં થાય ને તે પ્રમાણે અદ્વૈત થાય તો આતિથેયધર્મ સમાપ્ત થાય ને પ્રીતિયજ્ઞ જ બાકી ર્‌હે. પણ તેમ ન થાય તો તે આતિથેય જ પ્રાપ્ત થાય. સંસારમાં કન્યાઓનું લગ્ન તેમની અજ્ઞાનાવસ્થામાં થાય છે અને વર ક્‌વચિત્ અજ્ઞાન અને ક્‌વચિત્ યોગ્ય વયના હોય છે. યોગ્ય વયના વરે કન્યાને આમન્ત્રિત અતિથિ ગણવી ધર્મ્ય છે. અજ્ઞાન દશાવાળા વરે કન્યાને આકારક અતિથિ ગણવાની છે. સર્વ કન્યાઓએ વરને આકારક અતિથી ગણવાના છે. આ સંબંધમાં પરસ્પર ધર્મસહચાર અને પરસ્પર ત્યાગના ધર્મ આકારક આમન્ત્રિત આતિથેયના શાસ્ત્ર પ્રમાણે પાળવા યોગ્ય છે. બાકી પ્રીતિયજ્ઞમાં તો સંકલ્પ જ નિત્ય સૂક્ષ્મ સંબંધનો

૧. શ્વાન, પતિત જન, શ્વાનાદિના ભક્ષણ ઉપર વૃત્તિ કરનાર ચાણ્ડાલાદિ જન, પાપ રોગવાળા જન, કાગડા, અને કૃમિ આટલાંને બલિ આપવુંને તે તેમનો સ્પર્શ કરીને ન આપવું પણ તેમનાથી લેવાય એમ ધીમેરહી પૃથ્વી ઉપર તે બલિનું નિવપન કરવું. મનુ.

૧. ૫ગા૨.

<ref>કુળને અર્થે એક કુટુમ્બીને ત્યજવો, ગ્રામને માટે કુળ ત્યજવું લોકનેમાટે ગ્રામ ત્યજવું, ને આત્માને એટલે પોતાને માટે પૃથ્વીને ત્યજવી.( પ્રકીર્ણ.)</ref>त्यजेदेकं कुल्स्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं ज्यजे‌त् ।

“મનુષ્યયજ્ઞોમાં એવો પ્રસંગ આવે કે એક યજ્ઞવિધિ સાથે અન્ય યજ્ઞવિધિનો વિરોધ આવે ત્યારે શું કરવું ? પ્રીતિયજ્ઞ, આકારક અતિથિયજ્ઞ, આમન્ત્રિતઅતિથિયજ્ઞ, અને આગન્તુકઅતિથિયજ્ઞ એટલા મનુષ્યયજ્ઞ તમને કહ્યા. પ્રીતિયજ્ઞમાં તો દમ્પતીનો અદ્વૈતભાવે યજ્ઞમાં ધર્મસહચાર છે તો કોઈ પણ યજ્ઞમાં પ્રવૃત્ત થવું ન થવું એ ઉભય દમ્પતીની સંયુકત વાસનાથી જ થવાનું; માટે આ યજ્ઞને બીજા યજ્ઞ સાથેનો વિરોધ કહીએ તો वदतो व्याघात થાય. પ્રીતિયજ્ઞનાં યજમાન દમ્પતીનાં સૂક્ષ્મ શરીરના અમરયેાગનો નાશ તો બ્રહ્મા પણ કરી શકે એમ નથી અને દમ્પતી જાતે પણ કરી શકે એમ નથી. એમને તો માત્ર સ્થૂલ શરીરનો વિયોગ કરવા કાળ આવે ને કોઈ મહાયજ્ઞને માટે તેમ કરવું યોગ્ય લાગે તો ઉભયની અદ્વૈત ઈચ્છાથી તેમ કરતાં કાંઈ બાધ નથી. આવાં દમ્પતીનું તો સર્વત્ર યજમાનત્વ અદ્વૈતરૂપે છે. માટે જ કહ્યું છે કે पश्चाद्गृहपतिः पत्नी च <ref>પારસ્કકર ગૃહ્ય સૂત્ર.</ref> ॥ જે યજ્ઞ યજમાનના એક અર્ધાંગને ઇષ્ટ હોય તે બીજા અર્ધાંગને પણ હોય જ. માટે જ યજ્ઞને અંતે पश्चात् ગૃહપતિ અને પત્નીને એક વાક્યથી સ્મર્યાં. એટલુંજ નહીં પણ દમ્પતીના શુદ્ધાદ્વૈતના અધિકારથી સીતામાતાના સ્થૂલ શરીરને શ્રીરામચંદ્રે પ્રજા લોકના કલ્યાણને અર્થે વિવાસન આપ્યું અને તે માટે સીતામાતાએ એમનો દોષ ક્‌હાડ્યો નથી. એ પ્રીતિયજ્ઞના અદ્વૈતનું પરમદૃષ્ટાંત છે. ચંદ્રાવલી મૈયાનું એવું જ દૃષ્ટાંત તો તમને પ્રત્યક્ષ છે.

