ઇન્ટરવ્યૂઝ/અંતઃસૂઝનો આલેખ: Difference between revisions

'''પ્રશ્ન : પન્નાલાલભાઈ, ‘અલપઝલપ’ નામના તમારા બાળપણના અનુભવોના પુસ્તકની પ્રસ્તાવનામાં શ્રી ઉમાશંકરે તમારે માટે ઓલદોલ લખ્યું છે. કશીય રોકટોક અનુભવ્યા વગર બધી પરિસ્થિતિમાં તમે એક જાતના આત્મવિશ્વાસ સાથે લીલાપૂર્વક વિચરતા એમ તેઓ લખે છે. વળી ‘હું સમજું છું બધું’ – એવી ચમક પણ એમણે તમારી આંખોમાં છેક બાળપણથી જોઈ છે વળી એમણે તમારી પરગજુપણાની ઉદાર વૃત્તિનીયે ઉમળકાથી નોંધ કરી છે. પણ એમણે તમે છાત્રાલયમાંથી ચાલ્યા ગયા અને ભણતા ઊઠી ગયા તે પ્રસંગ સાથે પેલા રૂપિયાની વાત માર્મિક રીતે કહી છે. તમે પોસ્ટકાર્ડમાં નિશાળમાં નોંધણી સાથે જમા મૂકેલો એક રૂપિયો ટપાલ દ્વારા મોકલી આપવા ઉમાશંકરને લખેલું! સંસારને – જગતને તમે જે બરાબર ઓળખો છે તેની ચાવી મને તમારા આ રૂપિયો મગાવી લેવાના મૂળ સ્વભાવમાં પડેલી દેખાય છે. ઘણા ખરા લેખકો જ્યાં સ્વપ્નીલ અને જીવનનું આત્મલક્ષી આલેખન કરી અટકી જાય તેમ તમે અટકી જતા નથી એટલે કે વ્યાસજીની જેમ દુરિતને – અનિષ્ટને પૂરેપૂરા સમજો છો અને નરી તટસ્થતાથી આલેખો છો તેનું રહસ્ય મને તમારા સ્વભાવના મૂળમાં જે ‘પક્કાપણું’ છે તેમાં વર્તાય છે. ‘વળામણાં’, ‘જીવો દાંડ’, ‘માનવીની ભવાઈ’ વગેરે અનેક કથાનકોમાં તમને મનોર મુખીઓ કે પેથા પટેલો કે માલી ડોશીઓ જડી જાય છે તેનું કારણ તમારી જીવન પામવાની અને કળાના આલેખન વેળાનું તમારામાં રહેલું અનાસક્તિનું તત્ત્વ છે. એક બાજુથી તમે શાળાનો અભ્યાસ પણ પૂરો કર્યો નથી, છતાં વાલ્મીકીની જેમ તળ ફોડીને સર્જકના રૂપમાં તમારું પ્રગટ થવું ને બીજી બાજુ વ્યાસજીની જેમ સકલતાને આંબવા જગત અને પદાર્થોને તેના પૂર્ણ સત્યમાં પામવાની મથામણ કરતા પ્રગટ થવું – આમ આત્મલક્ષિતા અને પરલક્ષિતાથી પ્રગટ થતા તમને જોઉં છું.

બાલપણથી તમારી આંખમાં ‘હું આ બધું સમજું છું’—ની ચમકે અને ‘પક્કાપણા’ એ તમને સહાય કરી છે એમ તમે માનો છો? તમારો સ્વભાવ, તમારી અંગત માન્યતાઓ, તમારી વૃત્તિઓ, તમારાં જીવનમૂલ્યો – આ સર્વની અસર તમારા સર્જનો પર થઈ છે કે નહિ? કેટલે અંશે થઈ હશે? ઘણી વખત એવું બને છે કે ચિત્તના અર્ધજાગ્રત સ્તરના ધક્કાને લીધે અનાયાસ જ લેખકનાં મંતવ્યો અને પ્રિય ભાવનાઓ પ્રગટ થઈ જતાં હોય છે. શરદબાબુ જેવા સમર્થ નવલકથાકારે પણ જાણે પોતાના જીવનના એકરારો હોય તેમ નિરુપમાદેવી સાથેના એમના અંગત સંબંધોની મુદ્રાઓ તેમનાં તમામ નારીપાત્રોના સંબંધમાં ઊપસાવી છે. અનેક લેખકો વિશે આમ બન્યું છે.

