સમગ્રમાંથી સઘન-વિવેચનશ્રેણી – લાભશંકર પુરોહિત/(૧) મધ્યકાળની ધોળરચનાઓ : ઉપેક્ષિત પદ્યપરંપરા: Difference between revisions

<center>*</center>

ધર્મપરક ઉપક્રમો સાથે સંકળાયેલી ધોળરચનાઓ તેમ જ જ્ઞાતિઓમાં ગવાતાં લગ્નગીતોને લગતા સંચયો/સંગ્રહો તો આપણે ત્યાં શતાધિક વરસોથી વારે વારે થતા રહ્યા છે. એટલે 'ધોળ' ને 'મંગલ' : આ બંને પદ્યઘટનાઓની મુદ્રિત પ્રાપ્યતા સાવ અલભ્ય છે એમ તો ન કહી શકાય. આમ છતાં, સાંસ્કૃતિક શબ્દઘટના તરીકે એની વિદ્યાકીય દૃષ્ટિથી ચિકિત્સા કે ચર્ચા આપણાં વિવેચન/સંશોધનમાં ભાગ્યે જ થઈ! મેઘાણીએ 'ચૂંદડી'ના સંપાદન નિમિત્તે એમાંના પ્રવેશકોમાં (ને વ્યાખ્યાનોમાં પણ) લગ્નગીતોની વ્યવસ્થિત ચર્ચા કરી, પણ ધોળ તો સાવ ઉપેક્ષિત જ રહ્યાં ! ('રઢિયાળી રાત'માં લોકગીત તળે, સત્સંગપરંપરામાં ધોળ તરીકે પ્રચલિત રચનાઓ તો ગ્રંથસ્થ થઈ છે, પણ એની અલાયદી તપાસને ત્યાં જગ્યા ન મળે એ સ્વાભાવિક છે.) 'ધવ’– પતિ એટલે 'ધવલ'નો અર્થ વર થાય, વિવાહમાં વરનાં વખાણ હોય છે એ કારણે

'ધવલ' પરથી તો આવાં રૂપો ઊતરી આવ્યાં છે. ધવલ>ધઉલ>ધોળ; ધવલકઃ>ધઉલઉ >ધોલઉં > ધોળઉ > ધોળો - ધોળિયો (બળદ). આ ચર્ચામાં પરિભાષિત 'ધોળ' સંજ્ઞાને ધવલ સાથે સગપણ છે, 'ધોર' કે 'ધોરી' સાથે નહીં એટલી બાબત તો અહીં સ્પષ્ટ થશે. યાદ રહે કે 'ધોરી' અને 'પોઠિયો' સંજ્ઞાઓ પર્યાયરૂપ નથી. ધોરી-ધૂંસરી સાથે જોતરાઈને વાહન(ગાડું)ને ખેંચે છે; એટલે કે પોતે વાહન નથી, પણ વાહનને ખેંચનાર છે; જ્યારે પોઠિયો, વાહન - ખાસ તો માલવાહક તરીકે - અને સવારી : બંને હેતુ સારે છે. શંકર માટે નંદી(પોઠિયો) સવારીનું વાહન છે; અન્ય સંદર્ભોમાં, મોટાં છાલકાં કે લગડાંને પીઠ પર બંને બાજુએ, પોઠ તરીકે ઊંચકીને ચાલે છે એટલે જ એ પોઠિયો, પોઠિયાને ધૂંસરીએ જોતરી શકાતો નથી; ધોરીને તો મૂળથી જ ધુરા સંબંધ અનિવાર્ય છે. અગ્રપુરુષોના સામૈયામાં ‘ધોરી’/‘પોઠિયો’ને શણગારીને સામેલ કરાતો હોવાની બાબતને પરંપરામાંથી ક્યાંય સમર્થન મળતું હોય એ જાણમાં નથી; હા, અશ્વ (ઘોડો), હાથી અને નજીકના ભૂતકાળમાં માફાવાળું શણગારેલું બળદગાડું: સામૈયામાં બહુમાન માટે લઈ જવાનો ચાલ હતો. (શણગારેલા રથ કે બળદગાડીના સ્થાને હવે સામૈયાની શોભાયાત્રામાં ભાતીગળ મૉડેલની મોટરગાડીએ જગ્યા લીધી છે!) વ્યુત્પત્તિ, વ્યવહાર અને પ્રચલનની દૃષ્ટિએ, ધોરી/પોઠિયો પર્યાયવાચી સંજ્ઞાઓ ઠરતી નથી. આમ, 'ધોળ'ની તારવણી માટે 'ઘોર'/'ધોર', 'ધોળો ધોરી', 'પોઠિયો' — વગેરેને સાંકળીને ચાલતો વાવ્યાપાર અતિશય દુરાકૃષ્ટ લાગે છે. હેમચંદ્રાચાર્યે ધવલ સંજ્ઞા, એનું પદ્યસ્વરૂપ, આંતરિક નિરૂપણસામગ્રી, 'ધવલ' અને ‘મંગલ’ વચ્ચેનો ફરક વગેરેને લગતી જે વિશદ સમજૂતી આપી છે. એ, પરંપરા અને પ્રચલન – બંને દૃષ્ટિએ સ્વીકાર્ય લેખવાનું સયુક્તિક લાગે છે.

