વાર્તાવિશેષ/૯. બિનગુજરાતી વાર્તાઓ: Difference between revisions

‘છેલ્લી વાર્તા (દેવળનો સેવક) તો સમરસેટ મોમની છે પણ પંદરમી વાર્તા ‘લી સોન : લસણની ફસલ’ ગ્યુએન થાન્હ લૉન્ગ’ વિયેટનામના સાંપ્રત લેખકની છે, જેમાં ત્યાંના આંતરવિગ્રહની અને મુક્તિઆંદોલનના દીર્ઘ સમયની કરુણાંતિકા, ભય, વિષાદ, અનિશ્ચિતતા પ્રચ્છન્નપણે વહી રહ્યાં છે.

પ્રથમ વાર્તા ‘હાર્મોનિયમ’ કુતૂહલ જગવી અંતે સંગીત ન જાણતા પણ ચાહતા માણસના ઉમળકાભર્યા પ્રતિભાવ નોંધી પૂરી થાય છે. આમાં અનન્ય સૂર જગવતા હાર્મોનિયમને પણ એક પાત્રનું સ્થાન મળ્યું છે. કોણે કેટલી મહેનતે બનાવ્યું, ક્યાંથી ક્યાં પહોંચ્યુ એ વિગતો પણ રસપ્રદ છે. અમેરિકામાં રહી ઘરઝુરાપો વેઠતા ભારતીયો-પાકિસ્તાનીઓના ઉલ્લેખો, સંગીતસંધ્યા વગેરેના નિર્દેશથી વાર્તાને ઐતિહાસિક-ભૌગોલિક સંદર્ભો પ્રાપ્ત થાય છે. વાર્તાકથક ગાયિકાને સાથ આપવા હાર્મોનિયમ લઈને શાહિદ આવે છે. આરંભથી જ કદરના ઉદ્‌ગારો કાઢે છે. એક સંગીતરસિક શ્રોતા જાણતલ છે. ‘મારે કહેવું જ જોઈએ કે તે સજ્જનની સતત સહભાગિતા સંગીત જેવી લાગી નહીં. પરંતુ તે તેમાં બરાબર સંવાદિતા સાધતી લાગી.’ (પૃ. ૭, અંતિમ ગાન)

જાણકાર ન હોય એવા સહૃદય પણ સંવાદિતા સાધી શકે. આ મુદ્દો યાદ રહી જાય છે. લેખિકા શૈલા ધર અમેરિકાના બોસ્ટન અને દિલ્લીમાં તેજસ્વી કારકિદર્ીને કારણે જાણીતાં.

નાની વયે જાણીતાં થયેલાં ઝુમ્પા લાહિરી (જન્મ ૧૬૬૭)ની વાર્તા ‘જ્યારે શ્રી પિરઝાદા જમવા આવતા’ માં બાંગ્લાદેશના મુક્તિસંગ્રામની પરિસ્થિતિનું વર્ણન છે. આત્મકથાત્મક રિતિથી વાર્તા લખાઈ છે. જુઓ.

‘૧૯૭૧ની પાનખરમાં એક વ્યક્તિ અમારે ઘેર આવતી. તેના ખિસ્સામાં ચોકલેટ લઈને અને તેના પરિવારના જીવન કે મરણની ખાતરી કરવાની આશાઓ ધરીને.’ સત્તર પૃષ્ઠની આ વાર્તા વિગતોના ઝીણવટભર્યા વર્ણનને કારણે ધ્યાન ખેંચે છે. સુખાન્ત છે. શ્રી પરિઝાદા છેલ્લે ઢાકા પહોંચે છે. એમના ઘરનું શું બચ્યું છે એ જોવા પામે છે.

‘મૅડમ કિટી’ના લેખક નવતેજ શર્ણ પંજાબી છે, પિતા પણ જાણીતા લેખક. ખુશવંતસિહની વાર્તા ‘બળાત્કાર’નો અહીં સમાવેશ છે. શંકર વેદાન્તમ્‌ વૉશિંગ્ટન ડી. સી.માં રહે છે. પત્રકાર છે. એમની વાર્તા ‘અનોખા સમાચાર’ હેવાલની ભીતર લઈ જાય છે. ‘જોશીમહારાજનો એક દિવસ’ આર. કે. નારાયણની રચના છે. એ ભૂતકાળમાં ડોકિયું કરાવે છે. શશી દેશપાંડે (૧૯૩૮) નવલકથા, ટૂંકીવાર્તા અને બાલસાહિત્ય ક્ષેત્રે નામના ધરાવે છે. નારી-સંવેદનનું નિરૂપણ આ લેખિકાની વિશેષતા છે. ‘ઘૂસણખોરી’ એમની વાર્તાનું નામ છે, નાટ્યાત્મક છે.

લેખિકા તેન્સૂલા (જન્મ ૧૯૪૫) નાગા જાતિમાં જન્મેલાં છે. નોર્થ ઇસ્ટર્ન હિલ યુનિવર્સિટીમાં તેન્સૂલા અંગ્રેજીનાં આધ્યાપિકા રહ્યાં છે. પદ્મ ઍવોર્ડથી સંમાનિત છે. શ્રી ગણેશ દેવીએ સ્થાપેલા વડોદરાની ભાષા પ્રકાશને તેમજ વિદેશી પ્રકાશકોએ આ લેખિકાએ લખેલા, સંપાદિત કરેલા સાહિત્યનું પ્રકાશન કર્યું છે. શોષણ સામેનો સંઘર્ષ એમના લેખનની વિશેષતા છે. આમાં ધાર્મિક શોષણનો પણ સમાવેશ થાય છે. નાગાલેન્ડના લોકોનાં રાજકીય આંદોલનો વિશે પણ અનિલાબહેને ધ્યાન ખેંચ્યું છે.