All the thing I have written are but fragments of a long confession–

તમારાં પાત્રો સાથે તમને ક્યાંય અંગત સંબંધો હોવાનો એકરાર કરવા જેવું લાગે છે?'''

'''પ્રશ્ન : પ્રેમ અને દામ્પત્ય વિશે તમે અનેક સત્ત્વશીલ રચનાઓ કરી છે. ફિલસૂફી અને મનોવિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ તેની ઊંડી તપાસ થઈ શકે એવી ધારણા-શક્તિ ને તાકાત છે તમારી આવી રચનાઓમાં. તમને ઝીણવટથી વાંચતાં મને તમારી સ્ત્રીઓ અદ્ભુત લાગી છે—ખાસ કરીને વાર્તાઓની અનેક પ્રકારની સ્ત્રીઓ તો વિસ્મયનું એક વિશાળ વિશ્વ ખડું કરી દે છે. અનેક રૂપોમાં તમે એને પ્રગટ કરી છે. એક એક સ્ત્રીની image (કલ્પન) ઘડાતી આવે, પછી ભૂંસાતી જાય, આ બધી રચાતી-ભૂંસાતી સ્ત્રીઓમાંથી કોઈ એક જ સ્ત્રી, કોઈ શાશ્વતી નારી તમે કલ્પી છે? અનેક નારીપાત્રોનાં–અનેક સત્યોના કેન્દ્રમાં શો અનુભવ રહેલો છે? ટૂંકમાં તમે સ્ત્રી વિશે શું માનો છો?

વળી તમારાં નારીપાત્રોના ઘડતરમાં શરદબાબુ, રવીન્દ્રનાથ, ગોવર્ધનરામ, મુનશી કે અન્ય સાહિત્યકારોનું કે અન્ય વ્યક્તિઓનું ઋણ ખરું?'''

'''પ્રશ્ન : એકવાર સ્વ. ચુનીલાલ મડિયાએ મને તમારા ‘ભાંગ્યાના ભેરુ’ની રૂપનિર્મિતિ વિશે ‘રુચિ’માં લખવા કહ્યું ને (સપ્ટેમ્બર : 1966ના ‘રુચિ’ના અંકમાં) મેં લખ્યુંય ખરું. એ લેખમાં મેં કલાકૃતિએ આકાર (રૂપ) તો પ્રગટ કરવો જ જોઈએ એમ કહીને ચર્ચા કરેલી તે અહીં ઉતારું છું :

F. L. Lucas કહે છે, “style is a most terrible subject to discourse upon” અને એટલે તો ઈ. એમ. ફોર્સ્ટર આ આકાર કે શૈલીની ભંગિમા વિશે માનવાનું જ માંડી વાળે છે. તે નિત્શેને ટાંકીને કહે છે : ‘All that is prearranged is false’ એડવિન મુર ફોર્સ્ટરનો ઉલ્લેખ કરીને કહે છે : He is Content so long as a novelist, ‘bounces’ us into a belief in nis characters and gives us life.’ એટલે ફોર્સ્ટરને તો આકારની લાંબી કડાફટ કરતાં જિંદગીનો ધબકારો જ વહાલો લાગે છે પણ આ ધબકારાનો લય જ એવો નમનીય આકાર ધરી લે છે કે જીવનની ભાતમાંથી રૂપનિર્મિત આપોઆપ થઈ જાય છે—ફોર્સ્ટર માને કે ન માને તો પણ તમે કલાકૃતિના સર્જન વખતે આ આકાર વિશે–સભાનતાથી સતત વિચારતા રહો છો? કે પછી—'''

'''પ્રશ્ન : પન્નાલાલભાઈ, આપણા જાનપદી પ્રમુખ કથાકારો મેઘાણી અને તમે કહેવું હોય તો કહેવાય કે આલંકારિક રીતે મેઘાણીની શૈલી ગીર પ્રદેશની આહિરાણી જેવી કમનીય અને ધીંગી મદભરી છે. તમારી શૈલી ઘેરવાળી ઘાઘરી ને તસતસતું કાપડું પહેરી લચકતી ચાલે લચકાતી રાજુ પટલાણી જેવી છે. તમે બન્નેએ આપણી પ્રજાના પ્રાણને ભાષાની બળકટતાથી પ્રગટ કર્યો છે. ને એમાંયે ‘માનવીની ભવાઈ’ની તેના દરેક પરિમાણોમાં પ્રગટ થતી ભાષા તો ગુજરાતી ભાષાની અનન્ય અને અપૂર્વ સિદ્ધિ છે :

