ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર : પુસ્તક ૧૧મું/હરિપ્રસાદ ગંગાશંકર શાસ્ત્રી: Difference between revisions

શ્રી શાસ્ત્રીને વિદ્યાનો કૌટુંબિક વારસો મળ્યો છે. જાણીતા ભાષાશાસ્ત્રી શ્રી વ્રજલાલ શાસ્ત્રી તેમના પિતામહ થાય. કવિ છોટમ તેમના પિતામહના વડીલ બંધુ, અને વિવેચક શ્રી શંકરલાલ શાસ્ત્રી એમના મોટાભાઈ. એ સર્વેએ એમના જીવનઘડતરમાં પ્રબળ અસર પાડી છે. સંસ્કૃત સાહિત્યમાં ભાસ, કાલિદાસ, શદ્રક, બાણ અને હર્ષ એમના પ્રિય લેખકો છે, જ્યારે ગુજરાતીમાં મુનશી, રમણલાલ, ચંદ્રવદન, ન્હાનાલાલ અને ચુનીલાલ વ. શાહ, પરંતુ ઉદાત્ત વિચારો અને સરળ શૈલીને કારણે એમને સહુથી વિશેષ ગમે છે ગાંધીજી. જીવનદૃષ્ટિ અને દર્શનસમન્વયનો તથા નિષ્કામ કર્તવ્યમય કર્મયોગનો સરળ અને સક્રિય બોધ આપતી હોવાને કારણે 'ભગવદ્ગીતા' એમનો પ્રિય ગ્રંથ છે. આ સર્વ લેખકોએ તેમ જ અન્ય કૃતિઓએ એમને પ્રેરણા આપી છે. કવિ છોટમની અને સંસ્કૃત કવિઓની કૃતિઓ પરથી એમને લલિતસાહિત્યસર્જનની અભિપ્રેરણા, મહાત્મા ગાંધીજીનાં લખાણો પરથી સત્ય અને સાદાઈના સંસ્કાર, વિવેકાનંદ, રામતીર્થ અને ટિળકના ‘ગીતારહસ્ય' ઇત્યાદિ પરથી આર્યધર્મનું નૂતન અર્થતારણ અને કર્મયોગ, સંસ્કૃત નાટકો, બાણ ભટ્ટની ગદ્ય કૃતિઓ અને વલભી રાજ્યનાં તામ્રશાસનો પરથી પ્રાચીન સંસ્કૃતિનું અધ્યયન, ગાંધીજીનાં લખાણો અને અશોકના લેખો પરથી અસામ્પ્રદાયિક માનવધર્મનું મૂલ્યાંકન, શંકરલાલ ગં. શાસ્ત્રી પાસેથી પુરાતત્ત્વના અભ્યાસની પ્રેરણા, કરુણાશંકર ભટ્ટનાં લખાણો પરથી સંસ્કાર-શિક્ષણનો સુબોધ તેમ જ રસિકલાલ છો. પરીખ પાસેથી ઈતિહાસ સંશોધનની સાચી દૃષ્ટિ તથા શાસ્ત્રીય પદ્ધતિની સૂઝ એમને પ્રાપ્ત થયેલ છે. ગુજરાતી, હિન્દી, સંસ્કૃત અને અંગ્રેજી ભાષામાં એમણે લેખનપ્રવૃત્તિ કરી છે. સંસ્કૃતમાં નિબંધ, વાર્તાદિ અને અંગ્રેજીમાં સંશોધનાત્મક લેખો અને થોડાંક પુસ્તકો. લેખનપ્રવૃત્તિ દ્વારા સમાજદર્શનનું રસભર આલેખન, હૃદયયભાવની અભિવ્યક્તિ, ઇતિહાસના વિવિધ વિષયોનો પરિચય, ઇતિહાસસંશોધનનાં પરિણામોની રજૂઆત અને જીવનરસ તથા માનવધર્મના વિતરણનો ઉદ્દેશ સિદ્ધ કરવા તેઓ માગે છે.

