વાર્તાવિશેષ/૪. વિનોદિની નીલકંઠ, ધીરુબહેન, હિમાંશી અને-: Difference between revisions

વિનોદિની નીલકંઠ (૧૯૦૭થી ૧૯૮૭)ની નવલિકા ‘દરિયાવ દિલ’ પર આધારિત ‘કાશીનો દીકરો’ ગુજરાતી ચલચિત્રના ઇતિહાસમાં વિકાસનો આરંભ સૂચવે છે. નારીહૃદયની ઉદારતા એના માતૃત્વ દ્વારા વ્યક્ત થાય છે, આ સત્યની વિનોદિનીબહેનને પ્રતીતિ છે. વળી, ભદ્રવર્ગ, મધ્યમ વર્ગ અને શ્રમજીવી વર્ગની ભાવનાઓ અને વિડંબનાઓ વિશે એ જાણે છે. ‘દિલ દરિયાવનાં મોતી’ની પ્રસ્તાવનામાં એ લખે છે :

‘કોઈ વાર રસ્તામાં, મોટર-બસમાં, આગગાડી, રેલવે સ્ટેશન ઉપર, ઇસ્પિતાલમાં, નદી કે દરિયાકાંઠે, અગર કોઈ મેળા કે મેળાવડામાં સંખ્યાબંધ માણસોની ઠઠ જામી હોય, ત્યારે મને વિચાર આવે છે કે દરેક માનવીના હૈયામાં સુખ-દુઃખની વાર્તા છુપાયેલી હશે... જીવનમાં મેં જે જોયું, જાણ્યું, સાંભળ્યું કે અનુભવ્યું તે આ સંગ્રહમાં વાર્તાઓ રૂપે વ્યક્ત કર્યું છે.’

વિનોદિનીબહેન અંગ્રેજી-ગુજરાતી વિષય સાથે સ્નાતક થઈ અમેરિકાની મિશીગન યુનિવર્સિટીમાંથી સમાજશાસ્ત્ર સાથે અનુસ્નાતકની પદવી મેળવી ૧૯૨૯માં ભારત પાછાં આવે છે. શિક્ષણ અને સામાજિક વિકાસના ક્ષેત્રે કામ કરવાની કૌટુંબિક પરંપરાને આગળ વધારે છે. રમણભાઈ નીલકંઠ અને વિદ્યાબહેન જેવાં માતાપિતાનાં સંતાન હોવાનો સંસ્કારવારસો એમના સ્વભાવમાં જોઈ શકાતો. પ્રસન્નતા અને હાસ્યવિનોદ એમની હાજરીમાં વરતાય. નાની ઉંમરે વિશ્વના કેટલાક દેશોનો પ્રવાસ પણ એમને બહુશ્રુત બનાવી એમની સંવેદનાને વિકસાવે છે. વળગણોથી મુક્ત એવી વૈજ્ઞાનિક માનવતાવાદી દૃષ્ટિને કારણે એમના ‘ઘર ઘરની જ્યોત’ના લેખોને વ્યાપક આવકાર મળતો રહેતો. એ માત્ર મધ્યમવર્ગની ગૃહિણીનાં લેખિકા ન રહેતાં સમગ્ર ગુજરાતના જનમનને સ્પર્શી શક્યાં હતાં. ‘સ્ત્રી જાતિના હક્ક, સ્ત્રી-સ્વાતંત્ર્ય અને સ્ત્રી-સન્માનનાં પરગજુ હિમાયતી લેખે આપણા સમાજમાં સ્ત્રીઓને ચોતરફ થતાં નાના-મોટા અન્યાયોને ચીંધનાર અને સ્ત્રીઓને વેઠવી પડતી તેમ તેમના ઉપર ગુજરતી અનેક વિષમતાઓ સામે સબળ સયુક્તિક પોકાર ઉઠાવનાર લેખે વિનોદિની આગળ આવ્યાં છે, અને એમની ચોપડીઓ વધતી જાય છે તેમ તેમ એમનો વાચકવર્ગ પણ વધતો આવે છે. એમનાં લખાણોનું મુખ્ય આકર્ષણ તેમાં સ્પર્શાતા સૂચવાતા વિષયો ઉપરાંત એમની શૈલી છે, જે રમણભાઈ નીલકંઠ જેવા ઉત્તમ ગુરુ પાસે એ ગુજરાતી વાંચતાં-લખતાં શીખેલાં તેનો સરળ પુરાવો છે.’ – આ સ્વાગતવચન પછી બળવંતરાય ઠાકોર અંબાલાલભાઈની હાકલને યાદ કરે છે, થોડા ઉજળિયાતની નહીં પણ આખી પ્રજાની વાણી બનાવવાની સાહિત્ય-કલાધરોની ફરજ પર ભાર મૂકે છે. બ. ક. ઠા.એ નોંધેલી વિગતો પણ આજના સંદર્ભમાં પ્રસ્તુત છે.

‘ગુજરાતી પ્રદેશ અને હિંદના બીજા પ્રાંતો વચ્ચે ખેરપુરના ઝાંપાથી ડાંગની વનરાઈઓના સીમાડા લગી પથરાયેલ આપણા વતનની લાંબી કિનાર મોટેભાગે ભીલ, કોળી, ઠાકરડા આદિ પછાત ‘રાની’, ‘કાળી’, ‘કાંટાળ’, ‘વરજો’ (પેટા-પ્રજા)થી વસેલી છે અને કચ્છ, સૌરાષ્ટ્ર, આનંર્ત, લાટ એ દરેક મહાપટની વચ્ચે વચ્ચે પણ વધુ અસંસ્કારી વસતીનાં જૂથ સમાસ પામેલાં છે. ગુજરાતી મુસ્લિમોને જ જોઈએ તો તેમાં સૈયદ, પઠાણ, આરબ, મોગલ, ખોજા, મેમણ, વોરા, મલ્લાં, મકરાણી, મોલેસલામ, સીદી આદિ સંસ્કારે ચડઊતર સંખ્યાબંધ પ્રભેદો છે. તાત્પર્ય કે આપણી ગુજરાતી પ્રજામાં ‘બ્રાહ્મણ’ કે આર્ય સંસ્કૃતિનું વર્ચસ્વ સારી પેઠે ઓછું છે.’ (‘સ્વાગત’, ‘કાર્પાસી અને બીજી વાર્તાઓ’) આની સાથે બીજી સુસંગત વિગતો નોંધી બળવંતરાય ‘ગુજરાત એક સંસ્કૃતિ વ્યક્તિ’ સિદ્ધ કરવા ઠક્કરબાપા જેવા સેવકો સાથે વાર્તાકારોને પણ આહ્વાન આપે છે. ‘નાનાવિધ તેમ ચડઊતર સંસ્કારવાળી પ્રજાના ઓછા જાણીતા અંશો ભણી આપણી સહાનુભૂતિ જે કલાશક્તિઓ આકર્ષે છે’ એવા વાર્તાકારોને યાદ કરી નવલિકાગુંફન વર્ણનની પદ્ધતિ ધૂમકેતુને તેમ વિનોદિનીબહેનને સારી પેઠે ફાવે છે એમ નોંધે છે. ‘સોમ અને મંગળ’ નવલિકા બ. ક. ઠા.ને માર્મિક લાગી છે : ‘અભણ પણ સુશીલ ગામડિયણની હૈયાની વરાળ એની સરલ તળપદી બોલીમાં વહે છે તે કાળજાનાં ઊંડાણોમાં ઊતરી જાય છે અને આર્દ્ર સમભાવને આપોઆપ ઉપજાવી રહે છે.’

વાર્તાકથક સન્નારી પોષ મહિનાની રાતે પત્રો લખવા બેસે છે ત્યાં દૂધવાળી પ્રૌઢ ગોમતી આવે છે. એને બંને દીકરાને પરણાવવા બસો રૂપિયા જોઈએ છે. વાર્તા વાતચીતમાં આરંભાય છે. ચારેક વર્ષનો દીકરો સોમ મહાદેવભાઈને જોવા ‘ઝીંદાબાદ ઝીંદાબાદ’ કરતો દોડ્યો, ભીડમાં ખોવાયા પછી જડ્યો નહીં. બે-એક વર્ષ સુધી શોધ્યા કર્યો. પોણા ત્રણ વર્ષનો અનાથ મંગળ દેખાવે સોમા જેવો હતો. અરજી કરીને ખોળે લીધો. પછી મેળામાં મંગળે ચકડોળે બેસવાની જીદ પકડી, એને બેસાડવા ગયાં ત્યાં પાંચેક વર્ષનો સોમ દોડી આવ્યો. એને ખરીદનાર પટેલ કુટુંબ પાસેથી સોમને પાછો મેળવ્યો. આ પછી પણ પારકા જણ્યા મંગળ માટે આ દંપતીના હેતમાં ઓટ ન આવી, બલ્કે એને સવાયા સ્નેહથી ઉછેરતાં રહ્યાં. આંગળીથી નખ વેગળા એ કહેવત ખોટી પાડી. દસેક પૃષ્ઠની આ વાર્તા શ્રમજીવીના નૈસર્ગિક વાત્સલ્યને ઉપસાવતું વાતાવરણ પણ જગવે છે. બોલચાલની લઢણ વાર્તાને હૃદયના સત્યરૂપે પ્રતીત કરાવે છે. ખોવાતા બાળકનું કથાઘટક ‘ક્યાં ગઈ?’ વાર્તામાં પણ પ્રયોજાયું છે. શહેરમાં વધુ પૈસા મળશે એ બહાને મોતી શાંતાને એની મા લક્ષ્મી સુધી પહોંચાડી દે છે.

