નારીસંપદાઃ વિવેચન/નવલરામ: Difference between revisions

 

<center><big><big>'''નવલરામ'''</big>

કવિ દલપતરામ તથા નર્મદાશંકરના સાહિત્યસંબંધી ભિન્ન પ્રકારના વિચારોનો અને મતોનો પોતાનામાં વિવેકપુ૨:સ૨ સમન્વય કરી, ગુજરાતી સાહિત્યમાં મનનાત્મક દૃષ્ટિએ અને શાસ્ત્રીય પદ્ધતિએ વિવેચન લખનાર પહેલા નવલરામ હતા. આપણા સાહિત્યની “જૂની સ્કૂલનો અસ્ત” અને “નવીનો ઉદય” જાહેર કરવા માટે ‘પ્રથમ પરીક્ષક' તરીકે પંકાવાના કોડ રાખનાર આ વિવેચકમાં, વિવેચકને આવશ્યક સર્વ શક્તિઓનું દર્શન થાય છે. એણે વિવેચનસંબંધી અનેક પ્રકારના લેખોનો ઠીકઠીક જથ્થો ગુજરાતી સાહિત્યને ધર્યો છે. એમનું વિવેચન ત્રણ પ્રકારના લેખોમાં ખાસ કરીને વહેંચાઈ ગયું છે, અને તે નીચે પ્રમાણે :

“કુદરતનું સ્વરૂપ તે કવિતા... અને ચીતરનાર તે કવિ. આ અર્થમાં ચિતારો અને ગવૈયો પણ કવિ”૧

૧. નવલગ્રંથાવલિ (ન. દ્વા. પરીખકૃત આવૃત્તિ) : પૃ. ૨૭૩.

શૈલી વિશે હવે નવલરામના સિદ્ધાંતો વિચારી જોઈએ. પ્રત્યેક કવિની શૈલીમાં તેના મનનું પ્રતિબિંબ પડે છે એમ નવલરામે કહ્યું છે. તેમણે અનેક કવિઓની શૈલી વિશે ચર્ચા કરી છે. શબ્દલક્ષી અથવા ચાતુર્યપ્રધાન શૈલી તે કવિ દલપતરામની, ‘અર્થલક્ષી' અને ‘શાસ્ત્રીય' છતાં 'ક્લિષ્ટ' એવી શૈલી કવિ નર્મદાશંકરની, ‘એકાગ્ર’(Concise) અથવા સંક્ષિપ્ત, પાંડિત્યભરી અને અર્થલક્ષી શૈલી નવલરામની પોતાની, ‘સર્વાગ્ર દૃષ્ટિવાળી' (Diffused style) એટલે રસળતી અને તરંગી શૈલી શામળની, ઈત્યાદિ કવિઓની શૈલીનાં આ પ્રકારે તેમણે લક્ષણો દાખવ્યાં છે. નવલરામ પ્રસંગોપાત્ત કોઈ પણ કવિની કવિતાનું વિવેચન કરતાં તેની શૈલીનું વર્ણન ઉપમારૂપક દ્વારા કરે છે.૨ આ ઉપમારૂપકો જે નવલરામ યોજે છે તે કવિત્વભર્યાં, રસદાયી અને તદ્દન યોગ્ય હોય છે. તેઓ માને છે કે ‘વિષયાનુકૂળ’ શૈલી હોવી જોઈએ. અને એકાગ્ર ને અર્થલક્ષી શૈલી તેવા પ્રકારની છે;  વળી તેમણે સાથે સાથે એમ કબૂલ કર્યું છે કે એ કારણને લીધે જ તેમણે પોતે એ શૈલી પસંદ કરી છે. આ શૈલીનાં લક્ષણો વિગતવાર આ પ્રમાણે છે : તેમાં “અર્થની ઉપર જ અખંડ લક્ષ રહેવો જોઈએ.” એટલે કે “વાક્યના બોલેબોલ પ્રયોજનવાળા હોવા જોઈએ.' નવલરામને સંસ્કૃત કવિતા ઉપર પક્ષપાત છે; કારણકે તેમાં એકેએક શબ્દ સપ્રયોજન હોય છે, જે એકાગ્ર શૈલીનો જ ગુણ છે. તે પછી, એકાગ્ર શૈલીમાં “ઝડઝમકનાં ભૂષણ ધરેલાં તથાપિ તે અંગના જ અવયવ હોય એમ જણાય.” તે સંક્ષિપ્ત હોવી જોઈએ. અર્થગૌરવ અને વ્યંજનાયુક્ત તથા શાસ્ત્રીય હોવી જોઈએ. નર્મદની કવિતા આવી ‘શાસ્ત્રીય' હતી, ત્યારે જૂના કવિઓની કવિતા નવલરામને મતે ‘સ્વાભાવિક' હતી. નર્મદે કવિચરિત્રો લખતાં તેમાંના કવિઓમાં વિદ્વત્તા છે કે નહિ તેની તપાસ કરી છે. અને તેણે એ અભિપ્રાય દર્શાવ્યો છે કે કોઈની કવિતા સંપૂર્ણ શાસ્ત્રીય નથી. નર્મદની પોતાની કવિતામાં જેટલી શાસ્ત્રીયતા છે તેટલી જૂના કવિઓમાં નથી એ ગૂઢાર્થની ગંધ, નર્મદના ઉપર્યુક્ત મોઘમમાં મૂકેલા અભિપ્રાયમાં આવ્યા વિના રહેતી નથી. એ જ ગૂઢાર્થને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં મૂકી નવલરામે એમ જણાવ્યું છે કે “જૂના કવિઓની કવિતા સ્વાભાવિક અને નર્મદાશંકરની શાસ્ત્રીય છે.”  