એમની પ્રથમ ગુજરાતી લલિત કૃતિ ‘મૃત્યુજય' નામે સોક્રેટીસના મૃત્યુપ્રસંગ વિશે ૧૯૪૭માં લખાયેલું એકાંકી નાટક છે, અને એમનું પ્રથમ પુસ્તક છે 'હડપ્પા ને મોહેંજો-દડો.' 'વીણાનો વિજય' નામે ત્રિઅંકી નાટક હજી અપ્રસિદ્ધ છે. કવિ છોટમકૃત કેટલીક અપ્રસિદ્ધ કાવ્યકૃતિઓનાં સંપાદનો, ‘મત્તવિલાસ પ્રહસન'નો અનુવાદ પણ હજી અપ્રકટ છે. એમના અંગ્રેજી મહાનિબંધની સુધારાવધારાવાળી આવૃત્તિ અને 'પ્રાચીન ભારત' પ્રકટ થવામાં છે. એમના ‘મૈત્રકકાલીન ગુજરાત' એ પુસ્તકને ૧૯૫૧-૫૫નો ઇતિહાસ-સંશોધનને લગતો નર્મદ સુવર્ણચંદ્રક અને એમની ઇતિહાસસંશોધનની સેવાને ખ્યાલમાં લઈ ૧૯૬૦નો રણજિતરામ સુવર્ણચંદ્રક પણ એમને એનાયત થયેલ છે. ગુજરાત વિદ્યાસભાના તેઓ આજીવન સભ્ય છે. ‘બુદ્ધિપ્રકાશ'ના સંપાદક તરીકે પણ ૧૯૫૭-૫૮ દરમ્યાન તેમણે પ્રશસ્ય કામગીરી બજાવી છે. ગુજરાત યુનિવર્સિટીના ફેલો, ઈતિહાસ-પુરાતત્ત્વની અભ્યાસસમિતિના સભ્ય અને અધ્યક્ષ, ભારતીય સંસ્કૃતિની અભ્યાસસમિતિના, ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વ-સંસ્કૃતિની પરિભાષા સમિતિના તેમ જ એકેડેમિક કાઉન્સિલના પણ તેઓ સભ્ય છે. સંસ્કૃત અને ભારતીય પ્રાચીન સંસ્કૃતિના વિષયોમાં તેઓ એમ. એ. અને પીએચ. ડી.ના માન્ય અધ્યાપક-માર્ગદર્શક છે. એમના માર્ગદર્શન નીચે પાંચ વિદ્યાર્થી પીએચ. ડી. થયા છે અને બીજા સંશોધન કરી રહ્યા છે. એમાંના ઘણા ગુજરાતના ઈતિહાસ-પુરાતત્ત્વના વિષેયોમાં સંશોધન કરે છે. ગુજરાત સાહિત્યસભા, ઇતિહાસ મંડળ (ભૂતપૂર્વ પ્રમુખ), ગુજરાત ઇતિહાસ પરિષદ (પ્રમુખ ૧૯૬૦-૬૨), ઇંડિયન હિસ્ટરી કૉંગ્રેસ, અખિલ ભારતીય પ્રાચ્ય પરિષદ, ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, સ્થળનામ સંસદ (ઉપપ્રમુખ) વડોદરા, ગુજરાત સેવાસમાજ, લેખકમિલન વગેર અનેક સંસ્થાઓ સાથે તેઓ સક્રિય રીતે જોડાયેલા છે. મુંબઈ મુકામે ભરાયેલી ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદના ૨૨મા સંમેલનમાં ઇતિહાસ-પુરાતત્ત્વ વિભાગના વિભાગીય પ્રમુખ તરીકે પણ તેમની વરણી થયેલી.

ઉપરાંત, ‘પ્રાચીન હિંદમાં વિજ્ઞાન', 'ચિત્રપટા:' (સં.), 'હિન્દની પ્રાચીન યુદ્ધવિદ્યા’, ‘પ્રાચીન સંસ્કૃત વાક્મય’, ‘સંસ્કૃત રંગભૂમિનાં નટ–નટીઓ', ‘રામાયણનું એક બીજું મૂક પાત્ર-રુમા', 'દાનવીર વિશ્વંતર', ‘ગુજરાતી સાહિત્યમાં ભાઈબહેનનું સ્થાન' (ગુ. સમાચાર, દીપોત્સવી અંક, ૧૯૪૦) વગેરે અનેક નિબંધો-લેખો ‘બહાઉદ્દીનિયન' મેગેઝિનમાં ૧૯૩૬થી ૧૯૪૦ દરમ્યાન પ્રગટ થયા છે. 'પુત્રવતી' નામે સંસ્કૃત નાટક પણ એમાં પ્રસિદ્ધ થયેલું છે. જુદાં જુદાં સામયિકોમાં ડઝને જેટલાં એકાંકી નાટકો, થોડીક નવલિકાઓ અને કેટલાંક કાવ્યો પણ પ્રકટ થયેલાં છે.