અર્વાચીન કવિતા/(૪) પારસી બોલીના કવિઓ: Difference between revisions

મનસુખ પછી બીજો કવિ જાબુલી રૂશતંમ છે. તેની ‘શાધારંણ કવિતા’ (૧૮૬૦)માં કેટલાંક સારાં કાવ્ય છે. પારસી બોલી ઉપરાંત વઝનને હિસાબે રચાતા ફારસી છંદો પણ આ કાવ્યોનું ખાસ લક્ષણ છે. આ સંગ્રહમાં વિષયોનું વૈવિધ્ય પણ છે. તેમાં સૌથી સુંદર કાવ્ય એક પુત્રના મૃત્યુ અંગેનું છે. આપણા શોકકાવ્ય તરીકે તે સૌથી પહેલું છે. તેમાંની કેટલીક પંક્તિઓ કવિના દર્દને બહુ કળામય રીતે રજૂ કરે છે :

રે હશતો ને રમતો તું આએઓ તે શું?

રે નાહશતો ને ભાગતો તું ગએઓ તે શું?

એક દિવસમાં શું જોઈ દુનિઆંની મજાહ?

શું જોઈ તેં નીતિ ને શું જોઈ લજા?

રે પીતાની ઉમેદનાં ફલવંત જાહાડ,

એકાએક શું આવી રે જંમની ધાડ.

ધરથી ફાટી બોલેચ આમ, કે હોટ માહરા શુકાએચ રે,

પુછેચ તે ‘મેઘ’નું નાંમઠાંમ, પરાંણ માહરો ઉપર જાએચ રે.

...દેડકો મારેચ હેવી બુમ કે ફાટે ચ બદનનું ચાંમ રે,

‘મેઘ’નું નામ કાંહાં થાએઉં ગુંમ, એ નશીબ માહારું આંમ રે.

કવેતનાં ઘોડાનો શરદાર છે તું,

તાહારાજ હાથમો છે તેહેની લગામ,

કવેશરનાં મારગનો રાહબર છે તું,

બુઝુરગ તેથી ગણેચ તેવો તારું નામ.

સા. રૂ. દલાલે ૧૮૭૧માં ‘પુનરલગ્ન ગાયણ સંગ્રહ’ બનાવી હિંદુઓના થતા આ સુધારાને વધાવી લીધો છે. એક ‘ભાઈ માધવદાસ અને બાઈ ધનકોરે’ પુનર્વિવાહ કર્યો તેને લેખક ધન્યવાદ આપે છે. આવાં કાવ્ય હિંદુ અને પારસી સમાજ એકબીજા તરફ કેટલા સહૃદય હતા તેનાં સૂચક છે. હિંદુ લગ્નગીતો, ગરબા, ધોળ, લોકગીતો તથા કથાગીતોના પણ બીજા ઘણા સંગ્રહો પારસી બોલીમાં થયેલા છે, તે પણ આ બંને કોમોના હૃદયનું ઐક્ય સૂચવે છે. ‘હિંદુ સ્કૂલ’ સામેનો તે વખતે જે વિરોધ હતો તે મોટે ભાગે પશ્ચિમી કેળવણીની અસર હેઠળ આવેલા વર્ગમાંથી આવેલો હતો.