“રસ એ જ ખંડકાવ્યોમાં એટલે છૂટક કવિતામાં બસ છે. પદ, ગરબી વગેરે લખનારામાં એટલું હોય તો તે કૃતાર્થ થયો;  કેમકે તેવી કવિતામાં તો પોતાના આત્મામાં જે જે ઊર્મિઓ ઊઠે તે દર્શાવી એટલે થયું અને તે તો પોતામાં રસ હોય તો સ્વાભાવિક રીતે જ થઈ જાય. આવી કવિતાને સ્વાનુભવી અથવા અંતઃસ્થિત (Subjective) કવિતા કહે છે. સંગીતકવિતા આ વર્ગની છે.”૩

૩. નવલગ્રંથાવલિ, પૃ. ૩૫.

અહીં જોઈ શકાશે કે નવલરામે ‘ખંડકાવ્યો'નો અર્થ સામાન્ય છૂટક કવિતા કર્યો છે અને સંગીતકવિતાને એ વર્ગમાં મૂકી છે, એટલું જ નહિ પણ ‘સંગીતકવિતા'ને તેમણે સ્વાનુભવી અથવા અંતઃસ્થિત કવિતા પણ ગણી છે. સંસ્કૃત કાવ્યશાસ્ત્રના જાણકાર નવલરામે આ ‘ખંડકાવ્ય' શબ્દનો ખોટો અર્થ કર્યો છે. આપણા સાહિત્યમાં તો ‘ખંડકાવ્ય' શબ્દ કોઈ એક માનવજીવનના પ્રસંગનું નિરૂપણ કરતી કાવ્યજાતિનો વાચક છે. ત્યારે નવલરામે અહીં નાનાં પદો કે ગરબી જેવાં ઊર્મિકાવ્યો માટે, આ શબ્દ વાપર્યો છે. આ પ્રકારે ઊર્મિકાવ્યને ‘ખંડકાવ્ય’ કહેવામાં રહેલું અનૌચિત્ય, નરસિંહરાવે નવલરામનું સ્પષ્ટ નામ આપ્યા વિના ‘મનોમુકુર’ ત્રીજા ગ્રંથમાં બતાવ્યું છે.૪

વળી, એ ‘અવિશદ ચર્ચામાં' નવલરામે સંગીતકવિતાને સ્વાનુભવરસિક કવિતા ગણવાની પણ ભૂલ કરી છે તે આપણે જોયું. બધી સંગીતકવિતાઓ સ્વાનુભવરસિક જ હોવાની જરૂર નથી. તે બધાં કાવ્યો ઊર્મિપ્રધાન હોય છે પણ અવશ્ય સ્વાનુભવરસિક કે આત્મલક્ષી હોવાની જરૂર નથી. માત્ર એટલું જ કે તેમાં લાગણી પ્રધાનપણે હોવી જોઈએ. નવલરામે સંગીતકવિતાને સ્વાનુભવરસિક ગણવામાં સેવેલો ભ્રમ, એવા બીજા બે આંગ્લ સાહિત્યકોશોમાં પણ જણાય છે.૫

૫. મનોમુકુર. ગ્રંથક. પૃ. ૩૦૪-૩૦૫, તેમાં નરસિંહરાવે જણાવ્યું છે કે આ પ્રકારનો ભ્રમ Murrayના અંગ્રેજી કોશમાં તથા Encyclopedia Britanicaમાં થયો છે. નરસિંહરાવ કહે છે કે “ખરું જોતાં Lyric કાવ્યમાં આત્મલક્ષીપણું હંમેશા હોય જ એમ નથી.”