૧. “ In the Upanishads deva is used in the sense of forces orfaculties. The senses are frequently called the devas, the pranas, the vitalspirits:" Max Muller's Lectures on the Origin and Growth of Religion.

ર. દેવો જ સત્ય – ઋત છે; મનુષ્યો ઋત વિનાના અનૃત છે, માટે આ હુંઅનૃત છોડી સત્યને પામું છું, શતપથ બ્રાહ્મણ.

૩. આ જે સત્ય છે તે જ વ્રત દેવો ચરે છે, શતપથ.

૪. एतद्धि ब्रह्म दीप्यते यदादित्यो द्दश्यते ।× × तस्य चन्द्रमसेव तेजो गच्छतीति श्रुति: ॥ सूर्यनुं તેજ ચંદ્રમાં કેવીતે સમાય છે તે એક ઉપમાથી જણાય છે. तदोज: संप्रविष्टोहमामोद इवमारुतम् । उष्णांशुरिव शीतांशुं मृत्पात्रमिव वा पय: ॥ યોગવાસિષ્ટ: ઉત્તરનિર્વાણ પ્રકરણઃ સર્ગ ૧૩૭, શ્લોક ર૭, શ્લોક ૨૩ માં रात्राविदुंमिवार्करुक्પ્રવેશ કરતી લખી છે.

૧. The word which in the Zend corresponds to Sanskrit Rita isAsha – × × × Think only what it was to believe in a Rita, in an order of theworld. × × × × How many, I say, have found their last peace andcomfort in a contemplation of the Rita, of the order of the world, whethermanifested in the unvarying movement of the stars, or revealed in theunvarying number of the petals, and stamens, and pistils, of the smallestforget-me-not ! How many have felt that to belong to this kosmos, tothis beautiful order of nature, is something at least to rest on, somethingto trust, something to believe when everything else has failed ! × × ×What then we have learnt from the Veda is this, that the ancestors of ourrace in India did not only believe in divine powers more or less manifestto their senses, in rivers and mountains, in the sky and the Sea, in thethunder and rain, but that their senses likewise suggested to them twoof the most essential elements of all religion, the concept of the infinite,and the concept of order and law, as revealed before them, the one in thegolden sea behind the dawn, the other in the daily path of the , sun.These two precepts, which sooner or later must be taken in and mindedby every human being, were at first no more that an impulse, but theirimpulsive force would not rest till it had beaten into the minds of thefathers of our race the deep and indelible impression that 'all is right':and filled them with a hope, and more than a hope, that 'all willbe right': Max Muller's Lectures on the Origin and Growth of Religion.

ર. પ્રસવ = પ્રસૂત - ફુલની કળી, પ્રતિપ્રસવ સામી ઉગેલી કળી.

૧દૃષ્ટિથી શુદ્ધિ કરી પગ મુકવો, વસ્ત્રથી શુદ્ધ કરી જળ પીવું, સત્યથી શુદ્ધ કરી વાણી ઉચ્ચારવી, અને મનથી શુદ્ધ કરી આચરણ આચરવું.– મનુ.

૧.સત્યયુગના એક અંશનો હ્રાસ એટલે ક્ષય થતાં બીજો યુગ, તેમાંથી હ્રાસ થતાં ત્રીજો, અને તેમાંથી હ્રાસ થતાં ચોથો કલિયુગ એવી યોજના છે.

૨.ધર્મની વિલક્ષણતા; યુગે યુગે ધર્મોનું જુદાપણું.

૩.જ્યારે પોતાને શરીરે કરચલીઓ અને માથે વળીયાં જણાય અને અપત્યનું અપત્ય દૃષ્ટ થાય ત્યારે ગૃહસ્થે અરણ્યમાં જવું. સર્વ ગ્રામ્ય આહારનો અને વસ્ત્રોનો ત્યાગ કરીને, અને ભાર્યા પુત્રને સોંપી અથવા સાથેજ લેઈ વનમાં જવું. ત્યાં સુખાર્થમાં અપ્રયત્ન રહેવું, બ્રહ્મચારી ર્‌હેવું, પૃથ્વી ઉપર સુવું, નિવાસસ્થાનમાં મમતા ન રાખવી, અને વૃક્ષોનાં મૂળ આગળ સુવું. મનુ.

૧.ત્રણ ઋણ એટલે દેવામાંથી મુકત થઈ પછી મોક્ષમાં મન કરવું એમ મુકત થયા વિના જે મોક્ષનું સેવન કરે છે તે અધોગતિ પામે છે. મનુ.