અહીં વિશ્વવિખ્યાત વાર્તાકારોની કૃતિઓ પણ છે. મોપાસાં, તોલ્સ્તોય, ચેખોવ, હાઈનિરિખ બ્યોલ, ટોમસ હાડર્ી, જેમ્સ જોય્યસ, કેથરિન મેન્સફીલ્ડ, ઓ. હેન્રી.

<center>'''૨. કનેરી અને અન્ય વિદેશી વારતાઓ'''</center>

વિશ્વની જુદી જુદી મહાન ભાષાઓના ઉત્તમ સજર્કોની બાર વાર્તાઓના ભાવાનુવાદનું આ પુસ્તક છે : ‘કનેરી અને અન્ય વિદેશી વાર્તાઓ’  

એક મીના દવે છે, જે પહેલાં લલિતનિબંધો લખતાં હતાં. પુસ્તકનો આમુખ વાંચતા જાણવા મળશે કે આ તો કવિશ્રી ઇન્દ્ર શાહનાં જીવનસાથી છે. ડૉ. બાબુ સુથાર અને ઇન્દ્ર શાહે આજથી પાંચેક વર્ષ પહેલાં ‘સન્ધિ’ ત્રૈમાસિક શરૂ કરેલું. એના સત્તર અંક થયા છે. આ સામયિકે મૌલિક રચનાઓ સાથે અનુવાદ પણ પ્રગટ કર્યા છે. આ સામયિકના સંપાદકો દરેક લખાણ વાંચીને એનું યોગ્ય સંપાદન કરે છે. મીનાબહેન શાહને ડૉ. બાબુ સુથારના પરામર્શનનો લાભ મળ્યો અને એમનું નિવાસસ્થાન તો ભારતીય લેખકોના આતિથ્ય માટે પણ જાણીતું અને માતૃભાષા માટેની આત્મીયતા તો ખરી જ. વળી, કવિવર લા. ઠા. અને વિવેચક શિરીષ પંચાલનું પ્રોત્સાહન. પરિણામે સાંપડ્યું આ યાદગાર પુસ્તક.

સ્વીડીશ લેખક પાર લાગેકૅવીસ્તાની વાર્તા ‘માનવજાત વિશેની એક દંતકથા’, ઇટાલીના લૂઈજી પિરાન્દેલોની વાર્તા ‘યુદ્ધ’, વાલેરી બ્રિયુસોવની વાર્તા ‘અરીસાની ભીતરમાં’, નોબેલ સજર્ક સાગફીડ લેન્ઝની વાર્તા ‘ગામમાં સરકસ આવ્યું ત્યારે’, નોબેલ પારિતોષિક વિજેતા જાપાનીઝ લેખક યાસુનારી કાવાબાતાની વાર્તા ‘કનેરી’ પરથી લેખિકાની પસંદગીનો ખ્યાલ આવશે.

‘આપણી સ્મૃતિઓ મૃત્યુ પામે ત્યારે આ પંખીઓને મરવા દેજો’ આ વાક્ય વ્યક્તિ અને પંખીને જોડે છે. વળી, ‘મારી પત્નીને લીધે જ આ પંખીઓ જીવ્યાં છે’ એ વિધાન પ્રેમ અને દામ્પત્યના ભાવને નજીક લાવે છે. તો છેલ્લે એક નિર્મમ લાગતો પ્રશ્ન આવે છે : ‘મૅડમ, હું આ કનેરી પંખીઓને મારી નાખીને એમને મારી પત્નીની કબરમાં જ દફનાવી દઉં તો કેવું? એ પગલું યોગ્ય જ ગણાશે, ખરું ને!’

‘મમીના પગનો પંજો’ ફ્રેંચ સજર્ક થિયોફીલ ગોતિયેરની સોળ પૃષ્ઠ લાંબી વાર્તા છે. કલ્પના, સ્વપ્ન, તરંગ પણ મનુષ્યના આંતરિક અસ્તિત્વનાં વાસ્તવિક સૂક્ષ્મ ઘટક છે. મમી અને એને સાચવવાની ઐતિહાસિક ઘટનાનો લેખકે પૂરતો ઉપયોગ કર્યો છે. પણ જે કંઈ વાર્તામાં બને છે એ એક પછી એક રહસ્ય ઉઘાડે છે. કાટમાળની દુકાનમાંથી વૃદ્ધ ઠીંગુજી પાસેથી ખરીદેલો પંજો વાર્તાના કેન્દ્રમાં છે. વાર્તાકથકના માનસમાં જેણે એ પંજો ગુમાવ્યો છે એ રાજકુમારી આવે છે! વાર્તા આગળ વધે છે. રાજદંડ ચીંધીને ફેરો પૂછે છે : ‘બોલ, વળતરરૂપે તારે શું જોઈએ?’

‘આમ તો મારે માટે બધું નિરર્થક જ હતું પણ હજી મને વેદનાનો અનુભવ થયો હતો.’ (પૃ. ૫૧) વાર્તાને અંતે નાયક કહે છે : ‘અને હા, પેલી છોકરીને મેં શોધી કાઢી છે... હું હવે જીવવાનો છું. હું પણ જીવતો રહેવાનો છું.’ આ ઇચ્છા પણ એક હાસ્યાસ્પદ માણસનું સપનું છે?

‘વીંછીઓનો સામનો કરવાની એક પદ્ધતિ’ આજર્ેન્ટિનાના લેખક ફરનાન્ડો સોરેન્ટીઓની વીંછીભક્ષણની વાર્તા છે. પુસ્તકના અંતે ઇટાલી કાલ્પીનોની વાર્તાની માર્મિક ચર્ચા છે, જેમાં ગામલોકોને માત્ર ગિલ્લીદંડા રમવાની છૂટ છે. રમ્યા કરે છે, બીજું કશું ઝંખતા નથી. છેવટે પોલીસ પ્રતિબંધ મૂકે છે, ગામલોકો બળવો કરે છે. કેટલાક મરી જાય છે, તેમ છતાં ગામલોકો ફરી એકવાર ગિલ્લીદંડા રમવા માંડે છે.