ભાભી હોવા છતાં અંબા કાંતિની બીજી બા તરીકે વર્તી. પણ પીતાંબરને લાગતું કે ‘અંબાના પ્રેમાળ હૃદયનો ઘણો ખરો ભાગ આ બાળકે કબજે કરી લીધો છે.’ પોતાનું પલ્લું અંબા કાંતિની વહુને ચઢાવે છે એ પીંતાબરને કઠે છે. લગ્ન પછી કાંતિ આ રૂપાળી વહુનો બની જશે એ અંબાથી સહન નહીં થાય – પીતાંબરનું આ અનુમાન પણ ખોટું પડે છે. કાંતિના અકાળ અવસાનથી ‘બાળક અવસ્થામાં જ વિધવા બનેલી કરુણા કરતાં પણ અંબાનું રુદન વધુ હૈયાફાટ હતું.’ અંબાએ કરુણાને અભાગણી ન માની. ‘કરુણાનું રૂપાળું ઘાટીલું કપાળ ઉજ્જડ ઓરસિયા જેવું અને પોતાના કપાળમાં લાલચોળ ચાંદલો કરતાં પણ અંબાનું દિલ ક્ષોભ પામતું.’ – આવાં અનેક વાક્યો લેખિકાની અભિવ્યક્તિ પ્રત્યે આદર જગવે છે. પીતાંબરના વિચાર-વર્તનને પણ માનસશાસ્ત્રીય આધાર મળેલા છે. એ અંબા જેવો ઉદાર નથી પણ નર્યો દુષ્ટ કે કામાચારી પણ નથી. પરિસ્થિતિ અને અંબાનાં સંયમનિગ્રહ એનો બચાવ કરે છે, અંબા પણ એને માફ કરવા જેટલી પરિસ્થિતિ અને મનઃસ્થિતિની જાણતલ છે. એની અસીમ ઉદારતા જીવનની સમજણમાંથી જાગેલી અનુકંપા છે. તેથી અન્યથા આદર્શ લાગે તે અહીં યથાર્થ પ્રતીત થાય છે. ‘અંગુલિનો સ્પર્શ’માં ગર્ભસ્થ શિશુના સંચારથી ઉત્પલાની એકલતા પ્રસન્નતામાં પરિણમે છે.

પ્રત્યક્ષ અનુભવ-ક્ષેત્રની બહારના જીવનને આલેખવાની કલ્પના અને જાણકારી ધરાવતાં વિનોદિનીબહેન ‘પાગલ હવા’ જેવી કરુણ-મધુર વાર્તા રચી શકે છે. વાર્તાના આરંભે બે કુટુંબની મૈત્રીનો ઉલ્લેખ છે. છ હજાર ફૂટની ઊંચાઈએ આવેલું દેવદારુ ગામ, એમાં ‘સંધ્યાકાળ’ નામના બંગલામાં નિવૃત્ત જીવન ગાળતાં વાર્તાકથક પોતાને વિશે ઝાઝું કહે એ પહેલાં કલેક્ટર પ્રિયરંજનબાબુ પોતાના પ્રેમની કરુણાન્ત કથા કહેવા આવી પહોંચે છે. એનાં પત્ની આશાદેવીએ ‘પાગલ હવા બાદલ દિને પાગલ આમાર મન જેગે ઊઠે’ (તોફાની પવન અને વરસાદના દિવસે મારું ઘેલું મન જાગી ઊઠે છે) એ ગીત શરૂ કર્યું અને પ્રિયરંજનબાબુ અસ્વસ્થ થઈ ગયા હતા એ ઘટનાની કેફિયત આપવા એ આવ્યા છે. માતા સાથે એ યુવાવસ્થાના આરંભે કાશી ગયા હતા ત્યાં વહેલી સવારે તારાસ્નાન કરતાં સોળેક વર્ષની કાયસ્થ વિધવા બિન્દુને આ ગીત ગાતી જોઈ હતી. અપ્સરા જેવું રૂપ. પ્રેમ. પિતાને આ લગ્ન સામે બાધ ન હતો પણ પોતે બ્રાહ્મણ અને દીકરો કાયસ્થ વિધવાને પરણે એમાં એમને ઘોર પાપ દેખાતું હતું. એમણે અન્નજળનો ત્યાગ કર્યો અને પ્રેમને ખાતર પ્રિયરંજને પણ અનશન શરૂ કર્યું પછી માતાએ જળસમાધિ લીધી. બસ, પછી તો વિગત જાણી બિન્દુ પાગલ બની ગઈ. આશાદેવી અસમિયા છે. એમની સાથેનું દાંપત્ય પ્રસન્ન છે પણ પ્રથમ પ્રેમની સ્મૃતિ દાયકાઓ પછી પણ અસ્તિત્વને વિક્ષિપ્ત કરી મૂકે છે એ તથ્ય અહીં નાટ્યાત્મક રીતે રજૂ થયું છે. ભાવપરિસ્થિતિની પસંદગી અને રંગદર્શી ઉદ્ગારો કરુણ રસના સંચારી ભાવનું કામ કરે છે.

‘કાર્પાસી’ તરંગ કથા છે. કાર્પાસીની ભસ્મ તેના પ્રેમી અનલકુમારે નર્મદા કાંઠે એકઠી કરી એમાંથી કાર્પાસ – કપાસ થયો. લેખિકા નોંધે છે તેમ ગાંધીજીએ વાંચીને આ રચનાને ‘રસિક વાર્તા’ કહી હતી.

ગુજરાતની વાર્તાસમૃદ્ધિ શ્રેણીમાં શ્રી મહેન્દ્ર મેઘાણીએ વિનોદિની નીલકંઠની તેર વાર્તાઓ પસંદ કરી હતી. (પૃષ્ઠ ૧૬૦, વર્ષ ૧૯૬૦) ત્યારે ‘અંગુલિનો સ્પર્શ’ સંગ્રહ પ્રગટ થયો ન હતો. નિબંધ, વાર્તા આદિના મિશ્ર સંચય ‘આરસીની ભીતરમાં’ જોતાં ‘સાવકી મા’ અને ‘સંયુક્તા’ જડી. ‘કાંકરિયો કુંભાર’, ‘કુટુંબ અને કબીલો’, ‘સોમ અને મંગળ’, ‘બદ્રી-કેદાર’ અને ‘બાર બાર વર્ષે’ – આ પાંચ વાર્તાઓ ‘કાર્પાસી અને બીજી વાર્તાઓ’ સંચયમાંથી લીધી છે તો ‘ચુડેલ’, ‘દરિયાવ દિલ’, ‘ક્યાં ગઈ?’, ‘બે માળાનું પંખી’ અને ‘મારું-તારું’ – આ પાંચ વાર્તાઓ ‘દરિયાવ દિલ’માંથી પસંદ કરી છે. ‘તારામાસીની વર્ષગાંઠ’ બાળ-કિશોર વાર્તાઓના સંચય ‘મેંદીની મંજરી’માંથી જડી. છઠ્ઠા દાયકાના મડિયા, પેટલીકર જેવા લોકપ્રિય વાર્તાકારો સાથે વિનોદિનીબહેનની જીવનલક્ષી રચનાઓ વાચકો માટે સુલભ કરીને મહેન્દ્રભાઈએ મેઘાણી પરંપરાનો વિવેક દાખવ્યો છે. અલબત્ત, માણસના ઉધાર પાસાને આલેખતી વાર્તા ‘મારું-તારું’ પણ એમણે પસંદ કરી છે. સાવકા નાનાભાઈ ત્રિકમને ઉછેરી ભણાવ્યો-ગણાવ્યો પણ એણે કેશવરામને અસહાય કરી મૂક્યા. એમના મગજની નસ તૂટી ગઈ. મિલકત ગુમાવવા કરતાંય સંબંધ તોડતી કૃતઘ્નતાનો આઘાત વધુ દારુણ હોય છે.

‘તારામાસીની વર્ષગાંઠ’ બાળવાર્તા ચિત્રાત્મક અને નાટ્યાત્મક છે. તારા નિઃસંતાન શ્રીમંત વિધવા છે. આખા ગામનાં બાળકોને એમણે પોતાનાં કર્યાં છે. હવા ખાવા તીથલ જાય છે તો બાળકોની ટુકડીઓ ત્યાં બોલાવી લે છે. એમની વર્ષગાંઠના અઠવાડિયામાં વીંટી ખોવાય છે. લે કોણ? બે બાળકો ગજવાં તપાસવાની ના પાડે છે. વીંટી તો ઉંદર ખેંચી ગયેલો. પ્રસન્ને ગજવું તપાસવાની ના પાડેલી, કેમકે એણે નાનાભાઈ માટે ખાટીમીઠી ટીકડીઓ સંતાડી રાખી હતી તો પોપટે તારાબહેન માટે લખેલી કવિતા અગાઉ જાહેર થવા દેવી ન હતી. તારામાસીના વાત્સલ્ય સાથે બાળમાનસમાં શુભ અને કલ્યાણકારી ભાવ જગવતી આ વાર્તા વીંટી ખોવાય ત્યાં નાટ્યાત્મક બની કુતૂહલ વધારે છે.