ધવલ/ધોળને લગતી ચર્ચામાં ડૉ.હરિવલ્લભ ભાયાણીનું મંતવ્ય સમજ અને વિવરણની દૃષ્ટિએ વધુ સમર્પક અને સ્વીકાર્ય ઠરે એવું છે. ધોળ સંજ્ઞા અને એ તળે ઊપસતા વિભાવની શાસ્ત્રીય વ્યાખ્યા/વ્યુત્પત્તિ આપવાને બદલે, ગાનાશ્રયી પદ્યપદાર્થ તરીકેની, ધોળની ખાસિયતો અને વ્યાવર્તકતાનું ટૂંકું વિવરણ એમણે આપ્યું છે. એમના મત અનુસાર 'પદ' કે 'ધોળ'ની ઓળખ, કેવળ શબ્દપાઠને ધોરણે નહીં પણ પ્રસ્તુતિ વેળાના નિમિત્ત, પ્રસ્તુતિસંદર્ભ અને વિશેષ કરીને તો ગાયકીના ઢંગની તાસીરને ધોરણે થઈ શકે. પદ, ગરબી, ધોળ, રાસ : આ સૌ પદ્યસ્વરૂપો શબ્દઘટના તરીકે પરસ્પર વ્યાવર્તક ન પણ હોય. હકીકતે તો પ્રસ્તુતિમાં, આવી પદ્યરચનાની સહયોગિતા, નર્તનપરકતા; નિરપેક્ષ એકલગાન, સમૂહગાન, અન્ય સંગતિ, સ્ત્રી/પુરુષના સહભાગી વા એકાકી કંઠાશ્રય ઉપરાંત ગાનની નૈમિત્તિકતા જેવી બાબતો, આવી પદ્યરચનાને ઓળખનો દરજ્જો આપવામાં નિર્ણાયક નીવડતી હોય છે. એટલે જ, એકની એક પદ્યરચના આ ધોરણે પદ, ભજન, ધોળ, ગરબી : એમ સંદર્ભસાપેક્ષ અભિધાન ધરાવતી બને.

૧. આજ ગૈ'તી કાલિંદીને તીર રે, ભરવાને પાણી રે; ઊભા તીરે શ્રીહળધરવીરરે, સારંગપાણિ રે