મીનાબહેને કહ્યું છે કે જુદા જુદા દેશોની વાર્તાઓ વાંચતાં મૂળભૂત રીતે માનવ એક છે એવો અનુભવ થાય છે મહાસાગરના જળની જેમ માનવ હૃદય સર્વત્ર સમાન છે.

‘તારું ગર્ભાશય લપટું થઈ ગયું છે. તું ક્યારેય બાળકને જનમ નહીં આપી શકે’ કહેતાં જ વૈદ્ય ભીડ ચીરતા બહાર નીકળી ગયા.’

જુમેલીનો ગુસ્સો ઊભરાઈને છેવટે શાન્ત થઈ જાય છે. વાર્તાને અંતે લેખક નોંધે છે :

દૂઝણી ગાય એ તો શુભનો નિર્દેશ કરે છે પણ અહીં માતૃત્વ ગુમાવી પતિનું પેટ ભરવા પોતાનું દૂધ વેચતી અસહાય જુમેલીની મૂંગી યાતનાનો અનુભવ થાય છે. વાર્તાનું શીર્ષક ભારતીય ભાવનાને અનુરૂપ છે ‘અમૃતમંથન.’ નારી પોતાનું અસ્તિત્વ વલોવી શિશુ માટે અમૃતનું સજર્ન કરે છે. એની એ સજર્કતાને અહીં કેવી કારમી સજા થઈ છે. નારીચેતનાની આ અનન્ય અભિવ્યક્તિ છે. દુઃખની ઊંડી સમજણ કૃતિને વધુ પ્રભાવક બનાવે છે.

એક અતડો રહેતો ભિખારી છે મોટી ઉંમરનો ભોલાશંકર. એની ઝૂંપડી પર ‘લાલ બંગલા’ ફિલ્મનું પોસ્ટર ચોડેલું હતું. તેથી બધા એ ઝૂંપડીને ‘લાલ બંગલો’ કહેતાં હતાં. એની ખાસિયત હતી : ‘મૃતક પાસે બેસી બરાડા પાડી પાડીને મરેલા માણસની બધી વાતોનું એ વર્ણન કરતો. બેઠાં બેઠાં ઘસડાતો, ડરામણા અવાજે ગાળાગાળી કરતો.’ એને મળેલા કામળાના બે છેડા ખીંટીએથી બાંધી એ સાચવતો, હાથમાં ચાકૂ રાખતો જેથી કોઈ એને મળેલો કામળો ખેંચી જવાની હિંમત ન કરે. વાર્તા કથક પાત્ર એક અસહ્ય ઠંડીની રાતે, પોતાનાં સ્ત્રીબાળકોને બેઠાંબેઠાં લપાઈને ધ્રૂજતાં જોઈ ભોલાશંકરનો કામળો ખેંચી લાવવા જાય છે. પણ હિંમત કરી શકતો નથી. કલાક પછી સ્ત્રી-બાળકોને જિવાડવાની ચિંતાથી કોઈ પણ ભોગે કામળો પડાવી લેવા જાય છે. જુએ છે તો કામળાના છેડા બાંધેલા નથી. કશો પ્રતિકાર થતો નથી. ભોલાશંકરે કેમ આમ કર્યું હશે? આ ઉપકારની વાત લેખકે બોલકી બનાવી નથી. વાર્તા અહીં પૂરી થતી નથી. એક રાતે આ ભિખારીની પત્ની બીજા પ્રૌઢ માણસની સાથે ચાલી જાય છે. બબ્રુવાન જાગે છે છતાં ઊંઘવાનો દેખાવ કરી પડી રહે છે. સ્ત્રી જતાં પહેલાં એને પગે લાગે છે. વર્ષો વીતી ગયાં છે એ વાતને. બબ્રુવાન એકલો જીવે છે. એ વાર્તા સાંભળતા સજ્જનને તાર તાર થઈ ગયેલો પોતાની પાસે રહેલો ભોલાશંકરનો કામળો બતાવી કહે છે : ‘બહુ જ મુશ્કેલ છે સમજવું. હચમચાવી મૂકે છે આ જ્ઞાન! શું સમજ્યા?’ ભોલાશંકર અને આ ભિખારીનો ત્યાગ વાચકને વિચારતો કરી જાય છે.

શ્રી રાજેન્દ્ર પટેલે કરેલા અનુવાદોમાં ‘અને’નું પુસ્તક વાર્તા સજર્ક અને ભાવકની સજર્ક કલ્પનાને સંકોરે છે. બિનજરૂરી વિશેષણો બાદ થતાં ભાવકની કલ્પનાશીલતા સક્રિય થાય છે. આ મુદ્દો વાર્તાના સ્વરૂપમાં ફલિત થયો છે.