૨.બ્રહ્મચર્યને સમાપ્ત કરી ગૃહી થવું, ગૃહી થઈ વની એટલે વાનપ્રસ્થ થવું, વની થઈ પ્રવ્રજિત થવું, અથવા બ્રહ્મચર્યમાંથી, ગૃહમાંથી, કે વનમાંથી પ્રવ્રજિત થવું.

૩.સર્વ વેદોવડે દક્ષિણા સહિત પ્રાજાપત્ય યજ્ઞનું નિરૂપણ કરી અને અગ્નિઓનું આત્મામાં સમારોપણ કરી, બ્રાહ્મણે ગૃહમાંથી પ્રવ્રજિત થવું. સર્વ ભૂતોને દાન કરી દેઈ ભયવિના ગૃહમાંથી જે બ્રહ્મવાદી પ્રવ્રજિત થાય છે તે તેજોમય લોકને પામે છે: મનુ.

૧.નદીએા અને નદો સર્વ જેમ સાગરમાં સંસ્થિતિ પામે છે તેમ સર્વે આશ્રમીઓ ગૃહસ્થાશ્રમીમાં સંસ્થિતિ પામે છે.

૨.યજ્ઞના અગ્નિએાનું પોતાના આત્મામાં સમારેાપણ કરી, આત્મા વડે આત્માનો હોમ કરવો.

૩.(આવા અધિકારીયે) સર્વ શાસ્ત્રોનો તો શું પણ આ લક્ષ્યધર્મસંગ્રહનો પણ્ ત્યાગ કરીને ઋતપૂત, મન:પૂત અને સત્યપૂત એમ ત્રણ ગળણે ગળેલું આચરણ આચરવું.

૧.એક આત્માગ્નિનો જ યજ્ઞ સાધનાર આ યજમાન જયાં જયાં પગ મુકે કે કંઈ સાંભળે કે કંઈ બોલે ત્યાં ત્યાં વિરાટ પોતે તેના અતિથિ થાય છે.

હવે જે આ સંપ્રસાદ નામનો જીવાત્મા આ શરીરમાંથી ઉત્થાન, પામી, પરમ જ્યોતિને પ્રાપ્ત થઈ, પોતાના રૂપને પામે છે. તે આત્મા એમ તેણે કહ્યું. વળી કહ્યું કે અમૃત તે એ, અભય તે એ, બ્રહ્મ તે એ, અને એ બ્રહ્મનું નામ સત્ય છે. હવે આ સર્વ લોકનો નાશ થાય નહી, માટે તેમને અર્થે આધારભૂત પુલ છે, જે આ આત્મા તે એ પુલ છે, આધાર છે. લેાક જેને રાત્રિ દિવસ ક્‌હે છે તે દ્વન્દ્વ આ પુલ સુધી પ્હોંચી શકતું નથી, વૃદ્ધાવસ્થા પણ ત્યાં સુધી પ્હોંચતી નથી, તેમજ મૃત્યુ કે શોક કે સુકૃત કે દુષ્કૃત આ પુલને પામતાં નથી. સર્વ પાપ આ પુલ આગળથી પાછાં હઠે છે, કારણ બ્રહ્મ લોકમાં પાપનોને નાશ જ છે. આ લોકને જેઓ બ્રહ્મચર્યથી શેાધે છે તેમનો જ બ્રહ્મલોક થાય છે ને તેમનો જ કામચાર થાયછે. હવે લોક જેને યજ્ઞ કહે છે તે આ બ્રહ્મચર્ય જ છે ને જે જ્ઞાતા છે, તે તને બ્રહ્મચર્ય વડેજ પ્રાપ્ત કરે છે. લોક જેને ઇષ્ટિ ક્‌હે છે તે આ બ્રહ્મચર્ય જ બ્રહ્મચર્યથીજ ઇષ્ટિ કરી જ્ઞાતા આત્માને પામે છે. અનેક યજમાનો મળી સતવસ્તુ ત્રાણ કરવા યજ્ઞ કરે છે તે યજ્ઞનું નામ સત્રાયણ કહેવાય છે – હવે લોક જેને સત્રાયણ ક્‌હે છે તે આ બ્રહ્મચર્ય જ છે. બ્રહ્મચર્ય વડે જ સદ્વતુ જે આત્મા છે તેનું જ્ઞાતા ત્રાણ કરે છે. વળી લોક જેને મૈાન ક્‌હે છે તે પણ બ્રહ્મચર્ય જ છે. બ્રહ્મચર્ય વડે જ જાણી લીધેલા આત્માનું જ્ઞાતા ધ્યાન ધરે છે – છાન્દોગ્ય ઉપનિષદ્.