‘ચુડેલ’ પંદર પૃષ્ઠની ચરિત્રપ્રધાન નવલિકા છે. આદિવાસી જીવન વિશે લખતા નવલેખકોએ અંધશ્રદ્ધા અને વેરઝેરથી નિર્દોષને ચુડેલ ઠરાવી મારી નાખતા હિંસક કુરિવાજ વિશે લખ્યું છે. અહીં હલીમા કુરૂપ અને અભાગણી છે પણ એને ચુડેલ માનનાર મામી મેમુનાને એ સાજી કરે છે. અન્યાય વેઠી ગામનું ભલું કરે છે તેથી વાર્તાના આરંભે વર્ણન છે એ મુજબ એના અંતિમ સંસ્કાર માટે મુસલમાન સાથે તમામ વર્ણના લોકો કબ્રસ્તાનમાં હાજર છે. અંધશ્રદ્ધાને કારણે જાગતી ગેરસમજ દૂર કરવા અને કુરૂપ કાયામાં શિવસંકલ્પની શક્યતા ચીંધવા આ વાર્તા રચાઈ છે. આ માનવતાવાદી અભિગમ વિનોદિનીબહેનની નવલિકાઓનું મુખ્ય લક્ષણ છે.

વાર્તાનું નામ છે ‘મનસ્વિની’. સુવર્ણાનું મનસ્વીપણું કેવા પ્રકારનું છે એ અંગે કુતૂહલ જાગે છે. એ કેમ ઘર છોડીને જાય છે એનું રહસ્ય વાર્તાના ઉત્તરાર્ધમાં વાચક પામી શકશે. આશા મોટી છે. એની સગાઈ પહેલાં થવી જોઈએ. એને જોવા આવનાર સૌજન્યથી વર્તે છે પણ પછી એ હા પાડવાને બદલે બીજા કોઈક દ્વારા સુવર્ણા માટે પૂછાવે છે, પડોશમાંથી સુવર્ણાને આ સંકેત મળી જાય છે અને એ મા કે મોટી બહેનને કારણ કહ્યા વિના હોસ્ટેલમાં રહેવા જવાનો નિર્ણય કરી લે છે. જેથી પોતે મોટી બહેનના ભવિષ્યની આડે ન આવે. એને યાદ છે જે દિવસ આશાનો અસ્વીકાર થયો તેની રાત્રે એ રડતી રહી હતી. મોટી બહેનના રુદનને સુવર્ણા શમાવી શકી નહોતી.

‘આશા મારા સમ છે તને, એ મનસ્વિનીને તું એક શબ્દ કહે તો! સ્વાર્થ – નર્યા સ્વાર્થ – નાનપણથી એણે એ સિવાય કશું જોયું છે ખરું? કોઈનું ગમે તે થાય, કોઈનું દિલ ગમે તેટલું દુખાય, એણે કદી પરવા કરી જ નથી. એને તો બસ, પોતાનું ધાર્યું થવું જોઈએ. નિષ્ઠુર!’

સુવર્ણાના ઘર છોડવાનું રહસ્ય મોટી બહેન અને મા પણ ન સમજે? જેને પરીક્ષાઓનો ભારે કંટાળો આવે છે એવી સુવર્ણા આમ ભણવા નીકળી પડે? પણ સુવર્ણા એવી કુનેહથી નાટક કરે છે કે, મા એને ‘મનસ્વિની’ કહીને આઘાત આપે છે. હૃદયમાં રહેલી ઉમદા ભાવના ઉપરાંત એણે આ આઘાત જીરવવાનો આવે છે તેથી એના પ્રત્યેનો વાચકનો સમભાવ દ્વિગુણીત બને છે. આમ જીવનમાં પોતાનો લાભ જતો કરીને ખસી જતી સુવર્ણા વાર્તામાં – વાચકના સંવેદનમાં વિજયી નીવડે છે. લેખિકાએ સ્થાપવા ધારેલી શુભની સત્તા આદર જગવે છે.

સુવર્ણા કરતાં વયમાં કંઈક મોટી યુવતીની કથા છે, રેવતી. વાર્તાનું નામ છે ‘સંયોગ’. એમાં અકસ્માતના તત્ત્વનો પણ ઉપયોગ થયેલો છે અને માણસની ફરજ સંયોગ પ્રમાણે બદલાય છે એવા ખ્યાલનો પણ ઉપયોગ થયો છે.

મણિકર્ણિકાના ઘાટ પર બે મહિલાઓનો ભેટો થઈ જાય છે. અને બાળપણનાં સ્મરણોમાં તલ્લીન થઈ જાય છે. એમના જીવનમાં એ સમાધિની ક્ષણ છે. લેખિકાએ વાર્તા ઉપાડી છે મંગળાના પુત્ર વિશ્વાસના દૃષ્ટિબિંદુથી. માની સાથે અહીં આવવું પડ્યું એ એને ગમ્યું નથી. મા-બાપના કર્મકાંડમાં એને અંધશ્રદ્ધા જ દેખાય છે. એ માને શોધવા નીકળ્યો છે. એ કામ એને સોંપીને પિતા ઉતારે પહોંચી ગયા છે. ચિતાના ધુમાડાથી બળતી આંખો રૂમાલથી દબાવતો એ આગળ વધતો રહે છે. લેખિકાએ એનો કંટાળો બરાબર ઉપસાવીને પછી દૂર ઘાટને નીચલે પગથિયા મંગળા અને શાંતિની વિશ્રંભકથા નિર્દેશી છે.

એ નિમિત્તે બીજી સ્ત્રીઓથી મંગળા કઈ બાબતે જુદી પડે છે એ જણાવી શકાયું છે. ‘મંગળાનો તો ઊંચો સૂર જ કોઈએ સાંભળ્યો નહોતો. હંમેશ તે ઘરમાં કામ કર્યા કરતી, બધાંને મરજી મુજબ રસોઈ બનાવી આપતી, કોઈનું કંઈ ખોવાય તો શોધી દેતી. જે કોઈ વઢવા બેસે તેનું સાંભળી લેતી. હંમેશાં તે બધાથી દબાતી આવી છે. પહેલાં સાસુ-સસરાથી પછી પતિથી અને હવે વહુ-દીકરાથી.’ આ અંગે એને કશી ફરિયાદ નથી. આ તો માત્ર એક હકીકત છે, લેખિકાએ નોંધેલી.

હવે પછી થોડીક ઔપચારિક વાતો થાય છે. નામ-સરનામાં લઈને બંને ગૃહિણીઓ વિદાય લે છે. વાર્તાનું છેલ્લું વાક્ય છે, ‘પણ મિલન તો ત્યાં ઘાટને નીચલે પગથિયે જ પૂરું થઈ ગયું હતું.’

‘ઘટના પછી’ હિમાંશી શેલતનો આઠમો વાર્તાસંગ્રહ છે. અગાઉના સાત વાર્તાસંગ્રહોમાંથી ‘અંધારી ગલીમાં સફેદ ટપકાં’ અને ‘એ લોકો’ની વિવેચકોએ વધુ ચર્ચા કરી છે. એમને વિવિધ સમ્માન પણ મળ્યાં છે. એક સર્જક તરીકે કલા અને સમકાલીન સમાજ સાથેની એમની નિષ્ઠા સતત વર્તાતી રહી છે. સાહિત્યનાં અન્ય સ્વરૂપોનાં બીજાં ત્રેવીસ પુસ્તકો પણ એમની નિષ્ઠા અને ક્ષમતાનો પરિચય છે. અનુવાદ અને સંપાદન ક્ષેત્રે વિરલ કામગીરી બજાવનાર ઝવેરચંદ મેઘાણીના સુપુત્ર સ્વ. વિનોદ મેઘાણી સાથેનું એમનું સહજીવન હિમાંશીબહેનની મૂલ્યનિષ્ઠાને બળ પૂરું પાડે એવું હતું. આદર સાથે એ વાતનું સ્મરણ થતું રહેશે.

‘ઘટના પછી’ વાર્તાસંગ્રહની વિશેષતા એ છે કે એમાં સંકલિત ચૌદ વાર્તાઓ કંઈ ને કંઈ બન્યા પછી – ઘટિત થયા પછી લખાઈ છે. લૌકિક નજરે જે અઘટિત-અયોગ્ય લાગે એ પણ સાહિત્યકૃતિમાં ઘટના તરીકે નિરૂપાય ત્યારે સંવેદન જગવી શકે, માનવમૂલ્યનો નિર્દેશ કરી શકે.

અભયનાં સાત ભાઈ-બહેન છે. અભય જીવતો હતો ત્યારે ન આવ્યા એ આવશે? આવે. સુનંદા સંબંધના અનુભવ વિના સગાં-વહાલાંની સલાહ સાંભળતી રહે છે. પણ વચ્ચે વચ્ચે અભય નથી એની પીડા જાગી ઊઠે છે –

મોટા ભાઈ ત્યાં હાજર સહુ માટે અજાણી વ્યક્તિની જેમ ફોટા પાસે જાય એ પહેલાં સુનંદા અભયનો ફોટો ઉપાડી લઈને થેલીમાં મૂકી દે છે. ‘–નીકળીશું? સમય આમેય પૂરો થઈ ગયો છે.’ આ છે વાર્તાનું અંતિમ વાક્ય.

આ નવલિકા કૌટુંબિક સંબંધોની ઔપચારિકતા, સાચા સંબંધની ઉપેક્ષાની વેદના અને નારીહૃદયની નિસ્બત આલેખે છે. સાથી ગુમાવનાર સુનંદા જેવી નારી માટે સ્નેહ સ્મૃતિરૂપે સધિયારો બને છે.