‘મારા બાપુજી અંધારામાં બેસી રહે છે’ વાર્તામાં બાપુજીએ એમના કિશોર કાળમાં વેઠેલી યાતનાનો નિર્દેશ સાદીસીધી ટેવને અર્થ બક્ષે છે : બાપુજીની આ ટેવ પર અકળાતો રહેતો દીકરો છેવટે વિગત જાણી કહે છે : ‘એમનું બાળપણ ઓસ્ટ્રેલિયામાં વીત્યું હતું. એ બાળપણની કથા મને સાંભરે છે. હું જોઉં છું એક વિશાળ મોભવાળી વીશી. મારા દાદા થડા પાછળ ઊભા છે. મોડી રાત છે, ઘરાક બધાં વિદાય થઈ ગયાં છે ને એમને ઝોકાં આવે છે. હું જોઉં છું તગતગતા અંગારાના થર, છેલ્લી ભડભડતી જ્વાળા. વીશીમાં ક્યારનું અંધારું છવાયું છે ને પળે પળે ઘેરું થતું જાય છે. હું જોઉં છું એક નાનો બાળક મસમોટા ફાયર પ્લેઇસને એક પડખેના બળતણના ઢગલા પર આડો પડ્યો છે. એની પારાની જેમ ચમકતી આંખ હોલવાયેલી જ્વાળાની કજળેલી રાખ પર મંડાય છે. આ બાળક છે મારા બાપુજી.’

‘નદીનો ત્રીજો કાંઠો’ વાસ્તવ અને કલ્પનાનો એક સાથે આધાર લે છે. પિતા માટે પુત્રનો આનુવંશિક ભાવ આ વાર્તાની મહત્ત્વની કડી નથી. નૌકામાં રાતદિવસ ગાળતા પિતાની ટેવ માતાને પસંદ નથી છતાં પુત્ર ખાવાનું સહેલાઈથી ચોરીને પિતાને આપવા લઈ જઈ શકે એવી એની ગોઠવણ મૂક સંમતિ હોય છે. અંતે પુત્ર એકલો પડે છે. ‘પાછા વળો, તમારી જગ્યા હું લઈશ.’ પછી ભયની કંપારી, પિતાને ભેટવાની ભ્રાન્તિ, પોતાના અસ્તિત્વ પ્રત્યે સંદેહ, છતાં આવી ખેવના : ‘હું ઇચ્છીશ કે તે મને નાની હોડીમાં મૂકીને મઝધારના પ્રવાહમાં લાંબા કિનારા વચ્ચે લઈ જાય અને હું નદીમાં ખોવાઈ જઈશ. નદીની અંદર, નદીની નીચે... નદી... નદી...’

વિશ્વસાહિત્યમાં નવલિકાનું સ્વરૂપ કેવા ભિન્ન અભિગમોથી ખેડાતું રહ્યું છે એનાં દૃષ્ટાંત આ સંગ્રહમાં મળી રહેશે. લેખકોના જીવન અને કલા વિશેના ખ્યાલ જુદા જુદા હોવા છતાં દરેક નવલિકા સંવેદના જગવે છે અને કેટલીક સૂક્ષ્મ સૌંદર્યાનુભૂતિ સુધી ભાવકને લઈ જાય છે એ આ સંગ્રહ ‘નદીનો ત્રીજો કાંઠો’ની ઉપલબ્ધિ છે.

<center>'''૪. મથુરા કા માનચિત્ર'''</center>

શ્રી ગૌરહરિ દાસ (જન્મ ૧૯૬૦) ઓડિયા ભાષાના સમર્થ કથાલેખક છે. વાર્તા-નવલકથા બેઉ ક્ષેત્રે એમનું નોંધપાત્ર પ્રદાન છે. એ જે કંઈ લખે છે એ ભાવકોને વિશ્વાસપાત્ર લાગે છે અને રજૂઆત સ્પષ્ટ હોવાથી સ્પર્શી જાય છે. શ્રી સૌમ્યરંજન પટનાયકના દૈનિક ‘સંવાદ’ના એ અગ્રણી સંપાદક છે. રાષ્ટ્રીય સ્તરે પુરસ્કૃત છે. બાંગ્લાદેશનાં વિખ્યાત લેખિકા તસલિમા નસરીનના ભારત રોકાણની મુદતમાં વધારો કરવામાં ઉપકારક નીવડે એવી એમની સૂઝસમજ છે. વીસ હજારથી વધુ નકલો ધરાવતા વાર્તામાસિક ‘કથા’ના સંપાદક તરીકે પણ એ મહત્ત્વની કામગીરી બજાવે છે. પચીસ વર્ષની નીચેની વયના વાર્તાકારોની રચનાઓની સ્પર્ધા યોજીને દસેક વાર્તાકારોના અભિવાદન-પુરસ્કાર માટે રાષ્ટ્રીય સ્તરનો કાર્યક્રમ યોજે છે.

છેલ્લા ત્રણેક દાયકાની ઓડિયા નવલિકાની સામગ્રી અને રજૂઆત સમજવા શ્રી ગૌરહરિદાસના વાર્તાસંગ્રહનો મહેન્દ્ર શર્માએ કરેલો હિન્દી અનુવાદ ‘મથુરા કા માનચિત્ર’ વાંચતાં લાગ્યું કે ગુજરાતી સાહિત્યના ગાંધીયુગમાં ‘ભૂખ્યાજનોના જઠરાગ્નિ’નું આલેખન થયું, પછી એ જઠરાગ્નિ સાહિત્યમાં તો લગભગ શાન્ત થઈ ગયો, સામાજિક નિસબત કરતાં કલાનું મૂલ્ય વધુ હોય એ રીતે અધ્યાપકો વિવેચન કરતા થયા, પણ ઓડિયા ભાષામાં હજી સામગ્રી અને સ્વરૂપ પરત્વે ગાંધીયુગનો પ્રભાવ વરતાય છે.