દયારામ

અહીં (૧)માંની દયારામની રચના વૈષ્ણવ સ્ત્રીપુરુષોની સત્સંગ મંડળીમાં રાત્રે, બેસીને ગવાતી હોય ત્યારે ‘ધોળ' તરીકે સંજ્ઞિત થાય છે; એ જ ઢાળમાં સત્સંગસમાપનમાં પુરુષોના નર્તનસહયોગે, હીંચના દ્રુત લયમાં ગવાય ત્યારે હમચી; સ્ત્રીવૈષ્ણવોના નર્તન સહયોગે, હીંચના લયમાં ગવાતી હોય તો રાસ તરીકે ઓળખ પામતી હોય છે. ત્રણેય નિમિત્તે સંદર્ભમાં તાલ તો 'હીંચ' રહે; પણ દ્રુત-મધ્ય-વિલંબિતની હેરફેર રહ્યા કરે, નર્તન/અંગમુદ્રાના સાપેક્ષ ધોરણે ! જ્યારે (૨)માંની મોરારસાહેબની રચનાની ગાનતરેહ/ ઢાળ તો ૧ને જ અનુવર્તતો હોય છે; પણ ભજનમંડળીમાં રાત્રિના બીજા/ત્રીજા પ્રહરમાં દીપચંદી તાલમાં ગવાતી હોય છે ત્યારે એ ભજન તરીકે સંક્ષિત થતી હોય છે. એક દાખલા પ્રચલનમે છે થી નૈખ્રિતિકતાએ પણ અલગ અલગ પ્રકારસંક્ષા ધરાવતી હોવાના જૂ ષો વેણ વનમાં,/એનો તનમાં !' : આ રચના નારીવૃંદના નર્તનસહયોગે પ્રસ્તુત થએ અર્થ સ્વાદયો છે. આમ પૃ ૧૬૪ સત્સંગીમંડળીમાં સ્ત્રીવૃંદ લાંબે રાગે, એ જ ઢાળમાં ગાતું હોય ત્યારે ધોળ તરીકેનું અભિધાન ધરાવે છે. પરંતુ આવા કશાં નિમિત્ત વગર એકલગાન (સોલો) તરીકે પ્રચલિત ઢાળમાં જ કોઈ લલકારતું હોય તો વળી પદ પણ કહેવાય ! જોઈ શકાશે કે મધ્યકાળની પદ્યરચનાઓ, એના આરંભિક ઉપક્રમથી જ પાઠપરક નહીં, પ્રયોગપરક છે; અને આવા પ્રયોગ કે રજૂઆતનાં સ્થળ, સમય, નિમિત્ત, પ્રયોગકર્તા – આ સૌને ધોરણે પદ્યરચનાને સંદર્ભવિશેષને અનુવર્તતી ઓળખ તત્પૂરતી મળતી હોય છે પરંતુ પ્રાકારિક(generic) નિર્ધારણ માટેનાં આવાં અનુનેય(flexible) અને તદર્થક(adhoc) ધોરણોથી સાંપડતાં ચલાયમાન અભિધાનની આ પ્રવૃત્તિને આપણી પ્રચલિત/પરિચિત કાવ્યશાસ્ત્રીય સમજ તો નરી અરાજકતા, શિથિલતા અને અશાસ્ત્રીય ગણીને હસી કાઢે. ખરી રીતે તો બહુપરિમાણાત્મક અને એકાધિક પ્રયોજનશીલ આ પદ્યસંપદાની સમ્યક્ વિવેચના માટેનું કાવ્યશાસ્ત્ર પણ એ શબ્દસૃષ્ટિની અંતઃપ્રકૃતિ અને પરિણતિના પરિસરમાંથી પાંગરે તો એમાંની અદીઠ ઊર્જાનો ઉઘાડ સાંપડે, અને એના યથાતથ આકાર/પ્રકારની આંકણી મળે. ધોળ અને મંગલ : આ બંને પદ્યપદાર્થનું પાર્થક્ય તો હેમચંદ્રાચાર્યના કાળથી જ સ્પષ્ટરેખ છે. વિવાહાદિ મંગલ પ્રસંગોને લગતાં લગ્નગીતોનો આખો ઈલાકો 'માંગલિક ગીતો’ કે મંગલગીતો તરીકે પ્રચારમાં રહ્યા કર્યો, પણ એનો સાહિત્યિક દરજ્જો આપણે લોકગીતના પેટામાં મૂકીએ છીએ. અજ્ઞાતકર્તૃક આ રચનાઓની તરેહ, ધોળને મુકાબલે ભાવ પરત્વે અને ગીતની આકૃતિ લેખે નોખી કિસમની લાગે. ઉપાડનાં બે/ત્રણ ચરણો પછી, આખું ગીત રૂઢ વર્ણકોથી અનુબંધિત રહ્યા કરે. મોટે ભાગે ઉપાડપંક્તિમાં જ કલ્પનની લકીર આપણને સ્પર્શી જનારી હોવાની; આને મુકાબલે ધોળની અંતઃસામગ્રી, રૂઢ વર્ણકોને બદલે, ભાવના વિવર્તોથી વલયો રચતી રહે. ગાયકીના ઢંગ પરત્વે તો, કેટલીયે રચનાઓમાં, ધોળ અને મંગળ, સમાંતર ને સરખી લયસપાટી પર વિચરતાં જણાશે; કેમ કે બંનેનું સાંગીતિક અનુસંધાન પરંપરિત લોકઢાળો સાથે જ રહ્યું છે. લગ્નગીતોની ગાનતરેહ ઉપરાંત, કેટલીક વાર એમાંના ચરણખંડકો/શબ્દગુચ્છો પણ ઉપાડીને પુષ્ટિસંપ્રદાય તથા સ્વામિનારાયણ પરંપરાના કવિઓએ, પોતપોતાના ઉપાડીને પકિ છે. બ્રહ્માનંદ સ્વામી અને પ્રેમાનંદ સ્વામીની આ પ્રકારની ધોળરચનાઓ અહીં યાદ પુષ્ટિસંપ્રદાયની આચાર્યપરંપરા ગૃહસ્થીપરાયણ રહી એટલે મૂળ પુરુષ પછીથીય વિઠ્ઠલનાથજીથી માંડીને અનુકાલીન આચાર્યોના વિવાહાદિ પ્રસંગોને લગતાં માંગલિક ગીતો રચાતાં રહ્યાં; જ્યારે સ્વામિનારાયણપરંપરાના મૂળ પુરુષ સહજાનંદજી મહારાજ સ્વયં બ્રહ્મચારી હતા એ સ્થિતિમાં એમની શરીરશોભા, વિધવિધ પરિધાન, વિચરણ અને વિશ્રામના વિલાસોને લગતી ધોળરચનાઓ મળે છે, શ્રીજીમહારાજના પ્રભાવકતા ને સમુદાર વ્યાપનના વિધવિધ ભાવો – પ્રીતિવિલાસ, વિરહ, પ્રતીક્ષાન લગતી સાંદ્ર રચનાઓ પ્રેમાનંદે આપી છે. છેક કવિ ન્હાનાલાલ પર્યન્ત આ ધોળ પરંપરાનું સાતત્ય દેખાશે.