“અષાઢી ત્રીજની રાત્રે આકાશ ચગડોળે ચડ્યું. પાછલી રાતે ધરતી પર વાવાઝોડાનું ધમસાણ મંડાયું. કૂકડો બોલતાં ધરતી-આભ એકતાર થઈ ગયાં.” (કેટલું ગતિલાસ્યવાળું અને છતાં કેવું ચિત્રાત્મક!)

“તો રામાએ તો કહ્યું પણ ખરું! આ દનના બાપડાનાય ટાંટિયા ભૂખે ભાંગી ગયા છે કે શું? તે હેંડતા જ નથી!” (ઓષ્ઠ્ય અને મહાપ્રાણ વર્ણો પાસેથી પ્રલંબિત લય દ્વારા લંગડાતા-ખોડંગાતા કાળને જ ખડો કરી દીધો છે!)

‘પરથમીનો પોઠી’નું ગદ્ય, માલી ડોશીની ગાળોનું ગદ્ય, દુષ્કાળના થરથરાવી મૂકે તેવા ભેંકારનું કે ઊઠતી કિલકારીઓનું ગદ્ય, ઘણાનું, વેદનાનું, જીવનની વસંતનું એમ અનેક સ્તરે પ્રાણવાન ગદ્ય પ્રગટ થતું જાય છે ત્યાં તમે સોળે કળાએ ખીલી ઊઠો છો, પણ માંડલી-નિવાસી પન્નાલાલ પટેલ પર અમદાવાદી ચિમની-ધુમાડિયાની અસર વર્તાય છે ત્યારે પાત્રોનાં વર્તનમાં દ્વિધા જણાય છે ને પરિણામે શૈલી ક્યાંક ક્યાંક કૃત્રિમ બની જાય છે. ઈશાનિયા પ્રદેશનો ઘરોબો ઘૂંટવાને લીધે જ આમ થયું હશે એમ આપને નથી લાગતું? નહિતર પન્નાલાલ આવાં વાક્યો લખે? : “પ્રસન્ન-વદના રાજુથી અનાયાસે જ પાદપૂર્તિ રચાઈ ગઈ” કે “ને જ્યાં બોલકાપણાનું અવળું આળ ચડાવી રહેલી બોલકી રાજુને બોલતી બંધ કરવાનો કાળુને...” કે “હાસ્તો! માનવજીવનને ધારણ કરી રહેલું એ બીજ ધરતીનું ઉરપાન કરતું ઊગતું થાય ને!” કે “ભૂખની પેલી કાતિલ કટાર તથા ભયંકર આર્તનાદ અને વેદનાઓથી ભરેલો એ મોતીનો વરસાદ જોઈને પોતાનામાં પડેલા પેલા જીવનતત્ત્વને સાકાર કરી માનવજાત સામે જાણે સમર્પિત થઈ રહ્યા હતા.” કે “એ ઉપર સહાનુભૂતિપૂર્વક વિવેચન કરતાં અંતમાં…”

આ આખાયે પ્રશ્ન વિશે તમને શું લાગે છે?'''  

'''પ્રશ્ન : ખરું જોતાં તો સર્જન-કર્મની જવાબદારી તો લેખકને તેની સંવેદનાની ઊંડી સૂઝમાંથી આવે છે. લેખક, ખાસ કરીને ગદ્યલેખક, લખતી વેળાએ શું અનુભવે છે તે અથવા તે real life વિશે શું અનુભવે છે તે જ સંવેદના હોય છે. લેખકે પોતાનાથી પર એવા બાહ્ય વાસ્તવને નિરૂપવાનો હોય છે. એક જુદા અર્થમાં આ બધું તેના જ જીવનના અનુસંધાન (Intension) જેવું હોય છે અથવા ડી એસ. સેવેજ કહે છે તેમ તેના જ સમાનશીલ પદાર્થરૂપ (analogue) હોય છે. એટલે ઘણી વાર એવું બને છે કે લેખકની પહેલી નવલકથામાં તેની સંવેદના સચ્ચાઈપૂર્ણ હોય છે, કારણ કે એ જે અનુભવે છે તે જ તાજગીપૂર્વક સૌંદર્યમયતાથી એ આલેખે છે. આ પ્રકટીકરણ તેની આંતરિક અનિવાર્યતામાંથી થાય છે. વાર્તાકારે, એ જે જાણે છે તેના કરતાં એ અનુભવે છે તે વિષય પસંદ કર્યો હોય તો તેને વધુ યારી મળે છે.