વાર્તા યશોદાની આર્થિક અસહાયતાના વર્ણનથી શરૂ થાય છે. યશોદાની દીકરીને બે સંતાન છે. બેએક વર્ષનો દીકરો અને ચાર માસની દીકરી. જમાઈ જતો રહ્યો છે. ખબર નથી ક્યાં ગયો છે. ચોવીસ પરગણા બાજુ કે સૂરત? બધો ભાર વૃદ્ધા પર છે. અનાજના છોડ વઢાઈ ગયા પછી ખેતરમાં હલો કરીને જે કંઈ હાથ લાગે એથી શું વળે? સરકાર તરફથી પંદર દહાડે અનાજના જથ્થા રૂપે સો રૂપિયા મળે છે. એ લેવા એ પૌત્ર સાથે બ્લોક ઓફિસે પહોંચે છે. સાહેબ નથી આવ્યા અને પટાવાળો એની ઊંઘમાં ખલેલ પાડવા બદલ યશોદા પર ગુસ્સે થાય છે. વાર્તાના ઉત્તરાર્ધમાં લેખક સૂચવે છે તે જે સો રૂપિયા યશોદાને નથી મળ્યા એ મળ્યા હોય એ રીતે અંગૂઠાની છાપ લીધેલી છે.

ત્યાં અખબારો પહેલા પૃષ્ઠ પર સમાચાર ચમકાવે છે : ‘ખૈરગઢમાં બાળકનું વેચાણ શિશુ બિક્રી!’

આ ટૂંક સાર પરથી કોઈને એમ પણ લાગે કે આ તો કારિકાલેખન ‘ફૉર્મ્યુલા રાઈટિંગ’ કહેવાય. પણ બાર પૃષ્ઠ લાંબી નવલિકા શબ્દશઃ વાંચતાં એમાં માતૃત્વની અસહાયતા, ગરીબીનો અભિશાપ, માતૃત્વની ઝંખના અને પોતાની નિર્મમતાને ઢાંકી સારી છાપ ઊભી કરવા માટેના સરકારી તંત્રના પેંતરા આ બધું ઝીણવટથી પ્રતીતિજનક રીતે રજૂ થયું છે. ઓડીશાના સમાજની વાસ્તવિકતાનો પણ એથી નિર્દેશ થાય છે. વાર્તા વાંચ્યા પછી યશોદા અને દેવકીની કરુણતા ભૂલી ભુલાતી નથી.

આચાર્ય દેવયાની દવેએ સંસ્મરણો લખ્યાં. ઉષ્માભર્યો આવકાર મળ્યો. વિદ્યાર્થી તરીકે તેજસ્વી તો હતાં જ. અધ્યાપક થયાં, મહારાષ્ટ્રની કૉલેજોમાં આચાર્ય તરીકે કામ કરતાં મરાઠી ભાષા સાહિત્યનો વ્યાસંગ વધાર્યો. અનુવાદ આરંભ્યો. વરિષ્ઠ લેખિકા ધીરુબહેન પટેલે સૂચવેલી ‘ભૂપ’ નવલિકા દ્વારા લેખિકા મોનિકા ગજેન્દ્ર ગડકરનો પરિચય કેળવ્યો. એમના ત્રણ વાર્તાસંગ્રહો છે : ‘ભૂપ’, ‘આર્ત’ અને ‘શિલ્પ.’ જ્ઞાનેશ્વરના અભંગની પંક્તિ છે : ‘વિશ્વની વિકળતા મારા મનમાં પ્રગટી.’ જાણે કે આ મોનિકાજીની ધ્રુવપંક્તિ છે. સને ૧૯૬૦ પછી જી. એ. કુલકર્ણી અને મોનિકા ગજેન્દ્રગડકર દ્વારા મરાઠી ટૂંકી વાર્તાનો નવો પ્રવાહ શરૂ થયો. મોનિકાજીની વાર્તાઓમાં નારી જીવનની અવ્યક્ત વેદના સાથે દુઃખનો સામનો કરવાની ઊર્જા છે. ત્રણ વાર્તાસંગ્રહોમાંથી ખુદ મોનિકાજીએ પાંચ વાર્તાઓ પસંદ કરી આપી. અનુવાદ પ્રક્રિયામાં મદદ કરી, ‘કથા પંચામૃત’માં પાંચ દીર્ઘકથાઓ સમાવેશ પામી છે : ભૂપ, શિલ્પ, ધર્મ, આધાર, રૂટ્‌સ. ૧૩૦ પૃષ્ઠના પુસ્તકને અંતે વિખ્યાત મરાઠી લેખિકા અને સમીક્ષક વિજયા રાજાધ્યક્ષના મોનિકાજી વિશેના વક્તવ્યનો દેવયાનીબહેને ભાવાનુવાદ આપ્યો છે. આ પુસ્તક મરાઠી કથાસાહિત્યની ગુણવત્તાનો પરિચય કરાવે છે.

‘ચિંતનનો દમદાર ષડ્‌જ ઘૂમવા લાગ્યો. ભૈરવનો કોમલ રિષભ... તેમાંની આર્તતા મંગળાબાઈને છેક રસોડામાં પણ સ્પર્શી. અવધૂતપંતનો ધીરગંભીર સૂર તેમાં ભળ્યો. તે બહાર આવ્યાં. ચિંતને કાન પર હાથ મૂકીને ઝપતાલમાં એક ચીજ શરૂ કરી.