પારસી ગુજરાતીમાં સૌથી વિશેષ રચનાસામર્થ્ય બતાવનાર લેખક જમશેદજી નશરવાનજી પીતીત છે. તેમનાં કાવ્યોનો સંગ્રહ ‘માહરી મજેહ તથા બીજી કવિતાઓ’ (૧૮૯૨) એક કરતાં વધુ રીતે મહત્ત્વનો છે. આજ લગીના સંગ્રહોમાં પુસ્તકની બનાવટ તરીકે આ પુસ્તક સૌથી સુંદર કહેવાય તેવું છે. તેમાં ઠેઠ ઇંગ્લાંડથી મગાવીને મૂકેલાં ચિત્રો છે. એથી યે વિશેષ મહત્ત્વની વસ્તુ અંદર મૂકેલી સામગ્રી છે. પુસ્તકના પ્રારંભમાં કર્તાની કવિતાની તથા સાથેસાથે ગુજરાતી કવિતાની ચર્ચા કરતો મહત્ત્વનો નિબંધ છે. જીજીભાઈ પેસ્તનજી મીસ્તરી એમ.એ.એ આ કાવ્યનું સંપાદન કરેલું છે તથા લેખકની કવિતા વિશેનો નિબંધ લખેલો છે. આ નિબંધ તથા કાવ્યસંગ્રહ બંને ઐતિહાસિક મહત્ત્વનાં છે. પીતીતે નાની ઉંમરે જ કાવ્યો લખવા માંડેલાં. આ સંગ્રહમાંનું મુખ્ય કાવ્ય ‘માહરી મજેહ’ ૧૭ વર્ષે જ ૧૮૭૩માં પૂરું કરેલું. અંગ્રેજીના મોહના એ યુગમાં પીતીતને સ્વભાષા તરફનો અત્યંત પ્યાર ઘણો અસાધારણ ગુણવાળો ગણાય. તે ચિત્રકલાના શોખીન તેમજ પરીક્ષક હતા. મીસ્તરીએ પોતાના નિબંધમાં ‘હિંદુ સ્કૂલ’ સામે પોતાનો પીતીતનો તથા આખી ‘ફારસી અને અંગ્રેજી સ્કૂલ’નો વિરોધ કડક રીતે બતાવ્યો છે. આ વિરોધ પૂરેપૂરો સત્યપ્રતિષ્ઠિત નથી જ, પણ તે સાવ ખોટો પણ નથી. મીસ્તરી લખે છે, કે હિંદુ સ્કૂલવાળી કવિતા ઉપર જમશેદજીનો મજબૂત અભાવ હતો. તે અભાવનું એક કારણ આ પણ હતું. કે તેમાંથી ઘણીખરી સઘળી કવિતાઓ અઘડી અને નહિ સમજ પડે તેવી એબારતમાં લખાતી હતી.’ અર્થાત્‌ એ વખતના પારસીઓમાં ‘હિંદુ સ્કૂલ’ને સમજવાને માટે આવશ્યક એવા સમભાવ અને ધીરજનો જ અભાવ હતો. કેળવાયેલા પારસીઓમાં પોતાની માન્યતાઓ વિશે વધારે પડતાં વિશ્વાસ તથા અભિમાન પણ લાગે છે. ‘હિંદુ સ્કૂલની કવિતામાં કોઈને પણ ખરી કવિતાનું નામ ઘટતું નથી.’ ‘પારસી વાંચનારાઓની કેળવાયેલી લાગણીઓને એ કવિતાઓ રૂચતી નથી.’ આમ લખવામાં નરી ઉતાવળ અને વધારે પડતી અહંભાવના છે. પરંતુ દલપતશૈલીની આ ટીકા તદ્દન  વાજબી લાગશે, કે ‘ઊંચી કલ્પનાશક્તિની ગેરહાજરી, કવેતાઈ ખ્યાલોની મારામાર, છંદમાત્રા ખાતર એબારતનો આપેલ ભોગ, વૃત્ત્યનુપ્રાસ (Alliteration) તથા પ્રાસ મેળવવાની કાળજી એ હિંદુ કવિતાઓની ઘોર ખોડનારી કસુરો કહેવાઈ શકાએ.’ મીસ્તરીએ બીજી વાત પિંગળ વિશે કહેલી છે તેમાં પણ પૂરું સત્ય નથી. રમણભાઈએ આ વિચારોની પૂરતી ચર્ચા તથા પરિહાર કરેલ છે, પણ તેમણે જમશેદજી પીતીતની કવિતાને સમજવામાં ‘કેળવાયેલા પારસીઓ’ના જેટલો જ સમભાવ અને ધીરજનો અભાવ બતાવેલો છે.

એવું થાય છ કે હું જાણે તેની ભણી,

ખુશાલી તેનીમાં શરીક બની,

બસ જોયા કરૂં! ઓં માહરા ખોદા!

દવનાં એક ટીપાંમાં તુંને સદા

હું દીપેલો જોઉં છ! ગમે તે હસે

ને મશ્કેરી મજાખથી મહને દસે,

પણ તું ને તો એ તાહરી નાધલી ઉજાશ

માં દિપેલો દીઠો મેં નાખતો ઉજાસ!

ખીચોખીચ બેઠેલી ચંપેલી જોઉં,

ઠારોઠાર ગોલાબને વેરાતો જોઉં,

આવે ત્યારે વ્હાલું વતન મને યાદ,

એક વાર જે દીપતું તે આજે ખુવાર!

એક વાર જે ખીલતું તે આજે નાચાર!

...લખાયો જે ભૂમીમાં અવસ્તા ઝંદ,

પુજાયો જે ભૂમીમાં સૂર્ય બુલંદ,

તુટ્યા જે ભૂમીમાં દેવોના બંદ,

...ફસકઈને પડી તે ભાંગીને ભંગ.