તમને એમ નથી લાગતું કે ‘માનવીની ભવાઈ’માં જે કલાકૃતિ રચાય છે, તે પછી દસ વરસે લખાયેલા તેના બીજા ભાગ ‘ભાંગ્યાના ભેરુ’માં રચાતી નથી? ‘માનવીની ભવાઈ’ની કુંવારી ચેતના ક્યાં અને છપામાં ‘હફતેવાર’ છપાયેલી ‘ભાંગ્યાના ભેરુ’ની ચેતના ક્યાં? ‘ભાંગ્યાના ભેરુ’માં અને પછી ‘ઘમ્મર વલોણું’માં સમગ્રને આંબતો પેલો સઘનતાનો સ્પર્શ ઓછો થાય છે એમ આપને લાગે છે? ‘માનવીની ભવાઈ’માં પ્રગટેલા કલાવૈશ્વાનર પર ધીમે ધીમે રાખોડી વળવા માંડે છે એમ તમને લાગે છે? કલાકારને પછી ધીરે ધીરે ઉંમરનો થાક લાગતો હશે? કે...'''

'''પ્રશ્ન : તમે સુંદરમને લખેલું : ‘તમે જ કો’ને હવે? મારા જેવા શ્રમજીવી માનવીમાં આ સર્જકતત્ત્વ, ભાષા અને કલ્પના, પ્રસંગો ને પાત્રો, તો કળા અને વસ્તુસંકલના વગેરે લઈને વણમાગ્યું ને વણપ્રીછ્યું એકાએક કરુણા કરતુંકને કેમ આવ્યું ને કોણે મોકલ્યું?’ તમારા સર્જનમાં તો અંતે ઉદાત્તતા અને કરુણાનો પારાવાર છે જ! પણ આ તમારી આસ્થા ઈશ્વર સંબંધી છે. શ્રી સુંદરમે પણ પેલા ‘અગમ’ની સાથે વધારે હાથતાળી દઈ આવતી વાર્તાઓ મળે... તો તો ‘બેટ્ટાવાળી’ જ થઈ જાય – એમ કહીને પ્રભુ પ્રત્યેની તમારી આસ્થાને સંકોરી છે. વળી શ્રી અરવિંદ અને શ્રી માતાજીને લીધે તમારી એ શ્રદ્ધા વધુ દૃઢ પણ બની છે.

રિલ્કેએ કહ્યું હતું કે ‘મારો પ્રભુ જુદો છે.’ ડબલ્યુ. બી, યીટ્સે કહેલું કે ‘મારે ઈશુ પરંપરાથી જુદો છે.’ છાંદોગ્યોપનિષદ્માં કહ્યું છે કે મારા હૃદયમાં નિવસેલો તે જ હું છું. તે જ બ્રહ્મરૂપ એ છે અને આ જગતથી ચિરવિદાય લઈશ ત્યારે તેની સાથે જ અનુસંધાઈ જવાનો છું. ભક્તોએ અને સંતોએ તેની ભાવગદ્ગદ અનુભૂતિ કરી છે. કેવું છે તમારા ઈશ્વરનું રૂપ? તેની અનુભૂતિ વિશે તમને શું કહેવા જેવું લાગે છે?'''