કથા વિકાસ માટે પાયારૂપ સામગ્રી સંગીત સાધના છે. તેથી એની સર્વાંગસુંદર જાણકારી લેખિકા ધરાવતાં હોય તો જ ઘટનાની-અનુભવની સચ્ચાઈ ભાવક સુધી પહોંચે, અહીં એ શક્ય બન્યું છે. વાર્તા આગળ વધે છે તેમ તેમ પુત્રની ગેરહાજરીના સંકેતો સાથે પણ કલાનો આનંદ વરતાતો રહે છે. વળી એકાએક વિચ્છેદની પીડા ઝબકે છે. અવધૂતપંતે પુત્રને કહેલું : ‘કલા કોઈ એકને ફળે છે. સામેવાળા શ્રોતાઓને નિર્મળ આનંદ આપવો એ પણ મોટું આહ્‌વાન છે.’ આમ કહીને સંગીતકાર પિતા પુત્રને નિર્ણય બદલવા કહેતા નથી. ‘મારા જેવા કલાકાર માટે તે હીણું કામ ગણાય. ઠીક છે તેં સંપૂર્ણ વિચાર કર્યો છે. જરૂર જા. પણ ગીત-સંગીત તદ્દન ભૂલી જા.’ (પૃ. ૭, કથા પંચામૃત)

વાર્તાનું હાર્દ હવે પછી ઊઘડે છે. સંગીતના કાર્યક્રમમાંથી પાછા આવેલા અવધૂતપંતને પેરેલિસિસનો એટેક આવે છે. અહીં વિવેકનો પિતૃપ્રેમ વ્યક્ત થાય છે. બીજી બાજુ ચિંતન બીજા ગુરુ શોધી લે છે. એને પોતાની કારકિદર્ીની ચિંતા હતી, ગુરુજીના સ્વાસ્થ્યની નહીં. વિવેક એને કહે છે : ‘બાબાએ તને આટલું આપ્યું તે શા માટે? તું તારી જાતે વધારી શકે છે. શીખેલું સંગીત જ આગળ ઉપર નવો પ્રકાશ પાથરે છે.’ (પૃ. ૨૩)

વિવેકે પોતે કારકિદર્ી માટે ઇજનેરી શાખા પસંદ કરી પણ એણે સંગીતની સાધના ચાલુ રાખી છે, એની પ્રતીતિ અવધૂતપંતને વાર્તાને અંતે થાય છે. વિવેક ગાય છે. ભૂપના સૂર વાતાવરણમાં વ્યાપી રહ્યા હતા.

કુટુંબજીવનમાં, બે પેઢીઓના સંબંધમાં આવેલા પરિવર્તનમાં ભાવક ઓતપ્રોત થાય છે. ભારતીય સંગીત દ્વારા વ્યક્ત થતી ભારતીયતા વ્યક્તિગત કારકિદર્ીમાં વિક્ષેપ સજર્તી નથી, નવું વૈશ્વિક પરિણામ લાવી શકે છે. આવો મહત્ત્વનો મુદ્દો મોનિકાજી અહીં કલાત્મક રીતે રજૂ કરી શક્યાં છે, આચાર્ય દેવયાની દવે દ્વારા એમને અભિનંદન.

<center>'''૬. ભાગલાથી મન્ટો કપાયા નહીં'''</center>

સઆદત હસન મન્ટો (૧૧-૫-૧૯૧૨ થી ૧૮-૧-૧૯૫૫)ની જન્મશતાબ્દી ભારત અને પાકિસ્તાનમાં એક સરખા આદરથી ઊજવાઈ. જાણે ભાગલા પૂર્વેનાં ભારત-પાક એક પ્રજા તરીકેની હેસિયતથી મન્ટોને યાદ કરી રહ્યાં હતાં. સમગ્ર એશિયામાં મન્ટોના સાહિત્યનો પ્રસાર થયેલો છે. વાર્તાઓનાં વૈશ્વિક સંપાદનોમાં પણ એમની વાર્તાઓ સમાવેશ પામેલી છે.

હિન્દીના લેખક નરેન્દ્ર મોહન મન્ટોના સાહિત્યના ઊંડા અભ્યાસી રહ્યા છે. મન્ટોની વાર્તાઓ, નાટકો, નિબંધો અને ચરિત્રોના એમણે ઉર્દૂમાંથી અનુવાદ કર્યા છે. જાણે કે મન્ટો એમની ભીતર જીવે છે. મન્ટોને વ્યક્ત કરવા એ સદા બેચેન રહ્યા છે. તેથી શતાબ્દીવર્ષમાં ‘મન્ટો જીવે છે’ નામે જીવનચરિત્ર એમણે પ્રગટ કર્યું. એના લોકાર્પણ કાર્યક્રમમાં મન્ટોની ત્રણ દીકરીઓ નિગહત, ગુજહત અને નુસહત જવાહરલાલ નહેરુ યુનિવર્સિટીમાં હાજર રહી હતી. ભારતમાં થયેલું એમનું સ્વગાત લગ્નના ઉત્સવ જેવું એમને લાગેલું. મન્ટોનાં પત્ની સાફિયાએ મન્ટોના ગૃહજીવનને અજવાળ્યું હતું. અનુવાદક શ્રી મોહન દાંડીકરે પણ એમના પ્રાસ્તાવિકમાં આ સન્નારીના સમર્પણભાવનું ગૌરવ કર્યું છે. શ્રી મોહન દાંડીકરના નામે એકસઠ પુસ્તકો છે. અનુવાદ માટેનો સાહિત્ય આકાદમી દિલ્લીનો પુરસ્કાર એમને પ્રાપ્ત થયેલો છે. એમના સ્વતંત્ર લેખનમાં સર્વોદય ભાવના ફલિત થતી જોવા મળે. એમનાં સુપુત્રી પારુલબહેન ‘ભૂમિપુત્ર’ અને યજ્ઞ પ્રકાશન સાથે વર્ષોથી સંકળાએલાં છે. મોહનભાઈએ છેક ૧૯૮૨માં મન્ટોની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓનો અનુવાદ પ્રગટ કરેલો. હાસ્યકાર વિનોદ ભટ્ટ પણ અવારનવાર મન્ટોને યાદ કરતા રહ્યા છે.