...બેહશ્ત હતું એક વાર તે દોજખ છે આજ!

...ઈરાન! ઈરાન! હમજાતનાં વતન!

જલે છ તાહરી જુદાઈમાં તન અને મન!

જમશેદજી મનચેરશાહ બીલીમોરીઆએ ‘સરોદે તવારીખ યાને ઇતિહાસનો સંગીતસાર’ ૧૮૮૯માં બહાર પાડયું છે. બગડેલી ઉર્દૂ તથા ગુજરાતી બંને ભાષા આ છૂટક છૂટક ગાયનોમાં વાપરેલી છે, પણ આ પ્રકારે યુરોપ અને હિંદના ઇતિહાસના લાંબા પટને કાવ્યમાં ગૂંથવાની કલ્પનાની અપૂર્વતાને લેખે આ પુસ્તક નોંધપાત્ર છે. કાવ્યમાં કશો ગુણ નથી.

અનઘડે પુછ્યું આશકને તારી માશુકનો ચેહરો ચિત્રાવ,

હસીને બોલ્યો આશક જા તું ચંમ્પેલીનું વજન કરી લાવ.

વલી બોલ્યો તે બસ તું તેણીનું રૂપરંગ જણાવ.

આશકે રડી કહ્યું કે જા વીજલીનું નુર પ્રગટાવ.

એ પણ રહ્યું પણ તું તેણીના કદની છટા વિસ્તાર,

આશકે હાય મારી કે જા ચંદ્ર છાંયા શ્રોવરથી લઈ આવ.

અરે કંઈ નહીં તો એટલું તો કેહે છે ક્યાં તેણીનું રેઠાંણ;

તો સર પટકયું આશકે જા મનશક્તી ખ્યાલને બોલાવ.

એ ખશ્યાણો પડીને જતો રહ્યો અનઘડ તરત ત્યાંથી,

જ્યાં રૂસ્તમ આશકના આશુંથી વેહી ચાલ્યો દરયાવ.

‘નાજુક’-જાંહગીર ખુરશેદજી વીકાજી ઠેઠ ૧૯૪૦ સુધીમાં જેમની કૃતિઓ પ્રસિદ્ધ થતી રહી છે તેવા પારસી બોલીના છેલ્લામાં છેલ્લા જીવંત રહેલા કવિ છે. ગ્રંથ રૂપે તેમની કૃતિઓ નીચે પ્રમાણે પ્રકટ થઈ છે : ‘ઔબારાનાં વારસ’ (૧૮૯૯), ‘સતી’ (૧૯૦૨), ‘ખુસીની મોકાણ’ (૧૯૦૨), ‘મ્હારી સુખ્યારી પળો’ (૧૯૧૦), ‘નાજુક સરોદ’ (૧૯૪૦). પારસી કવિઓ પીતીત તથા બહમનજી*ની અસર હેઠળ તેમની કવિતા ખીલી છે. અંગ્રેજી કવિતાનો પણ તેમણે અભ્યાસ કરેલો છે. એમનાં છેલ્લાં પુસ્તકોમાં એમની શક્તિ વધારે સ્પષ્ટ રૂપે દેખાય છે.

 

 

સિંહની જોરેમંદ ચુંગાલમાં જો તેનૂં બલ,

સાંપ ગુચ્છડાંમાં જો તેના ભરમના વલ.

જો વાઘને ગુસ્સે તે સાહેબનો ક્રોધ,

ગાય ચહેરામાં તેની તું માયાને શોધ.

...ને મોરમાં તું જો તેના મનની મરોડ,

ને કાગડામાં જો તેની સાદાઈ કઠોર.

...વરસાદમાં વરસતી જો તેની મેહેર,

ખેતરોમાં જો તેની લીલા લહેર.

...અને તેની સઉથી તે આલા પેદાશ,

માનસમાં જો કોતરેલો તેનો આકાર.

યાદ રાખ! કે મારો તે મોટો ખોદાય

રદ કરવા સામર્થવાન છે તારો દાવ!

...તું આવ, તેના નામનું હું મંતર ભણું,

રખો જેનો તે હોય, તો તેને કોણ ખાય?

કષ્ટો વન ફળો કંઈ મળતાં નથી,

તું પાડ મને, વધું હું ઊંચો થઈશ!

કદમ કદમ નામ તેનું જય તો નક્કી

નાજુક તેની દરબારમાં હસ્તો જઈશ.*

 

* આ નોંધ ‘કવિતા’ માસિકના ફેબ્રુ ૧૯૪૨ના અંકમાં આવેલા ડૉ. એરચ જહાંગીર એસ. તારપોરવાળાના લેખ ઉપરથી કરવામાં આવી છે.