સંગ્રહની પ્રથમ વાર્તા હિમાંશીબહેનની સમાજનિષ્ઠાની દ્યોતક છે. વ્યવહારુ લેખક કોમી રમખાણો વિશે લખવાનું ટાળે, લખે તો પણ સત્ય સુધી જવાની ખેવનાના અભાવે અધવચ્ચે અબપાઈ જાય. ‘ત્રીજું કોણ?’ વાર્તામાં મરનાર બે વ્યક્તિ તો નિગારઆન્ટીનાં ભાઈ-ભાભી છે. પણ એમને સાથ આપનાર ત્રીજું કોણ હતું? એ પ્રશ્ન તો વર્ણનાત્મક ઘટનાને માનવીય સંબંધ સુધી પહોંચાડવાની રચનારીતિ છે. હત્યાકાંડને લગતા બધા પ્રશ્નોના જવાબ મુનીરા કે માઈકલ પાસે નથી. માઈકલે રમખાણ વખતે ફોટા પાડેલા, ભડકે બળતા વિસ્તારોની એક વીડિયો ફિલ્મ લીધેલી. નિગારઆન્ટીને એ બતાવવામાં આવે છે. એ જોતાં એમની તબિયતને માઠી અસર થાય છે. છેક મોડી રાતે એક સપનું આવે છે. એમાં લેખિકા ત્રીજી વ્યક્તિ કોણ? એ પ્રશ્નનો ઉકેલ શોધે છે. સ્વપ્નમાં કહેવાયું છે કે તોફાનો ચાલુ થયાં ત્યારથી સંપતને ધમકીઓ મળતી. પણ એણે નિગારઆન્ટીનાં ભાઈ ભાભીનો સાથ નહોતો છોડ્યો. વાર્તાના અંતે નિગારઆન્ટી એ સંપતને શોધવા નીકળે છે. માત્ર એના નામની જ ખબર છે, સરનામું નથી. છતાં શોધવા નીકળે છે. સર્જકની શોધ કંઈક આવી જ હોય. હત્યાકાંડો અટકાવવા જતાં ખપી જનાર માણસની શોધ. ભલે એ સ્વપ્નમાં વસતો હોય.

‘સ્મૃતિલોપ’ વાર્તાના કેન્દ્રમાં સ્મરણશક્તિ – ઓળખવાની શક્તિ ગુમાવી બેઠેલાં બા લાગે. પણ એનો અંત કેતકી-અબ્બાસના આંતરધર્મીય લગ્નની ઘટનાનો સ્વીકાર સૂચવે છે.

બાની સારવારમાં કોણ કેટલું રહે એ પ્રશ્નના વ્યવહારુ ઉકેલ સહેલો નથી. બા હવે કોઈને ઓળખતાં નથી ત્યારે અબ્બાસને અહીં કેમ ન બોલાવવો? ડૉક્ટર સંમતિ આપે છે. અબ્બાસ લાંબો પ્રવાસ ખેડીને આવે છે. બા નામ પૂછે છે. કેતકી કંઈ બોલે એ પહેલાં અબ્બાસ મસ્તીથી કહે છે : ‘તમે જે આપશો એ મારું નામ!’

‘મોત’ (૧૯૯૭) વાર્તામાં વેશ્યા ગુલાબને ત્યાં એક આદમીના મરણ પછીની પરિસ્થિતિમાં ગુલાબની મનોદશાનું ચિત્રણ ધ્યાન ખેંચે છે. મરનારની પત્ની પ્રત્યે પણ સહાનુભૂતિ જાગે એવું આલેખન છે. મોતનો મલાજો જળવાયો છે. ‘કિંમત’ વિશે મેં અન્યત્ર લખ્યું છે. પૈસા માટે કાયા વેચનાર વ્યવસાયી યુવતી પણ નિર્લજ્જ થઈ કમાઈ લેવા તૈયાર નથી. પૈસા તો માગ્યા મળત, પણ એ મૂંગી થઈ જાય છે. રૂપવતી તરીકે અભિનય બદલ નામના મળવાની આશા જાગેલી, પણ સામો પક્ષ તો નગ્નતા ખરીદવા માગે છે. ‘મોહના બેસી રહી, નિરુત્તર.’ (પૃ. ૫, ગુ.ન.ચ. ૧૯૯૬, સં. કિરીટ દૂધાત) આત્મગૌરવની આવી વિલક્ષણ અને સૂક્ષ્મ સમજણ પૂર્વે કોઈ લેખિકાએ દાખવી નથી.

 

એ વખતે હાજર હશે તો સુધીરભાઈ કહેશે – પણ ‘હાલોલનો એક છોકરો’ વાર્તામાં બીજું છે શું? સુખી રહેવા સર્જાયેલાએ જાતે દુઃખ નથી વહોર્યું? તારિણીબહેનની એક-એક વાર્તા પાછળ કોઈક નિમિત્ત તો પડ્યું જ છે. જે એના મૂળ રૂપે પ્રગટ ન થાય એની કાળજી લઈને લેખિકાએ કલાધર્મ અદા કર્યો છે.

‘પણ પછી એ એની નજરને બારીમાંથી બહાર ધકેલી દે છે અને એના ઊના નિઃશ્વાસને દૂર સુધી – સરોવર પહાડ, દરિયો, નગર, આકાશ ક્ષિતિજ સુધી મોકલી દેશે અને એનાં આશ્ચર્ય સાથે એ રિબાઉન્ડ થઈ આવી જશે હૂંફાળો શ્વાસ બનીને.’ (પૃ. ૫)

‘હાલોલનો એક છોકરો’માં માતા ગુમાવીને ગામ આવેલો નગરનો રમાકાન્ત દાદીમાના ઉદ્ગારના પ્રત્યાઘાતરૂપે બધી રસોઈ ભેગી કરીને એક પાત્રમાં જમવા લાગે છે અને જાણે અજાણે આ પ્રત્યાઘાત જ એના ઘડતરમાં નિમિત્ત બને છે : લગ્ન પછી પત્ની એની આ ટેવથી અકળાય છે ત્યારે એને જે રીતે સ્વસ્થ વર્તતો બતાવ્યો છે એમાં લેખિકાની કલાસૂઝ રહેલી છે. આલંકારિક ઉક્તિઓ દ્વારા વાર્તા આગળ ચલાવવા કરતાં આવા વળાંકે પાત્રના મન અને વર્તનને ચોક્કસ છતાં વાચક માટે અણધારી દિશામાં લઈ જવામાં રહેલી પરંપરાગત કળાની ઉપેક્ષા કરવા જેવી નથી. તારિણીબહેનની વાર્તાઓની ચર્ચા કરતાં યૉસેફ મેકવાને તુરંત આ વાર્તાનું નામ દીધું હતું. વાચન દરમિયાન જેમાં સાદ્યંત રસ પડે એવી કેટલીક વાર્તાઓ અહીં છે. ‘હાલોલનો એક છોકરો’ વાચકની સ્મૃતિમાં પણ સચવાય એવો પરિસ્થિતિ અને ઘટનાનો અન્વય સધાયો છે.

‘ઉંબર પર ઊભેલું કૉલાજ’, ‘ઑલીવથી ભરેલા પફની પાછળ’, ‘સિસ્મોગ્રાફ’ વગેરે કૃતિઓમાં જોવા મળતા અંગ્રેજી શબ્દપ્રયોગો મૂંઝવે છે. કેટલાક વાચકોને તો વિમુખ પણ કરી દે. જે સંકુલતા આધુનિકતાનું લક્ષણ છે એ આનાથી જુદી છે. ‘પગ બોલતા લાગે છે’ વાર્તામાં પણ અંગ્રેજી શબ્દોની ભરમાર છે, પરંતુ એમાંના મોટા ભાગના શબ્દો પરિસ્થિતિજન્ય અનિવાર્યતા લઈને આવે છે. બીમારી, એની સાથે જોડાયેલું કંટાળાનું તત્ત્વ અને સુખદુઃખ સાથે સંકળાયેલી માણસની તરંગલીલા અહીં વ્યક્ત કરવામાં લેખિકા ઠીક ઠીક સફળ થયાં છે. ‘હાલોલનો એક છોકરો’, ‘ક્ષણોનો પિરામિડ’ અને ‘પગ બોલતા લાગે છે’ આ ત્રણ વાર્તાઓ લખનાર પાસે વાર્તાકાર તરીકેની સજ્જતા છે. અને એમની પાસે વધુ અપેક્ષા રાખવાનાં કારણ પણ આ ત્રણ વાર્તાઓ પૂરાં પાડે છે.

‘થાપણ’ વાર્તા ‘કુમાર’ માસિકમાં પ્રગટ થઈ ત્યારે લોકપ્રિય થઈ હતી. એમાં ગતિશીલ ઘટનાઓ છે. મનાલીમાં ટ્રૅકિંગ કરતાં માધવી અને સુબાહુ નજીક આવેલાં. મિલન પ્રેમના ઉત્કટ આવેગનું હતું, પણ સુબાહુનું લગ્ન જાનકી સાથે થયું. માધવીએ ગર્ભપાત કરાવવાને બદલે સુજાતાને જન્મ આપી ઉછેરી. પણ આજે માધવી મરણ પથારીએ સૂતી છે. એ સુબાહુને પત્ર લખી બોલાવી, સુજાતારૂપી થાપણ સોંપે છે. આ પૂર્વે સુબાહુએ પત્ની જાનકીને પોતાના પૂર્વસંબંધની વાત કરી નથી તેથી એ આંચકો અનુભવે છે, છતાં એની દીકરી મીનુ મૃત્યુ પામી છે. એનો ઓરડો રમકડાંથી ભરેલો છે. એમાં સુજાતા જાય અને મીનુનું સ્થાન લે એ શક્યતા ઊભી થાય એ પહેલાં જાનકી ગુસ્સે થઈ હાથ ઉપાડે છે. ઘરની નજીકમાં રેલવેના પાટા છે. એ મમ્મીની દિશામાં જાય છે એટલું જાણતી સુજાતા રડતી રડતી પોતાના ટેડી બેરને લઈ ચાલી નીકળે છે. ખ્યાલ આવતાં જાનકીને ભૂલ સમજાય છે. પણ સુજાતા ક્યાં છે? શોધે છે, દોડે છે, ‘ટ્રેનની તીણી વ્હીસલ સંભળાઈ, જાનકી ‘સુજુ બેટા, ઊભી રે ઊભી રે!’ એમ બૂમો પાડતી એની નજીક પહોંચી ગઈ અને બે હાથ ફેલાવી સુજાતાને ઊંચકી લીધી અને છાતી સરસી ચાંપી દીધી.