ધર્મ, રાજ્ય અને સમાજ : પ્રજાજીવનની આ પ્રમુખ સંસ્થાઓમાં અગ્રતા ધરાવતા ઉત્તમ પુરુષોનાં પરાક્રમો, અતુલિત કાર્યસિદ્ધિ, વિજય, પદપ્રતિષ્ઠા: આવા સમ્માનપ્રદ અવસરો મધ્યકાળે સમુલ્લાસના જાહેર ઉત્સવો બની રહેતા. સમયક્રમે, રાજપુરુષો અને શ્રેષ્ઠીઓના સમ્માન ઉપક્રમો ઔપચારિક બની રહ્યા. એમની પ્રશસ્તિ અને કીર્તિગાન કરનારો વ્યવસાયી વર્ગ પણ દ્રવ્યપ્રાપ્તિના યોગે એમાં જોડાતો રહ્યો; જ્યારે ધર્મ- સંપ્રદાયના અગ્રપુરુષોનાં પ્રાકટ્યપર્વ, દીક્ષાવિધિ, પદપ્રતિષ્ઠાપન, ઉપદેશ/બોધ માટેના મેળાવડા એનાં હરખભર્યાં સામૈયાં ને સમ્માન, વિશાળ પ્રજાસમુદાયની શ્રદ્ધા અને સહજ ઊલટના સમૈયા બની રહેતા. આ કારણે પ્રજાકીય ઉલ્લાસના વિધવિધ ભાવને લલકારતી પદ્યરચનાઓ, જ્ઞાતકર્તૃક હોય તો યે વ્યાપક સમુદાયની ભાવાભિવ્યક્તિ તરીકે પ્રચારમાં આવવા લાગી.