 

જીહાંગીરશાહ અરદેશર તાલેયારખાન ‘કાવ્ય-ગૂટીકા અથવા સ્થિતી પ્રદર્શન’ (૧૯૦૬)માં આગળ પડતું માનસ બતાવે છે. લેખકનું માનસ બ્રિટિશ ભક્તનું છે. અને તે એટલે સુધી કે લેખકે પારસીના પવિત્ર ધર્મને બ્રિટિશ ધોરણે શીખવવા – સમજાવવા તથા ‘બ્રિટીશ યોજનાથી સુધરેલા ધર્મ-ગુરુનો સંસારસુખ અર્થે સંસારમાં પ્રવેશ કરાવવા’ ઇચ્છે છે. પુસ્તકમાં તે વખતના સમાજ ઉપર, મોટે ભાગે ભણેલી પારસી સ્ત્રીઓને લક્ષમાં રાખી કરેલા કટાક્ષ મઝાના છે :

પડી પલંગ પોથી ગ્રહી ધણિને ધમકી દેય!

‘લેડી’ બનિ નૉવેલ લિધિ, ઘર વૈતરૂં શિખવેય!

તેવી સ્ત્રીનાં બાળકાં ક્યાંથી બળકટ હોય?

રાધા રંભા સ્વપ્ન ગઈ વિલપન્તા સહુ કોય!

ગની* તું ગરીબની શું સમજે ગમી,

શું જાણે જફાઓ શું દુઃખની ગતી.

ભુખ્યાના ભુખની બળતી છે આંચ,

ટળવળતાં બચ્ચાંની, કોને તે દાઝ?

...નાગાંની તાઢનો તુંને તે શું ખ્યાલ!

ઊનની તું હૂંફ લે ત્હારી પીઠે છે શ્યાલ!

 

 

છે સર્વે તું ઝળતો, દીપતો, ખુદા!

છે સર્વે – હાજર – વાદળનાં પડમાં,

દર્યાઈ ઊંડાણમાં પહાડોનાં થડમાં.

તું સંતાયેલો છે. સૂર્યના તાપમાં,

તારાના સાજમાં, ચંદ્ર ચળકાટમાં

તું લપટાયેલો છે. કોયલ હલકમાં,

બુલબુલ રાગમાં, સકરાના નાચમાં,

તું જોડાયેલો છે. ગોલાબ લેબાસમાં,

મોગરના વાસમાં, ચંપેલીના સાજમાં,

તું મઢેલો છે. ઇનસાફના રાજમાં,

ચોક્ખાઈના કામમાં, નેકીની રંજમાં

તું ગુંતાયેલો છે. આતશ ચેરાગમાં,

સુખડનાં સાગમાં, લોબાનની ધુંઇમાં

તું જળે છે સદા.

પાહલનજી બરજોરજી દેશાઈનું ‘ગુલે અનાર’ (૧૯૨૭) પારસી અને હિંદુ સંસારનું ‘શાહનામા’ની રાહ ઉપર રચાયેલું એક રસિક કાવ્ય છે. કર્તાએ જેમાં આખું શાહનામું લખાયેલું છે તે ‘બેહરે તકારૂબ’ નામના ફારસી છંદનું પિંગળ બરાબર સમજાવ્યું છે. આ કાવ્યને લખતાં કર્તાએ ચાળીશ વરસ લીધાં છે. પારસી બાનીમાં વાર્તા કેટલીક વાર સરસ ચમક લે છે. આ કાવ્યનું મહત્ત્વ એક સળંગ લાંબા વાર્તાકાવ્ય તરીકે છે, પરંતુ વાર્તાનું બ્યાન પૂરેપૂરું કાવ્યમય નથી થઈ શક્યું. એનો કાવ્યગુણ સાધારણ કોટિનો છે.

ખુરશેદજી બમનજી ફરામરોઝ પણ પારસી બોલીના એક ગણનાપાત્ર કવિ છે. તેમની આ જાતની રચનાઓ ‘સુખુને રાહત’માં મળી આવે છે. તેમણે શુદ્ધ ગુજરાતી કવિતાની ઢબે પણ લખેલું છે.

 

 

 

 

 

 

 

{{HeaderNav2

|previous =  (૨) નર્મદરીતિના કવિતાલેખકો

|next =  (૪) પારસી બોલીના કવિઓ