– આ અંત વિવેચનની પરિભાષામાં મેલોડ્રામૅટિક – અતિરંજિત કહેવાય પણ આનાથી વધુ પ્રતીતિજનક બીજો કયો અંત હોઈ શકે? માધવી વાર્તાના આરંભે આવે છે. એનું યૌવન ભલે કેન્સરનો ભોગ બન્યું પણ એળે ગયું નથી. એનો પ્રેમ સુજાતા રૂપે સુબાહુ અને જાનકીના ખાલીપાને ભરવામાં નિમિત્ત બને છે. જે નથી તેનું સ્થાન જે છે તે લે છે. મૃત્યુની નજીક પહોંચેલી માધવીની સ્વસ્થતા પેલી નાટ્યાત્મક ઘટના પછી પણ ભુલાશે નહીં. સાહિત્ય અને ફિલ્મમાં આ કે બીજા પ્રકારની થાપણની વાત અવારનવાર આવતી રહી છે. પણ વિદેહ મીનુનો રમકડાંથી ભરેલો ઓરડો અને ટેડી બેર જેવાં રમકડાં સાથેના સંવાદની યોજનામાં ભારતીબહેનની સૂઝસમજ વર્તાય છે.

‘અભિનય’ વાર્તામાં રક્તપિત્તનો ભોગ બનેલી મહિલા, એની ઉપેક્ષા કરનાર દીકરાને ઝંખતી છેલ્લો શ્વાસ લઈ રહી છે. જીવ જતો નથી. એની પીડા જોનાર જીજી દર્શનને બોલાવી પેલાં માજીનો દીકરો ભીખો બની, એમને લેવા આવ્યાનો અભિનય કરવા કહે છે. દર્શન ભીખો બની માજીને સંબોધે છે. દર્શન માટે અભિનયની કળા સહજ હતી પણ અહીં રક્તપિત્તના દર્દીની દુર્ગંધ ભૂલીને એમને અપનાવવાની ક્ષણ વિરલ છે. ‘માજીના હાથ વધુ લંબાયા. એ અશક્ત અને ધ્રૂજતા ઢળી રહેલા હાથ એને વીંટળાઈ વળ્યા. એક અસહ્ય ભીનાશ – પચપચાહટથી કંપતા અવાજે અને તીવ્ર ધ્રુજારીથી કંપતા શરીરે દર્શને કહ્યું : ‘મા, હું તારો ભીખો, તને લેવા આવ્યો છું... હાલ, તારે ઘરે આવવું છે?

આવો અભિનય સત્યથી સવાયો સિદ્ધ થાય. પણ લેખિકાએ રક્તપિત્તથી સબડતા-ગંધાતા દર્દી સામે સૂગ ન રાખવાનો સંકેત કર્યો છે એમાં એમની માનવતાવાદી દૃષ્ટિ રહેલી છે.

સુશીલ નારીને થતા અન્યાયોમાં આત્મરાગી પુરુષો અને લોલુપ લલનાઓ બંનેનો ફાળો હોય છે એવું સમગ્રપણે આ સંગ્રહ સૂચવે છે તેમ છતાં સમાન્તરે વર્તાય છે કે લેખિકા નારીવાદના પૂર્વગ્રહોથી મુક્ત છે. આમેય એમણે લેખન અનુઆધુનિક કાળમાં શરૂ કર્યું છે ને!

દીકરી મીણા અને રાધીના મા સાથેના વર્તનમાં ગંભીર-હળવા ઉદ્ગારો વાર્તાને ગતિ આપે છે. ત્રણ મનોદશાઓનું સંયોજન કરીને પ્રસૂતિની શક્યતા, વેદના, જીવલેણ પીડા અને પરિણામે પુત્રજન્મ, રસ્તો સડકની નજીક છે, પણ મદદ કોણ કરે? ત્યાં કેડી પરથી ધમધમતું બાઈક નીકળે, દૂધનાં બે કેન બાંધ્યાં છે. માથે ફાળિયું વીંટેલી આધેડ વ્યક્તિએ ઝાડીમાં સળવળ જોઈ નજર કરી.

પન્ના ત્રિવેદી સર્જકતાના સંદર્ભે સ્ત્રી-પુરુષ વચ્ચે ભેદરેખા આંક્યા વિના કહે છે : ‘મનુષ્યચિત્તનાં ગહનતમ પડોમાં રહેલ સંવેદનવિશ્વને આકારિત કરવું ગમે છે. સ્ત્રી હોય કે પુરુષ, ઉભયની ભીતર રહેલા એના પોતીકા અવાજને શબ્દોમાં ભરવો ગમે છે... માનવહૃદયની આ દમિત સંવેદનાઓના એકાંકી સૂરને સહૃદતાપૂર્વક સાંભળું છું ત્યારે ભૌતિકતાએ સાધેલી પ્રગતિનો વાચાળ જાડો, ઘેરો રંગ ખરી પડતો અનુભવું છું... જડ વ્યવસ્થાઓના વ્યૂહોને ભેદી લેવામાં જ સર્જકનું ગૌરવ રહેલું અનુભવાય છે.’ (નિવેદન, રંગ વિનાનો રંગ)

સર્જક સ્ત્રી હોય કે પુરુષ – એની વાર્તાની સફળતા અનુભવ, નિરીક્ષણ, કલ્પના અને પ્રત્યક્ષીકરણ પર આધાર રાખે છે. તેથી નારીજાગૃતિના આંદોલન પૂર્વે એની વેદનાને વ્યક્ત કરતી ઉત્તમ વાર્તાઓ આઝાદી પૂર્વેના ગુજરાતી સર્જકોએ આપી છે. ફેર પડ્યો છે તે સંખ્યામાં. કેટકેટલી લેખિકાઓ નારી-સંવેદનનાનું નિરૂપણ કરતી થઈ!

પન્ના ત્રિવેદીની વાર્તા ‘બળાપો’માં રાખીને એની મા સતત ઠપકો આપતી રહે છે, સાચવીને હરવા-ફરવા કહે છે. માના બળાપાની ભાષા રાખીને બરાબર સમજાતી નથી. અંતે રહસ્ય છતું થાય છે, જ્યારે મા ઝૂકીને રાખીના કાનમાં ધીમેથી કહે છે : ‘મેં વિચાર્યું છે, હું અને દેવેનબાબુ... લગ્ન...તું સમજતી નથી આ દુનિયાને. એ લોકોને કારણે જ તો તું છે રાખી...!’ ‘કાલ ઊઠીને તુંય પરણીને ચાલી જાય પછી સથવારો તો જોઈએ જ ને!’ (પૃ. ૧૭, રંગ વિનાનો રંગ’)

આત્મકથાત્મક ન લાગે એવી વાર્તાઓમાંની એક ‘શ્યામળી’ કલેક્ટર અને સાંતાલ યુવતીના સ્નેહની કથા પ્રકૃતિના સાન્નિધ્યમાં સાબુ અને જામફળની આપ-લે સાથે આગળ વધે છે. યુવતી શીતળાને કારણે મૃત્યુ પામે એ પહેલાં કલેક્ટરને જોવા ઝંખતી હતી. એનો બાપ બોલાવવા આવે છે. પણ એ પહોંચે એ પહેલાં જ યુવતીની આંખ બિડાઈ જાય છે. આ કરુણ અંત માટે કુદરત સિવાય બીજું કોઈ જવાબદાર નથી. વાર્તામાં ઋજુતાનું સંવેદન લીલયા વ્યક્ત થયું છે.

‘લીલો છોકરો’ (૧૯૮૬) વાર્તા વાંચીને મને થયું કે આ પેલા ખેતરવાળા ઘરનો ચમત્કાર લાગે છે. મને એમના સંગીતમાં રસ તેથી વૃક્ષો વિશે એમણે મને માનદ્ સલાહકાર રાખેલો. એમણે યુકેલિપ્ટસ વાવેલાં.  

આ પ્રેમ એ જ તો ‘લીલા છોકરા’ના સર્જનનું કારણ હશે. અંજલિબહેન કહે છે કે ના, વૃક્ષો વાવ્યાં એ પહેલાં આ વાર્તા લખેલી. એ કારણ પણ એટલું સાચું હોઈ શકે. આવી વાર્તા લખવાથી પણ વૃક્ષો ઉછેરવાનું મન થાય. જે બાળકો-કિશોરો વાંચે એ વિજાતીય આકર્ષણ અનુભવવા પૂર્વે વૃક્ષોના પ્રેમમાં પડે.