જોકે સંપ્રદાયપુરઃસર કૃષ્ણભક્તિનો આરંભ આપણે ત્યાં પંદરમી સદી પછીથી થાય છે.પરંતુ એ પૂર્વે પૌરાણિક કૃષ્ણભક્તિ તો પ્રસારમાં હતી જ. દ્વારકા અને ડાકોર : આ બંને તીર્થો સંપ્રદાય-પ્રવેશ પૂર્વેનાં કૃષ્ણતીર્થો છે. નરસિંહ અને મીરાંની કૃષ્ણભક્તિપરક ગેય રચનાઓનો અંતર્વિલાસ, આ પૌરાણિક ઢબની કૃષ્ણભક્તિને ઉપલક્ષે છે. એટલું જ નહિ, આપણી લોકપરંપરામાં તરતા રહેલાં અઢળક લોકગીતોમાંનો કૃષ્ણવિલાસ પણ પૌરાણિકતા ઉપરાંત લોકરંગની તળપદી ભાવસપાટીઓને ચમકાવતો રહે છે. ‘લોકગીત’ તરીકે વર્ગીકૃત થઈને ગ્રંથસ્થ થઈ ચૂકેલી, કૃષ્ણલીલા વિશેની વિવિધ પદ્યરચનાઓ, એમાંની નિરૂપણગત માવજત ને ભાવોત્કર્ષની અશિથિલ આકૃતિના બળે, અજ્ઞાતકર્તૃક ધોળરચના હોવાની સંભાવના પણ નકારી શકાય નહિ. પૌરાણિક ઢબની ભક્તિપરંપરાને અનુવર્તતાં જ્ઞાતકર્તૃક કૃષ્ણગીતો તથા લોકપરંપરામાં પ્રચારમાં રહેલાં કૃષ્ણલીલા વિષયક કેટલાંક લોકગીતોમાં સાંપ્રદાયિક રચનાકારોએ અહીંતહીં થોડીક હેરફેર કરીને પોતાની નામછાપ સાથે ધોળ તરીકે સાંપ્રદાયિક ચલણમાં મૂકી દીધાં હોવાની સંભાવના પણ એટલી જ. આ સંજોગોમાં ધોળરચનાઓમાંના અમુક હિસ્સાને બાદ કરતાં કેટલીયે ધોળરચનાનું કર્તૃત્વ સંદેહાસ્પદ રહેવાનું.

કૃષ્ણભાવના અતિપ્રચલિત ધોળનો ખંડક ટાંકું ? ૪. મેં તો તુલસી રોપ્યાં રે જમણા હાથમાં, મારે નત્ય ઊઠી દરશન થાય ! મોહન હાલ્યા મથુરામાં ! તુલસી એક, બીજે ને ત્રીજે પાંદડે, એનાં પાંદડાં ક્રોડ બે ક્રોડ . મોહન...

તમે આજના ચૂક્યા કે'દિ આવશો ? કે'દિ જોયેં તમારલી વાટ ? મોહન... જેવા મોર, બપૈયા ને મેહુલા, ડૂંડાં ડોલ્યે અમારલી વાટ ! મોહન...

કૃષ્ણના મથુરાગમનને કારણે વિરહિણી ગોપી, જમણા હાથમાં તુલસી રોપીને કૃષ્ણસ્મૃતિનું સાતત્ય સાચવી રાખે. તુલસીનો છોડ તો 'ક્રોડ બે ક્રોડ' પાંદડાં પર્યન્ત ઊઝરીને મોટો થયો! કૃષ્ણ, તમે ક્યારે આવશો ? વર્ષાના આરંભે ખેતરમાં વાવેલા છોડ મોટા થઈ જાય, નીંઘલી ગયેલાં ડૂંડાં ઢળી પડે, એટલે કે ચોમાસું ઊતર્યે, શરદની પ્રફુલ્લ રાત્રિના રાસની વેળા 'અમારલી વાટ' જોજો ! કૃષિપંચાંગનો સમયસંકેત જોયો? ધોળના ઉત્તરાર્ધમાં કૃષ્ણઆગમનના સમાચારે ગોપીઓનો ઉલ્લાસ, શૃંગારસજ્જા અને સમાપનમાં,

‘જેવા ગોપિયુંને વ્હાલા કાનજી, માતાજશોદાને વ્હાલો બાળો કા'ન !' આમ પ્રિયા/માતાના કૃષ્ણસંબંધના પાર્થક્યના મર્મસૂચન સાથે ધોળ પૂરું થાય છે.  