જલિયાંવાલા બાગના હત્યાકાંડથી શરૂ કરીને જે કંઈ અજુગતું થયું એની સામે મન્ટો લખતા રહ્યા છે. વાસ્તવિકતાને ધારદાર રીતે રજૂ કરવાને કારણે શ્લીલ-અશ્લીલના ભેદ રહેતા નહીં. જે કંઈ અસદ અને અમાનવીય લાગ્યું એના પર મન્ટોએ પ્રહાર કર્યા. રૂઢિચુસ્ત વાચકો બે ઘડી અકળાયા પણ સચ્ચાઈનો ચાહક સામાન્ય ભાવક મન્ટોનો ઋણી બન્યો. ભારતની લગભગ બધી ભાષાઓમાં મન્ટો પહોંચ્યા છે.

નરેન્દ્ર મોહન આ જીવનચરિત્ર ‘મન્ટો જીવે છે’ લખતા હતા ત્યારે પણ એમને ઠપકો આપનાર શુભેચ્છકોની ખોટ ન હતી. એક મિત્રે કહેલું : ‘ઉર્દૂના એ અશ્લીલ શરાબી લેખકની બાયોગ્રાફી? શું થઈ ગયું છે તને?’

આવી છાપ જૂની પેઢીના ઘણા વાચકો ધરાવતા હશે. કેમકે મન્ટોની પાંચ વાર્તાઓ સામે અશ્લીલતાના આરોપ મૂકી કેસ થયેલા. એ વાર્તાઓ પણ સતત ચર્ચાતી રહી છે : ‘કાલી સરવાલ’, ‘ધુઆં’, ‘બૂ’, ‘ઠંડા ગોસ્ત’ અને ‘ઉપર, નીચે ઔર દરમિયાન’. આ સીમામાં બંધાયેલી નહીં છતાં બેચેન કરી મૂકે એવી વાર્તા છે : ‘ખોલ દો.’ વિશ્વની ઘણી ભાષાઓમાં આ વાર્તાનો અનુવાદ થયો છે. ભારત-પાકિસ્તાનના વિભાજન વખતે સ્ત્રીઓ પર જે જાતીય હુમલા થયા એનું અહીં આલેખન છે.  

ડોક્ટરે આવીને લાઈટ કરી લાશની નાડી તપાસી. પછી સિરાજૂદીનને કહ્યું ‘બારી ખોલી નાખ.’

અને એ સાંભળીને સકીનાના મુડદાલ શરીરમાં સળવળાટ થયો. નિજીર્વ જેવા હાથે એણે નાડી છોડી, સલવાર નીચે સરકાવી.

ડોક્ટર પરસેવે રેબઝેબ થઈ ગયો.

આ છે વાર્તાનો અંત. ડોક્ટર બારી ખોલવા કહે છે અને લાશ જેવી બની ગયેલી અને અત્યાચારનો ભોગ બનીને યાંત્રિક રીતે વર્તતી થઈ ગયેલી પોતાની સલવારની નાડી છોડવા લાગે છે. ત્રાસનું કેવું ભયંકર રૂપ! ડોક્ટર માટે પણ આ ઘટના અસહ્ય બને છે જ્યારે પેલા વૃદ્ધ પિતાને દિવસોનો બળાત્કાર વેઠ્યા પછી શબવત્‌ બનેલી દીકરીના અંગમાં ચેતનનો સળવળાટ જોવા મળતાં આશ્વાસન મળે છે! કેવા સામસામા છેડાના પ્રતિભાવો જીવન-મરણની, સામાજિક લજ્જા અને નર્યા વાત્સલ્યની કેવી સહજોપસ્થિતિ! માત્ર ભય અને ભયજન્ય વર્તનમાં આલેખન તરીકે પણ આ વાર્તા અનન્ય છે પણ એને માનવતાના ભાગલા અને એના તળિયા ઝાટક દેવાળાની તસવીર તરીકે જોઈએ છીએ ત્યારે મન્ટોના લેખનના ન્યાયનો ખ્યાલ આવે છે.

‘સુગંધી’ નામે ગુજરાતીમાં ઊતરેલી વાર્તા ‘હતક’ એક તવાયફના જીવનની ભરતી-ઓટનું ઝીણવટભર્યું વર્ણન કરે છે. અહીં મન્ટોની નિરૂપણ-પદ્ધતિમાં કલાની સૂક્ષ્મતા, સાંકેતિકતા કેવું  મોટું સ્થાન રોકે છે એ જોઈ શકાશે. એ જ્યારે ખૂબ કમાતી હતી, સામાન્ય લાગતા કશું ન આપતા માધો પર પણ પોતાનો પ્રેમ દાખવતી હતી. દલાલની સલાહ માનતી ન હતી. પણ છેલ્લે એવો સમય આવે છે જ્યારે એ એક રાતે ટેક્સીમાં બેઠેલા શેઠ દ્વારા જાકારો પામે છે. અરે રામ કાલ તું આ ગરોળી ક્યાંથી પકડી લાવ્યો? તું આનાં આટલાં બધાં વખાણ કરતો હતો? દસ રૂપિયા ને આ... આ કરતાં તો ખચ્ચર સારું.’

મન્ટો વેદના અને વ્યંગનું એક સાથે કેવું અસરકારક નિરૂપણ કરી શકે છે!

આ ઉકેલ સાંભળીને શારદા મૂંઝાય છે. કહે છે : ‘તમે જ હિન્દુ થઈ જાવ ને!’ આ ઉદ્‌ગાર પહેલાં મુખ્તારમાં વેદના અને પછી હાસ્ય જગવે છે.

આવા અંત સુધી પહોંચવું એ એક વિદ્રોહીનું ક્રાન્તદર્શીનું જ સાહસ કહેવાય.