રૂપાંદે અને પૌલોમી હરણફાળે દોડતાં આવ્યાં અને જોયું તો રોપાને હાથમાં લઈ પૌરવ રડતો હતો. આંસુ લૂછતાં લાડથી માએ પૂછ્યું –

બીજી વાર્તા છે ‘રમાડી.’ ભીડવાળા ગરીબ ઘરની રમાને લેખિકાએ રમાડી જાણી છે. એનો આત્મવિશ્વાસ જાગે, એની સર્જકતા વ્યક્ત થાય એ માટે શિક્ષિકા દામિનીબહેનનું પાત્ર યોજીને એક સુખદ વાર્તા રચવામાં સફળતા પ્રાપ્ત કરે છે.

શ્રી મોહન દાંડીકર અને એમનાં પ્રકાશક સુપુત્રી પારુલ સર્વોદય ભાવનાને સમર્પિત છે. તેથી ‘ઉમ્મીદ હોગી કોઈ’નો ગુજરાતી અનુવાદ ‘અણસાર ક્યાંક આશાનો’ ગાંધી-વિનોબા-જેપીના સર્વોદય ભાવને પોષનારો હોય એ સ્વાભાવિક છે. અહીં કશું આરોપણ નથી, તથ્ય આધારિત અર્થઘટન અને નિરૂપણ છે. ગુજરાત માટે લાંછનરૂપ ગણાય એવી કોમી ઘટનાઓના દસ્તાવેજ વચ્ચે પણ માનવતાનું અજવાળું એ દસ્તાવેજને યાદ રાખવા યોગ્ય ઠરાવે છે. સરૂપબહેન હિંસા સામે આક્રોશ વ્યક્ત કરવાની ક્ષણે પણ સર્જકની તટસ્થતા દાખવે છે. પુસ્તકની સામગ્રીની ઐતિહાસિક ગુણવત્તા અને એની સંતુલિત રજૂઆત જોઈને જ મોહનભાઈ અનુવાદ કરવા પ્રેરાયા હશે. ‘થશે શું મારા દેશનું?’ લેખિકા અને અનુવાદકનો આ સહિયારો પ્રશ્ન છે. ઇતિહાસ ચેતવી શકે.

‘દોસ્તી’ના આરંભે ખેતર બાળવા આવતા ટોળાને કૂતરો રોકે છે. ઓટોરીક્ષાવાળો યુનુસ ઘર તરફ વળે છે. પર્વતની તળેટીમાં વસેલું ખુમાપુર ગામ પટેલો, આદિવાસીઓ સાથે માત્ર ત્રણ મુસ્લિમ કુટુંબો. યુનુસનો બાળપણનો મિત્ર શકરો આઠ-આઠ દિવસ સુધી બધાંને સાચવે છે, પછી લશ્કરનો ‘ડબો’ બોલાવી લાવે છે. ‘પોલીસને બદલે લશ્કરના જવાનો પીડિતોના બચાવ માટે સ્ફૂર્તિથી કામ કરી રહ્યા હતા.’ (પૃ. ૪૦) બધુ કંઈક નિયંત્રિત થતાં વિસ્થાપિતોએ વતનમાં પાછા આવવું હતું પણ એક જૂથ એમને અમુક લાખ આપી કેસ પાછા ખેંચવા સમજાવવા આવે છે.

‘જમાલભાઈએ એમને કહી દીધું – ૨૫-૩૦ લાખ રૂપિયા આપશો તો પણ કેસ પાછો નહીં ખેંચીએ. અમે પણ છેલ્લાં દોઢસો વરસથી આ ગામ-ઘર-જમીન-ખેતરોના માલિકો છીએ.’ (પૃ. ૪૩) પેલુ જૂથ ધૂંધવાતું પાછું જાય છે. યુનુસ કોઈ કોઈ વાર શકરાને મળવા જાય છે. પણ શકરો માત્ર ખબરઅંતર પૂછીને અટકી જાય છે. મળવા આવવાની હિંમત કરી શકતો નથી. દોસ્તી દૃઢ છે પણ હિંમત આવે ત્યારે ખરી. આ તા. ૧૯-૯-૨૦૦૬ સુધીની નોંધ છે. એ પછીનાં દસ વર્ષમાં શું થયું? કોઈક કર્મશીલ જરૂર જાણતા હશે.

શ્રી મોહનભાઈ દાંડીકર સિત્તેર પુસ્તકોના લેખક છે. સરૂપબહેનના ચાર કાવ્યસંગ્રહો પ્રગટ થયા છે. નવ ગુજરાતી-હિંદી નાટકો ભજવાયાં છે. ‘લોકવાર્તામાં કથાઘટક-મોટિફ’ પર પીએચ. ડી. થયાં છે. સૈદ્ધાન્તિક વિવેચનનાં પુસ્તકો પણ આપ્યાં છે. પુસ્તકનું મુખપૃષ્ઠ શ્રી ગુલામ મોહમ્મદ શેખનું છે. એ પણ નિસ્બત દાખવે છે.

લઘુકથા એ કંઈ ટુચકો નથી. આશ્ચર્ય પમાડે એવી ચમત્કૃતિ હોય તો પણ એમાં સંવેદન જગવતું સત્ત્વ ન હોય તો એ સાહિત્યમાં સ્થાન ન પામે. રેખાબા સરવૈયાની ઘણી ખરી લઘુકથાઓમાં અંતે ચમત્કૃતિ હોય છે ખરી પણ એમનું લક્ષ્ય માનવ સંબંધોમાં વિધાયક તત્ત્વ શોધવાનું છે. નકારાત્મક પરિબળોને કારણે ઊભું થયેલું માણસ-માણસ વચ્ચેનું અંતર ઓછું કરવાનું છે. ૬૯ લઘુકથાઓના આ સંગ્રહની પહેલી રચના છે, ‘ગંધ.’

– ઉપર્યુક્ત વર્ણનમાં લેખિકાની સર્જકતા જોવા મળે છે. પગ, હૃદય, મગજને પરિસ્થિતિ સાથે સાંકળવામાં વિરોધાભાસની મદદ લીધી છે એ નોંધપાત્ર છે.

ટોળામાંથી કે આજુબાજુથી કોઈની મદદ મળે અને ડોશી બચી જાય એવો સુખદ અંત શોધી શકાય. પણ લેખિકાએ ચીંધવો છે કોમી એખલાસ. આઠ-નવ વરસની છોકરી ડોશીની નજીક સરકે, ડોશી એને હૂંફ આપે, રેંકડીની આડશ કરતા વાત્સલ્યની આડશ વધુ સુરક્ષા સૂચવે. અને ત્યાં એક શબ્દ ચમત્કાર સર્જે : ‘અમ્મીજાન.’ દાદીમાને બદલે ‘અમ્મીજાન’ શબ્દ નવા સ્થપાયેલા સંબંધનું સૌંદર્ય ઉપસાવે છે.

‘અવ્યક્ત’માં જુલમનો ભોગ બનેલી બાળકીનું મૌન ટી. વી.ના દૃશ્યની સાક્ષીએ વિસ્ફોટ પામે છે. હોટલના ટેબલ બૉયથી ચાનો કપ ઢળે અને શ્રીમંત નબીરાનાં કપડાં પર પડે – આવું કેમ બને? સાર્થક આ દૃશ્યને જુએ છે. ઝૂંપડપટ્ટીમાં રહેતા આ છોકરાને એક વૃદ્ધાની સેવામાં ઉજાગરા કરતો જુએ છે. સામાજિક વિષમતા પ્રત્યે લેખિકા ધ્યાન ખેંચીને અભાવોમાં જીવતા છોકરાની માનવતાને ઉજાળે છે. ‘અકથ્ય’માં ખાવાપીવામાં જેની સાથે નાતો હતો એ ગામડાનું ઘર જોતાં કશુંક ગુમાવ્યાનો સંકેત છે. ‘ગૂંચ’ દીકરીના વિવાહની છે એ અંતે એના નિષ્ફળ લગ્નજીવનની ગૂંચ રૂપે ઓળખ આપે છે. ‘અંતે તો’ પડોશીઓ વચ્ચેનું અંતર માઠા પ્રસંગે ઘટે એનો નિર્દેશ કરે છે. ‘અભેદ્ય’માં અનુષ્કાને જોવા મળતી માનસિક સંતુલન ગુમાવી બેઠેલી સગર્ભા યુવતી અતિવૃષ્ટિમાં પણ એને જોવાની જીદ, બચ્ચાને જન્મ આપે એવી બિલાડીનું આવવું અને બાર બાર વર્ષથી માતૃત્વથી વંચિત હોવાની હકીકત... કથા સીધી રેખામાં ચાલે છે.

‘ડિમોલિશન’માં સરકારી નોકરી કરતાં પતિ-પત્નીની સામાજિક નિસ્બત પ્રગટ થાય છે : પત્ની મિત્રા પતિ મંથનને કહે છે : તમે બદલી માગી લો અથવા સ્વૈચ્છિક નિવૃત્તિ. કારણ?