બેત્રણ નમૂના રામભક્તિને ઉપલક્ષતા ધોળખંડકના મૂકું ? શરૂઆતમાં તો ઉપરના

ધોળને જ અનુસરતી ગાનતરેહનો ખંડક : ૫. રામલખમણ વનમાં સીધાવતા/ સતી સીતાજી આવતાં સાથ/ કહે રઘુનાથ/ પધારો પિયર ભણી !

મેડીને બદલે કેડીના કાંટા, ભોજન/પોઢણની તકલીફો વર્ણવી અંતે  

‘તમે પરણ્યાં પછેં પિયર નથી ગિયાં, તમારાં માતાપિતા જુવે વાટ.'  કહે...

મધ્યકાળની ક્વયિત્રી પુરીબાઈના 'સીતામંગળ'માંથી ધોળનો ખંડક આપું છું. રસાર માટે ૬. સતી સીતાને ચરણે લાગું જી, નિર્મળ વાણી ને શુદ્ધબુદ્ધ માગું જી. શિવરા મંડપ રચિયા જ્યારે ને તેડાવ્યા સૌ ભૂપ; ઋષિ સાથે રાઘવ આવિયા એનું મહામનોહર રૂપ

કર જોડી 'પૂરી' ભણે જેનો અમરાપુરીમાં વાસ સ્વામી સૌ સંતની દાસ છું રઘુનાથજી રાખો પાસ.

રમવા નીકળેલા બાળક રામ, મહેલમાં જઈને પારણામાં પોઢી ગયા છે, પણ પુત્રવિહ્વળ કૌશલ્યા એની ગોતમાં અહીંતહીં આંટાફેરા કરતી રહે છે. માતૃવાત્સલ્યની લકીર ઉપસાવતું ભાલણનું આ ધોળ : ૭. પ્રીતે પાડે કૌશલ્યાજી સોર, રઘુબા મારો ક્યાં રે રમે ? મારો કોમળ બાલકિશોર, રઘુબા મારો ક્યાં રે રમે ? નથી નાનકડો લક્ષ્મણ સંગ, રઘુબા મારો ક્યાં રે રમે ? આનંદમાં ઉઘાડે અંગ, રઘુબા મારો ક્યાં રે રમે ?

પુત્રશોધમાં આકુળવ્યાકુળ માની ચારેકોર દોડાદોડી, જાતજાતના તર્કવિતર્ક, ‘ઊભી થાય ને ઢળે ધરણ'ની રઘવાઈ દશા, પણ અંતે, 'ગઈ મિથુલા તે મેહેલમાંય' તો ‘પોહોડયા પારણે પુરુષ પુરાણ'ને નિહાળીને જીવ હેઠો બેઠો !

ટૂંકી ચાલની આ ગાનતરેહ મધ્યકાળના ઘણા કવિઓએ ભાવની દ્રાવકતાની ચોટ વ્યક્ત કરવા પ્રયોજી છે. અહીં ટૂંકાં માપમાનના ચરણયુગ્મના પ્રાસાંતે 'રઘુબા મારો ક્યાં રે રમે ? – નાં આવર્તનોનું સાતત્ય, કૌશલ્યાની વ્યાકુળતા, ચિંતા, ખિન્નતા, ઘલવલાટ અને ઘાંઘાપણું - કેટકેટલી સંચારી મુદ્રાઓને વ્યંજિત કરે છે ?