માણસને હાથા બનાવતા બધા ક્ષેત્રના નેતાઓ પ્રત્યે મન્ટોને સૂગ હતી. એણે ‘હું વાર્તાકાર નહિ, ખીસાકાતરું છું.’ એમ કહીને પોતાનો પરિચય આપતાં કહેલું છે :

છ વાર્તાઓ પર પાકિસ્તાન સરકારે કેસ કરેલા અને મન્ટોએ જેલ પણ ભોગવેલી. આજે તો મન્ટોનું નિરૂપણ અશ્લીલ નહીં પણ પ્રબળ અને પ્રભાવક લાગે છે પણ ત્યારેય એમની સત્યશોધને બિરદાવનારા કોઈક મળી આવતા ખરા. ‘ઠંડા ગોસ્ત’ વાર્તા વિશે જુબાની આપતાં મનોવિજ્ઞાનના એક પ્રાધ્યાપકે કહેલું કે આ વાર્તા જો કોઈ શૈક્ષણિક સામયિકમાં ‘કેસ હિસ્ટ્રી’ તરીકે પ્રગટ થઈ હોત તો એના પર અશ્લીલતાનો આરોપ ન આવત. આમાં વપરાયેલા શબ્દો બોલવામાં ભલે ગંદા લાગે પણ ‘કેસ હિસ્ટ્રી’માં આજ શબ્દો યોગ્ય લાગત.’

મન્ટોના ચિત્ત પર વિભાજનની યાતનાઓની ઘેરી છાપ હતી. એમણે અગાઉ ભારત છોડવાનો વિચાર કર્યો નહીં હોય. કાશ્મીરી હતા. મોહનભાઈ નોંધે છે તેમ મન્ટોના વડવાઓ અફઘાન રાજાઓના અત્યાચારોથી ત્રાસીને કાશ્મીરથી પંજાબના લાહોરમાં આવ્યા. પછી અમૃતસર. તેઓ કર ઉઘરાવવાનું કામ કરતા. કિસ્તબાસી પંડિતો હતા. એમનામાંથી જેમણે ઇસ્લામ અંગીકાર કર્યો એ મન્ટો કહેવાયા, જે હિન્દુ રહ્યા એ મનવટી કહેવાયા. આ બંને જાતિઓ આજે પણ શ્રીનગર અને કાશ્મીરની ખીણમાં છે.

મન્ટો દિલ્લીથી મુંબઈ અને ત્યાંથી પાકિસ્તાન ગયા. ભારત પાછા આવવું હતું પણ એ શક્ય બન્યું નહીં. ભારત માટેનું ખેંચાણ કદી ઘટ્યું નહીં.

પાકિસ્તાનના અમેરિકા સાથેના વધતા સંબંધો મન્ટોને પસંદ ન હતા. અમેરિકન મૂડીવાદ વિરુદ્ધ એ સતત લખતા હતા. લેખનો પુરસ્કાર વીસ-પચીસ રૂપિયા મળતો. આર્થિક વિટંબણાઓ ઓછી ન હતી. છતાં અમેરિકા તરફી વર્તમાનપત્રમાં લખવા પાંચસો રૂપિયા આપવા સાથેનું આમંત્રણ મન્ટોએ નકાર્યું. ‘મન્ટોને કોઈ ખરીદી શકશે નહીં.’

આજે વિવેચકો ઘટનાપ્રધાન વાર્તાને બદલે સંવેદનપ્રધાન વાર્તાને વધુ બિરદાવે છે. મન્ટો ઘટનાના મર્માન્તક આલેખન દ્વારા સંવેદન જગવે છે, વિચાર જગવે છે. ભારત-પાકના ભાગલા પછી સાડા છ દાયકા વીતી ગયા હોવા છતાં કેટલાક પ્રશ્નો રહી રહીને માથું ઊંચકે છે. મન્ટોની વાર્તાઓ, નાટકો, નિબંધો ખંડિત મનુષ્યની યાતના વર્ણવે છે અને અવિભાજિત માનવધર્મના સંકેત મૂકે છે.

મન્ટોના અવસાનના છ વર્ષ પછી દેવેન્દ્ર સત્યાર્થી મન્ટોની કબર પરના લેખને કાલ્પનિક વળાંક આપે છે :

‘કબરમાં પડ્યા પડ્યા મન્ટો ફરી પાછા વિચાર કરે છે કે એ મોટા વાર્તાકાર છે કે ખુદા મોટા વાર્તાકાર છે?’

ખુદાએ મન્ટોના ખભા પર હાથ મૂકીને પૂછ્યું : ‘પેલી ટોબા ટેકસિંહ વાર્તા તેં લખી છે?’

‘મન્ટોએ કહ્યું : લખી છે તો શું થઈ ગયું? મેં તમારી પાસેથી ૪૨ વરસ ૮ મહિના અને ૭ દિવસ ઉધાર લીધા છે તેનો અર્થ એવો નથી કે તમે મારી વાર્તાના સારા વિવેચક પણ થઈ શકો... ખસેડી લો આ તમારો હાથ.’

ખુદા મરકમરક હસવા લાગ્યા. એમણે મન્ટોના ખભા પરથી પોતાનો હાથ લઈ લીધો. કહેવા લાગ્યા : ‘જા તારા બધા ગુના માફ કરી દીધા.’ (પૃ. ૧૬૦, મન્ટો જીવે છે)

આ પ્રસંગની ચર્ચા કરતાં નરેન્દ્ર મોહન કહે છે કે મન્ટોને મન લેખકનો મોભો સહુથી મોટો હતો.

ઇસ્મત ચુગતાઈએ મન્ટોનાં બેગમ સાફિયાના અવિચળ પ્રેમને કાવ્યાત્મક અંજલિ આપી છે. મન્ટોના ફિલ્મજગતના સંપકરેમાં પણ કદી પત્ની પ્રત્યે બેવફાઈ આવી નહોતી. સાફિયા બેગમ અને મન્ટોનું દામ્પત્ય જીવન મન્ટો માટે આશીર્વાદરૂપ હતું.