‘નવો જિલ્લો જાહેર થતાં સરકારી કચેરી માટે વર્ષો જૂના ડાક બંગલાની જગ્યા પસંદ કરાઈ છે અને એ જગ્યાનું મંત્રીશ્રીના હસ્તે વિધિવત ખાતમૂહુર્ત થઈ શકે એ માટે વર્ષો જૂનાં વૃક્ષોનું ડિમોલિશન વહેલી તકે શરૂ કરવાનું રહેશે.’ (પૃ. ૫૮, ખોબામાં દરિયો)

‘ભંગાર’ વ્યંગકથા છે. વૃદ્ધ માબાપને પણ ભંગાર માનવાનું માનસ નવી પેઢીમાં વધતું જાય છે. રેખાબા અહીં અજિતને નહીં પણ પત્ની અમીને અનુદાર બતાવે છે. કોઈ નારીવાદી વિવેચક આ અંગે ટકોર કરી શકે. અમી અજિતને કહે છે : ‘હમણાં થોડા દિવસો વાતને ટાળવાનો પ્રયાસ કર... ત્યાં સુધીમાં હું આપણા સર્વન્ટ્સને ખાલી કરવાનું કંઈક કરું છું... કહેવાય ભલે ભંગાર પણ... એનોય સરખો ભાવ તો મળવો જોઈએ કે નહીં...!’ (પૃ. ૬૮)

દરેક લઘુકથા વિશે ચર્ચા થઈ શકે. લેખિકાની સામાજિક નિસ્બત દરેક રચનામાં વર્તાય છે. ભાષા સરળ રહીને વચ્ચે વચ્ચે સાહિત્યિક છટા દાખવે છે. અધ્યાપન કરવાને બદલે વહીવટમાં ગયાં તેથી લેખન માટેનો સમય તો એમાં ખર્ચાશે પણ બદલામાં નવા અનુભવ અને વિવિધ ક્ષેત્રનાં નિરીક્ષણો સુલભ થશે જે લેખનની સામગ્રી બની શકે.

આ કેવી રીતે શક્ય બન્યું? ધીરુબહેન પટેલ તો રીતસર શિબિર કે સત્રનું આયોજન કરે, અહીં શિબિરનું સ્થળ છે ફેસબુક, વૉટ્સએપ ગ્રુપ. પ્રતિભાબહેન કહે છે : ત્રણ દેશોની તેત્રીસ લેખિકાઓની નાનકડા સ્ક્રીન પરની સફરને લેખક મંડળે માર્ગદર્શન આપ્યું. મંડળના પ્રમુખ અને સમાજલક્ષી સર્જક શ્રી મનીષી જાનીએ ‘સ્ત્રીઆર્થ-૨’ની વિસ્તૃત પ્રસ્તાવના લખી છે. શામળ ભટ્ટથી અત્યાર સુધીમાં વ્યક્ત નારીભાવનાની સમીક્ષા કરીને એમણે દરેક લઘુકથાનો મર્મ સ્પષ્ટ કર્યો છે. શામળની બત્રીસ પૂતળીઓની વાર્તાઓથી આ વાર્તાઓ ત્રણસો વર્ષ આગળ છે. સંખ્યા પણ બત્રીસને બદલે તેત્રીસ છે. શ્રીમતી ઇલા આરબ મહેતાની દાયકાઓ પૂર્વે પ્રગટ થયેલી કથાકૃતિ ‘બત્રીસ પૂતળીની વેદના’નું અહીં સ્મરણ થાય છે.

મહાશ્વેતા જાનીની વાર્તા છે – ‘એક ચપટી લાગણી.’ આરંભે ગાઢા અક્ષરમાં લખ્યું છે : ‘રોજ દોડતી જિંદગીમાં તારું બે ચપટી વ્હાલ, કોરાકટ શ્વાસમાં જાણે વીરડો ફૂટ્યો.’

‘મમ્મા! તું અહીં શાંતિથી બેસ, હું તારા માટે પાણી લઈને આવું.’ – ખુશી થાકી ગઈ હતી એટલે બે ઘડી પોરો ખાવા બેઠી. પાણી પીધું... પછી આરવને કહ્યું : ‘હું તારા ફેવરીટ વડાપાઉં લાવી છું. ચલ ઝટ ખાઈએ.’ આરવે કહ્યું : ‘એક મિનિટ મમ્મી તારા માટે એક સરપ્રાઈઝ છે... બે મિનિટ માટે આંખ બંધ કર. તો હવે તું આંખો ખોલી શકે છે!’

સેજલ પોંદાની વાર્તા ‘લાઈટ’માં સ્વપ્નનો તેમજ કપોલકલ્પનાનો – ફેન્ટસીનો મિશ્ર ઉપયોગ છે. ચિત્રગુપ્ત, આધુનિક વેશ, લેપટોપ, સ્યૂસાઈડ, દરબારની નવી શાખા – બધું આશ્ચર્યજનક છે. આત્મહત્યાની વાત સ્વપ્નમાં આવે છે, લેપટોપમાંથી અવાજ આવે છે : ‘માનનીય બ્રહ્માજી સ્યૂસાઈડ દરબારના બધા લોકો સાથે મનકી બાત કરશે.’

અહીં એકલા હોવું – એકલા થવું અભિશાપ નથી, સધિયારો છે, સંકુલ પરિસ્થિતિ કલ્પીને લેખિકાએ આપઘાતને નકાર્યો છે. લેખિકા સેજલ મુંબઈનાં છે. નીવડેલાં લેખિકા છે.

અહીં પોસ્ટ ઑફિસ – ધૂમકેતુના અલીડોસાના દુઃખનું સ્મરણ થશે. અજ્ઞેયજીએ કહેલું : ‘દુઃખ સબકો માંજતા હૈ!’

ડૉ. પારુલ કંદર્પ દેસાઈએ સને ૧૯૯૮થી વાર્તા લખવી શરૂ કરી અને સંગ્રહની ચૌદમી વાર્તા ‘એક ડગલું આગળ’ સને ૨૦૧૩માં પ્રગટ થઈ. સંગ્રહનું નામ પણ આ વાર્તા પરથી અપાયું છે. વૈદ્યરાજ પતિ કંદર્પ દેસાઈ નીવડેલા વાર્તાકાર છે. એમના પ્રતિભાવ પારુલબહેનને મળતા રહ્યા છે. ઉપરાંત ‘પાક્ષિકી’, ‘સાહચર્ય’ અને ‘સુ. જો. સા. ફો.’ જેવી વાર્તાલેખકોની કાર્ય શિબિરોનો એમણે લાભ લીધો છે. તેથી પણ એમને ઓછું લખીને નોંધપાત્ર સર્જકતા સુધી પહોંચવાની સજ્જતા પ્રાપ્ત થઈ છે.

નારીવાદના પુરસ્કર્તાઓએ પણ ઉત્તર આધુનિક કાળમાં સૂચવ્યું કે પુરુષને વામણો ચીતરવાની પળોજણ છોડી સ્ત્રી-પુરુષ સમાનતા પર ભાર મૂકવો. શોષણ અને અત્યાચારનો વિરોધ હોય પણ નિર્દોષ પુરુષની સમાનતા સ્વીકારવી કે નહીં? પોતાની સમાનતા અને સ્વતંત્રતા સ્વીકારવા-સ્વીકાર કરાવવા ઘરમાં સાથે જ રહેવું – આ નિર્ણય ‘એક ડગલું આગળ’ વાર્તામાં વધુ દૃઢતાથી ઘૂંટાયો છે. એ માટે લેખિકાને અન્ય પાત્રો-પ્રસંગોની મદદ મળી છે.

નિશાનો પતિ કિરીટ પરપ્રાંતીય છે. પ્રેમલગ્ન થયેલું. પતિની જેમ નિશા પણ કમાય છે, બેંકમાં નોકરી કરે છે. નિશાની બહેનપણી રેણુકાની દીકરી ગુડ્ડીને અકસ્માત નડ્યો છે. નિશા એને પચાસ હજાર રૂપિયાની મદદ કરવા બેંકના પોતાના ખાતામાંથી પૈસા ઉપાડવા જાય છે તો જમા છે માત્ર પાંચ હજાર રૂપિયા! કિરીટે નિશાને પૂછ્યા વિના જ પૈસા ઉપાડી લીધા હતા. કિરીટને શીરો બહુ ભાવે છે, ‘શીરા જેવી નિશા પણ.’ ઉડાઉ પતિનો આ પ્રેમ? નિશા કિરીટને પૂછ્યા વિના રેણુકાને મદદ કરવા લોન લે છે. આ પગલું એના નારીત્વનું – એના સ્વાતંત્ર્યનું સર્વોત્તમ કર્મ છે – એકશન છે, રીએક્શન નથી – માંદલી પ્રતિક્રિયા નથી.

આત્મસન્માન ટકાવવા ઇબ્સનની નોરાની જેમ પારુલની નિશા ઘર છોડતી નથી. બિપિનભાઈ નોંધે છે : ‘વાર્તામાં મહત્ત્વનો મુદ્દો એ છે કે સ્વાર્થી, પ્રેમનો દેખાવ કરી શોષણ કરતા પતિને ચેતવણી રૂપ એક ડગલું આગળ જરૂર દેખાય છે... પોતાનું સ્વાતંત્ર્ય બરકરાર રાખીને દાંપત્યજીવનને એક તક આપે છે, તે દૃષ્ટિકોણ મૂકીને જલદ પ્રતિક્રિયા માંગતા કે પરંપરાવાદી એમ બંને વાચકવર્ગને આંચકો આપ્યો છે.’ (પૃ. ૧૪)

‘તાત્કાલિક પૈસાની વ્યવસ્થા ત્યાંથી જ થઈ શકશે. પણ કિરીટને ખબર પડશે ત્યારે?... ખબર શું પડશે? હું જ કહીશ – ‘મેં રેણુકાને મદદ કરવા લોન લીધી છે અને હપ્તા મારા પગારમાંથી જ કપાશે અને... મેં... મેં... પ્રમોશન સ્વીકારી લીધું છે... મોટે ભાગે વલસાડ બ્રાંચમાં મૅનેજર તરીકે ટ્રાન્સફર થશે.’ પૂરા આત્મવિશ્વાસથી તૈયાર થઈ નિશા બેંકમાં જવા નીકળી.’