“પ્રથમ પ્રસંગોપાત્ત છૂટક પદો, પછીથી નાની વાર્તાઓ અને એ પ્રમાણે કેટલાંક વર્ષ સુધી કાવ્યકળા ખેડાઈ રહે ત્યારે જ મહાકાવ્ય કે નાટક."

“કુદરત અથવા માયાના સ્વરૂપનું ખરેખરું પૂર્ણ ચિત્ર તે ઉત્તમ કવિતા. કુદરતનાં એકાંગી ચિત્ર પણ થાય છે અને વખતે એવાં અપૂર્ણ ચિત્ર મન ઉપર વધારે અસર કરે છે, તોપણ તે કદી ઉત્તમ કવિતાના નામને યોગ્ય થતાં નથી... પણ જો માયાનું પૂર્ણ ચિત્ર તે ઉત્તમ કવિતા એ વ્યાખ્યા લક્ષમાં રાખી મૂકી હોય તો કવિતાની જાતિ કેટલી, તેમાં ઊંચી કઈ અને એવી બીજી સઘળી કાવ્યશાસ્ત્રની ગૂંચવણો દૂર થઈ ધોરી રસ્તો નજરે પડશે.”૭

૭. નવલગ્રંથાવલિ (ન. દ્વા. પરીખકૃત), પૃ. ૧૮૬.

નાટકનું વસ્તુ ઐતિહાસિક હોય તો તેમાં ફેરફાર કરી નાટ્યકારને સુધારાવધારા કરવાનો અધિકાર ખરો કે નહિ તે વિશે નવલરામે થોડીક ચર્ચા કરેલી છે. દશરૂપક ગ્રંથમાંથી અવતરણ લઈ નવલરામે બતાવ્યું છે કે નાટકના રસનું વ્યવધાન કરતું અનુચિત વસ્તુ નાટ્યકારે ત્યજી અથવા બીજી રીતે કલ્પી લઈ મૂકવું.૮ ત્યારબાદ, ઐતિહાસિક સાહિત્યસર્જનમાં કલ્પનાનો અવકાશ અને તેની મર્યાદા વિશે નર્મદના જમાનામાં ચાલ્યા કરતી ચર્ચાની નવલરામ નોંધ લે છે. આપણા સમયમાં શ્રી મુનશીની ઐતિહાસિક નવલકથાઓને લીધે ઊઠેલા એ પ્રશ્નની શરૂઆત નવલરામે કરી ગણાય.

“રૂપકગ્રંથિ એટલે માણસના ગુણ, સ્વભાવ, આચારવિચાર વગેરે અદૃશ્ય નિરાકાર ભાવમાં સજીવારોપણ કરી તે હરતાફરતા દેહધારી જ હોય, તેમ તેનું વર્ણન, તેનાં લક્ષણ તથા કાર્યકારણોને અનુસરી કરવું તે. તેને અમે રૂપકગ્રંથિ કહીએ છીએ. બીજો વિષય ચાલતો હોય અને તેમાં પ્રસંગોપાત્ત કોઈ ગુણને આવું રૂપ આપવું, તે તો માત્ર રૂપકાલંકાર જ થાય છે. પણ જયારે આ રૂપક સર્વાંગે વિસ્તાર પામી એક વાર્તાનું જ રૂપ પકડે ત્યારે તે રૂપકગ્રંથિ કહેવાય.” ૯

૯. નવલગ્રંથાવલિ. પૃ. ૨૨.