'''પ્રશ્ન : ‘પન્નાલાલની શ્રેષ્ઠ વાર્તાઓ’ એ પુસ્તકની પંદર વાર્તાઓની પસંદગી તમે પોતે જ કરી છે. સારી નવલિકા વિશેનો તમારે ખ્યાલ શો છે? તમારી વાર્તાઓ, તમારું સાહિત્યમાત્ર – જીવનપ્રેરિત છે; ગ્રામજીવનનાં સુખ – દુઃખો, એના જીવનપ્રશ્નો, ગ્રામીણ પરિવેશ, ઈશાનિયા પ્રદેશની લોકબોલી એનો કટુમધુર વાસ્તવ – તમારી અર્ધઝાઝેરી વાર્તાઓમાં પ્રગટ થાય છે. વળી તમે ગાંધીયુગના સંતાન છે. એટલે ગાંધીવાદ – સમાજવાદથી પરિપ્લાવિત અનુકંપાભરી તમારી જીવનદૃષ્ટિ પણ તેમાં પ્રગટ થાય છે. માનવતા – મનુષ્યની લાગણીઓનું જતન તમારી રચનાઓમાં છે. તમારી યુગચેતનામાં રહીનેય તમે એક વિશિષ્ટ પન્નાલાલીય સૃષ્ટિ ખડી કરી શક્યા છો એ ગુજરાતી નવલિકાનું સદ્ભાગ્ય છે.

તમારી પૂર્વની છેક મલયાનિલ - મુનશીથી માંડીને રચાયેલી વાર્તાઓ અને હવેની સુરેશ જોષી, મધુ રાય, અને કિશોર જાદવ વગેરેની વાર્તાઓ વિશેનો તમારો શો પ્રતિભાવ છે?'''

એક વાત હું અહીં ધૃષ્ટતા કરીનેય કહીશ કે માનવીના મનને હું ઠીકઠીક પકડી શક્યો છું. ખરું પૂછો તો મારી કેટલીક સફળતાના મૂળમાં આ મન જ પથરાઈ રહેલું છે.

'''પ્રશ્ન : તમારી ષષ્ટિપૂર્તિના આનંદપર્વે ઉમળકાથી મેં ‘એક નવો અધ્યાય’ લખ્યું હતું તેમાંથી આજે ફરી અવતારું છું :

‘પન્નાલાલ પટેલના આગમન સાથે ગુજરાતી નવલકથા સાહિત્યમાં એક નવો અધ્યાય શરૂ થાય છે. એમના લોહી-માંસના સાચા માનવીઓ ગાંધી યુગના યથાર્થને નક્કરતા અને ઊંડાઈ આપે છે. એમનાં પાત્રોની વેદનાના મૂળ ઊંડા છે. જન્મની સાથે માણસ એના મૂળથી — અસલી વતનથી — છેટો પડી જાય છે અને પુનઃ ત્યાં પહોંચવા એ જે રીતે મથામણો અનુભવે છે – તે સંઘર્ષો કાળુ-રાજુના છે, સનાતન માનવીના છે. પન્નાલાલ પ્રણયને અભિસરિકાની જેમ ઉછેરે છે અને માતાની જેમ પોષે છે. ઉજ્જડ આભલે અમી વરસે છે ત્યારે જ એમની ચિરતૃષા તૃપ્ત થાય છે. માટીની મુઠ્ઠી ભરીને વસુંધરા પ્રતિ કેટલો અપાર અનુરાગ પ્રગટ કર્યો છે પન્નાલાલે! છપ્પનિયાની કથા કરતાં કરતાં એમણે એક સમયને જે અપૂર્વ રૂપ આપી દીધું છે તે એક મોટા સર્જકની પ્રતિભા-સંપન્નતાનું દ્યોતક છે.

ગુજરાતી ભાષાને પન્નાલાલે એક નવું જ રૂપ (Idiom) આપ્યું છે. માત્ર ગુજરાતી નહીં, પણ પૂરા અનુવાદો થશે ત્યારે હાર્ડીના વેસેક્સ પરગણાની જેમ પન્નાલાલનો ઈશાનિયો પ્રદેશ વિશ્વસાહિત્યમાં ચિરકાલીનતાને પામશે.

  ...અને ત્યારે પન્નાલાલની ષષ્ટિપૂર્તિનો આનંદપર્વ સદાસર્વદા ઉજવાતો જ રહેશે —

મંહી પૂનમની ધરતી છે! ‘લ્યો ધરતીમાં

  આમ, તમને રિદ્ધિ અને સિદ્ધિ બંને મળ્યાં છે; શ્રી અને સરસ્વતીનો કૃપાપ્રસાદ તમે પામ્યા છે.

ને હવે છેલ્લે –

સમગ્ર જીવન તમને કેવું લાગ્યું છે?

પન્નાલાલભાઈ, વસુંધરા પર રહેવાની છેલ્લી અર્ધી કલાક જ હવે શેષ હોય તો શાં શાં કામ પરવારી લો? કોને શું શું કહેતા જાઓ?'''