પચાસેક વર્ષ પહેલાં જ્યંતિ દલાલ જેવા લેખકોએ આવો અંત ધરાવતી વાર્તાઓ લખી છે. પણ બીજા લેખકો સુખ અને સુમેળ સાધવા વાર્તાને આગળ ચલાવતા, પ્રાયશ્ચિત કરાવી કિરીટની પાત્રતા કેળવતા, ‘આરવનો જન્મ, જીવનની પરમ સુખદાયી ક્ષણો’ – એ વસ્તુના વિકાસ માટે પણ જગા ફાળવવામાં આવી હોત. પણ વાર્તાકાર પારુલ દેસાઈ લાઘવમાં માને છે, સંકેતથી કામ લે છે. છતાં ક્યાંય જટિલતા નથી. પતિની ચંચળતા ભૂલવા મથતી લોપાની મનોદશા સૂચવતાં ‘વિપર્યાસ’ની લોપાના સંદર્ભે આવી ઉપમા યોજાઈ છે. ‘એ નહોતી ઇચ્છતી તોય ચહેરા પરના ખીલની જેમ એ સ્મરણ ધસી આવ્યું.’

‘ગતિ’ નામે પૂજા તત્સતનો વાર્તાસંગ્રહ જોતાં આનંદ થયો. મોડું લખવાનું શરૂ કર્યું. પણ પુસ્તક વહેલું પ્રગટ થયું. પિતાજીની હયાતીમાં નહોતું લખ્યું. પિતાજી કોણ? નિર્દેશ નથી કર્યો. પૂછવું પડ્યું. પિતાજી કોણ? શ્રી નવનિધ શુક્લ, પાલનપુરમાં અધ્યાપક. ઉત્તમ વક્તા, અભ્યાસી, રસદર્શી વિવેચક. હવે નથી, એમને – પપ્પા-મમ્મીને અર્પણ આ સંગ્રહ જોઈને એમણે ધન્યતા અનુભવી હોત. મૂળ કુટુંબ ભાવનગરનું. સાહિત્ય અને કળાના પાયાના સંસ્કાર તો હોય જ. કહે છે કે પૂજાબહેન ગાય છે પણ સારું. અધ્યાપક, ઉદ્ઘોષક, અનુવાદક તરીકે કામ કરેલું. પુત્રીના જન્મ પછી નોકરી નથી કરતાં. પિતાજીના મૃત્યુના બીજા દિવસે ‘વિદ્યાના પપ્પા’ વાર્તા લખાઈ.

એક આળસુ બુદ્ધિજીવી કે પછી આ ભૌતિકવાદી દુનિયા જેને સમજવામાં નિષ્ફળ ગઈ તેવું કુમળું કવિહૃદય? – આ અંજલિરૂપ ઉદ્ગારો પણ રેખાચિત્ર માટે પૂરક બને છે. તો આધિભૌતિક તત્ત્વોનો નિર્દેશ કુતૂહલ જગવે છે :

પિતાનું અનન્ય વાત્સલ્ય, પોતાની સોળેક વર્ષ પૂર્વેની સ્મૃતિઓ – આ બધું જાણે કે એક લસરકે પ્રગટ થઈ ગયું છે. ક્યારેક અંગત વસ્તુ બિનંગત કરતાં સવાયું નીવડે એનું ઉદાહરણ છે આ રચના.

‘બોન વોયેજ’ વાર્તાને મમતા વાર્તાસ્પર્ધાનું ઇનામ મળેલું. પુત્રી કાવ્યાની નજરે આ વાર્તા કહેવાઈ છે. સિત્તેર વર્ષના નિવૃત્ત જજ પરિમલ ભટ્ટનો અમેરિકા જઈ વસવાનો નિર્ણય જગજાહેર હતો. ત્યાં ગયા, રહ્યા. પત્ની સુધાના અવસાનનાં વર્ષો નોંધતા રહ્યા, ડાયરીમાં. ‘સવારે નવ વાગ્યે દીકરો અને પુત્રવધૂ ‘ડેડ જઈએ છીએ – બાય’ કહીને જાય તે પછી સાંજે આવે ત્યાં સુધીની એક એક પળ ક્રમશઃ અઘરી બનતી જાય છે.’ છેલ્લે અનામિકાનો સંપર્ક થાય છે. સાથે રહી શકાય? અનામિકામાં સુધાનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે, એ શું અઘટિત લેખાય! એવું હોય તો સુધા મને માફ કરે, બીજા કોઈની માફીની મને તમા નથી.’ (પૃ. ૯૧)

પ્રૌઢ પરિમલ ભટ્ટ અને ભારતને વળગી રહેતી પુત્રી કાવ્યાનાં વ્યક્તિત્વ પ્રગટ થાય છે. છેલ્લે સ્પષ્ટ થાય છે કે અનામિકા પણ પરિમલ ભટ્ટને રોકી રાખવાને બદલે ‘બોન વોયેજ’નું કાર્ડ પાઠવે છે. અમેરિકાની ભૌતિક સુવિધાઓ, સ્વતંત્રતા સાથે અંતરતમ સંબંધનો અભાવ આ વાર્તા સૂચવે છે. અંગ્રેજી મિશ્રિત શબ્દપ્રયોગ જરૂર કરતાં વધારે લાગે.

પુસ્તકની આરંભિક ત્રણ વાર્તાઓ ‘ગતિ’, ‘અભિમન્યુની વાઈફ’ અને ‘શબ્દ’ લેખિકાની રચનારીતિ અને ભાષાનો પરિચય કરાવે છે. ‘ગતિ’ વાર્તામાં અકસ્માત પછી આછા અંધારામાં ઊભા રહેલા યુવકની મનોદશા એનાં સ્મરણો અને વર્તમાન ક્ષણો સાથે વ્યક્ત થઈ છે. મદ્યપાન, સ્ત્રીસંગ જેવી બાબતો સાથે એકલતા, ભૂખ, ઊંધી વળેલી કાર એની પચ્ચીસ વર્ષની વયે આવેલી સ્થગિતતાને સૂચવે છે. તૂટેલી વસ્તુઓ સંધાય છે – લેપટોપ, મોબાઈલ, ‘સ્લો ડાઉન’નું બોર્ડ આ બધું નવો છતાં મર્યાદિત સંચાર જગવશે એવું અનુભવાય છે. ભાષા ઘૂંટાયેલી છે. અનુઆધુનિક કાળની માનવીય સંવેદના – કહો કે એની ઊણપ અહીં કલાત્મક ઘાટ પામે છે.

‘શબ્દો’ વાર્તા પુરુષની – ભાઈની નજરે કહેવાઈ છે. બાળપણમાં દાદરા પરથી નજર સામે પડીને મૃત્યુ પામેલી બહેન પરીનું સ્મરણ એ આ વાર્તાનો મર્મ ભાગ છે.

‘એ દિવસે મેડીએ લાકડાના દાદરાના કઠેડા પાસે અમે બેઉ ભાઈ-બહેન સૌથી ઉપરના પગથિયે બેઠેલા. હું પાછલા રૂમની બારીમાંથી સામેની ભીંત પર પડતા તડકાના ચાંદરણામાં ફિલ્મ પાડી રહ્યો હતો. બપોરના બારેક વાગ્યા હતા. બા રસોડામાં ને બાપુજી નોકરીએ હતા. પરી એના નાનકડા હાથ વચ્ચે લાવીને વારે ઘડીએ મારા હાથમાંથી ફિલ્મની પટ્ટી લેવા પ્રયત્ન કરી રહી હતી ને હું ક્યારેક ગુસ્સાથી જાને આઘી કરતો મારા ફિલ્મની પટ્ટીવાળા હાથ વધુ ઊંચા ઉઠાવતો જેથી એ પહોંચી ન શકે. એટલામાં નાનકડા એ પગ લપસવાનો અવાજ. ફસડક દાદરા પર પછડાટી ખાઈને ફંગોળાતા એ નાનકડા શરીરનો દરેક પગથિયે આવતો થડ્ થડ્ અવાજ અને છેલ્લે ભક્.’ (પૃ. ૧૮)

જે વિવેચક નથી, ભાવક છે, ભાવકોના સંયોજક છે એવા શ્રી નિમિત્ત કારીયા પોતાનું ટેક્નોક્રેટ તરીકેનું કામ બાજુ પર રાખી ઐશ્વર્યા દૂધિયાની આઠ વાર્તાઓ વાંચે છે, કેમકે આ વાર્તાઓ ગુજરાતીમાં લખાયેલી છે.

‘ઓઝલ’ સંગ્રહની પહેલી વાર્તા છે ‘સળવળાટ’. ડાયરી રૂપે લખાઈ છે. ‘જીવનના નવા વર્ષમાં પ્રવેશતાં પહેલાં સરવૈયું કાઢી લઉં.’ આ લખનારનું નામ આરવ છે. સ્મૃતિમાં છે અનિતા તન્ના, સંબંધમાં મુકાય છે આમન્યા સાથે. પછી અનાથ આશ્રમમાં ગીફ્ટ્સ વહેંચવાનો પ્રસંગ છે. રમતમાં મારામારી કરતાં બાળકોમાંથી છોકરી આરવને પોતાના તરફ આવતો જોઈ નાસી જાય છે મેડમ પાસે. હેડ ઑફિસનો દરવાજો ખૂલે છે અને આરવ પાછો ફરી જાય છે. ‘મારાં પાછાં ફરતાં ડગલાં એ જ મોગરાની ખુશ્બૂમાં ઓગળી ગયા.’