નવલરામ પોતે વિવેચક હતા અને તેથી વિવેચનસંબંધી એમણે કેટલાક સિદ્ધાંતો બાંધ્યા હોય એ સ્વાભાવિક છે. ‘શ્રવણાખ્યાન’૧૦ નામના તેમના અધૂરા ગ્રંથાવલોકનમાં નવલરામ કહે છે કે કોઈપણ પુસ્તકનું વિવેચન કરતી વેળાએ, પુસ્તકની ‘યોજના' (Design) અને ‘કૃતિ' (Execution) વિશે વિવેચકે વિચાર કરવો ઘટે છે. લેખક ક્યા ઉદ્દેશથી અને કેવી રીતે લખવાનો નિર્ણય કરે છે તે તેની ‘યોજના’ અને “એ યોજનાને પાર પાડવી તે કૃતિ.” ખરાબ યોજનામાંથી સારી ગ્રંથકૃતિ ઉત્પન્ન થઈ શકતી નથી, પણ સારી યોજનામાંથી એ ઉત્તમ પ્રકારનો ગ્રંથ થાય છે એવું કાંઈ નથી. વિવેચકે “સારા ગ્રંથને વખાણવા અને નઠારાને તોડી પાડવા” એ ગ્રંથપરીક્ષકનો ધર્મ છે. સારા અને આશાસ્પદ ગ્રંથકારમાં થોડી ખામી હોય તો વિવેકથી બતાવી તેને ઉત્તેજન આપવું. અને ખરાબ ગ્રંથથી વાચકોનું રસજ્ઞાન અશુદ્ધ ન થાય તે માટે ‘ખખડાવી’ને લખવું. નવલરામ પોતે વિવેચક તરીકે સ્પષ્ટવક્તા હતા. અને તેથી તે કડક અને સ્પષ્ટ ગ્રંથપારખની જરૂરિયાત માનતા હતા; છતાં ગુજરાતી સાહિત્યની તે સમયની દશા ધ્યાનમાં લઈ તેમણે વિવેચન કર્યું હતું, એટલું જ નહિ પણ દરેક વિવેચકે દેશકાળને અનુસરીને તેમ કરવું જોઈએ એવો તેમનો મત હતો. આ ઉપરાંત વિવેચકે દ્વેષભાવરહિત સમતુલાથી વિવેચન કરવું જોઈએ. ગુજરાતી સાહિત્યના ગુણદોષ દાખવી શકે તેવા એક ‘ત્રૈમાસિક વિવેચકની' તેમને એટલી જરૂર લાગતી હતી. કે એ શરૂ કરવાની તેમણે પોતાના લેખોમાં વારંવાર ભલામણ કરી છે.

૧૦. આ અધૂરું ગ્રંથાવલોકન શ્રોફકૃત નવલગ્રંથાવલિમાં છે, અને ન. દ્વ. પરીખકૃત આવૃત્તિમાં નથી.

“નવલરામ ગુજરાતી ભાષાના વિદ્વાન પણ એમની વિશિષ્ટતા સાહિત્યવિવેચનમાં. એમનામાં સાહિત્યના ગુણદોષ સમતોલબુદ્ધિથી પારખવાની અદ્ભુત સ્વાભાવિક શક્તિ, પણ બહુ વિશાળ જ્ઞાનથી એ સંસ્કાર પામેલી નહિ, તેમ વિશાળ બનેલી પણ નહિ. જેવું તે સમયનું સાહિત્ય, તેને અનુરૂપ એમની વિવેચના, પરંતુ તે સાથે આગામી સમય સમજવા જેટલી ઉદાર સહૃદયતા ખરી. અને તેથી ‘કુસુમમાળા'નું ગુણદર્શન.”૧૧

નવલરામની વિવેચનશૈલીની શાસ્ત્રીયતામાં તેમની વિચારો દર્શાવવાની રચના જ ક્યારેક તો નવલરામની “નૈસર્ગિક વિનોદવૃત્તિ”ને૧૨ છતી કરી દે છે. તેમની શૈલી ક્યારેક મર્માળી અને અત્યંત ટકોર કરતી પણ હોય છે. નર્મદમાં પરિપક્વ વિચારશક્તિનો અભાવ જણાય છે, ત્યારે નવલરામમાં સમતાવાળા વિવેકી સ્વભાવને અંગે પરિપક્વતાનું દર્શન અનેક સ્થળે ગોચર થાય છે. તેમના લખાણમાં અંગ્રેજી શબ્દોનો યથાર્થ અનુવાદ, તથા “તીક્ષ્ણ તળપદા”૧૩ અને સાદા શબ્દોનો ઉપયોગ એકદમ તરી આવે છે. તેમની શૈલી કાર્ય-કારણોથી તદ્ન સુસંગત અને ઐતિહાસિક દૃષ્ટિએ વિષયને રજૂ કરનારી છે; અને છતાં, સુંદર ઉપમા-રૂપકોનાં કવચિત્ આવતાં દૃષ્ટાંતો તેમની શૈલીમાં ઝેબ આણે છે, અને તેમાં કવિત્વ તથા રસ પૂરે છે.

“શું સારું ? ઝરણ, પૂર કે શાંત નદી ? નવલરામનો વિચાર કરતાં સહજ આવા પ્રશ્નો ઉદ્ભવે છે. દલપતનું શીળું ઝરણ માર્ગ કરી રહ્યું. નર્મદનું પૂર તેમાં ધસમસતું આવ્યું. પૂર સમતાં નવલરામની ધીર૧૪, ગંભીર વિચારનદી ગુર્જર સાહિત્યમાં વહન કરવા લાગી.”

૧૪. ૨. વ. દેસાઈકૃત ‘જીવન અને સાહિત્ય' પૃ. ૩૧૧.

 

આપણું વિવેચનસાહિત્ય, પૃ.૨૭-૪૧, બી.આ. ૨૦૦૨