પુષ્ટિસંપ્રદાયની વૈષ્ણવપરંપરામાં, ધોળસાહિત્યના વિશેષ પ્રચાર-પ્રસાર પાછળ, આગળ નોંધ્યું તેમ, વ્રજભાષી કીર્તનગાનની અનિવાર્યતાનો આગ્રહ રહ્યો છે . પંદરમી/ સોળમી સદીમાં આપણે ત્યાં ધર્મ-ભક્તિના પરિસરમાં ધોળરચનાઓનો વ્યાપક ચાલ અને ચલણ તો હતાં જ; ઠાકુર સમ્મુખ થતાં કીર્તનોના સેવાક્રમને બાદ કરતાં ભક્તિસત્સંગમાં તો ગુજરાતી રચનાઓનો નિષેધ નહોતો. એટલે બહોળા ભાવુક વૈષ્ણવસમુદાય માટે નિત્ય પાઠ માટેની સાંપ્રદાયિક સંસ્કૃત કૃતિઓનાં લોકગમ્ય અને ગેય અવતરણો થવા લાગ્યાં, એ જ રીતે કૃષ્ણલીલા, સત્સંગબોધ, સાંપ્રદાયિક શીખ, આચારસૂત્રો વગેરેની પદ્યરચનાઓ પ્રચારમાં આવવા લાગી. આ બંને હેતુ માટે ધોળ એ તત્કાલે લોકપ્રચલિત અને બહુમાન્ય પદ્યમાધ્યમ હતું. આ કારણે સાંપ્રદાયિક ધોળરચનાઓનાં સર્જન અને સમાદર માટે જબરો અવકાશ ઊભો થયો. છેક ઓગણીસમી સદીના અંત પર્યન્ત પરંપરિત ઢબે પુષ્કળ ધોળરચનાઓ લખાતી રહી. આ સાંપ્રદાયિક ધોળરચનાઓ નિરૂપણની બાબતમાં નોખનોખી ધારામાં પડે છે. સંપ્રદાયબોધ કે સંસ્કૃત ગ્રંથોનું ગુજરાતી પદ્યાવતરણ, મહદંશે વલ્લભીય આચાર્યો દ્વારા થયા કર્યું. આચાર્યોએ સંસ્કૃત શાસ્ત્રસેવા અને વ્રજભાષી કીર્તનપદો તો આપ્યાં; પણ ગુજરાતસંપર્કના અતિશયને કારણે ગુજરાતી ધોળરચના પણ એમને સુકર હતી. ગો.શ્રી વ્રજભૂષણજી (સં.૧૭૬૫) દ્વારા 'યમુનાષ્ટક', 'સર્વોત્તમસ્તોત્ર', 'નામરત્નાખ્યસ્તોત્ર' જેવાં સાંપ્રદાયિક સંસ્કૃત સ્તોત્રો, સરળ ને લોકગમ્ય ભાષા પરિપાટીમાં ધોળ રૂપે ઊતર્યાં. કાકા વલ્લભજીએ 'વલ્લભ', 'દાસ', 'નિજદાસ' ઉપનામથી 'ચાખડીનું ધોળ', 'દશમર્મનું ધોળ', 'વિનંતિનું ધોળ' વગેરે આપ્યાં. ઉપરાંત 'નવરત્ન' (સંસ્કૃત)નું ધોળરૂપાંતરણ પણ કર્યું. પ્રતાપી આચાર્યશ્રી હરિરાયજીએ 'રસિક' ઉપનામથી વ્રજભાષી પદોની રચના તો કરી; ગુજરાતી ધોળરચનાઓ પણ આપી. આ ઉપરાંત શ્રી પુરુષોત્તમજી ખ્યાલવાળા (સં.૧૮૭૬) નાં ટપ્પાનાં પદ, પરિક્રમાનું ધોળ; ગોશ્રી રામકૃષ્ણજી (સં.૧૮૩૩) અને 'લાલા લહેરી'ના ઉપનામથી ગો. ગોપાલલાલજીની ધોળરચનાઓ પણ જાણીતી છે.

સાંપ્રદાયિક અનુયાયી વર્ગ માટેના નિત્ય પાઠમાં આવશ્યક ધોળ, પ્રમાણમાં પ્રસ્તારયુક્ત પદ્યરચનાઓ ઠરે; કેમ કે એમાં કાવ્યત્વ તો સાવ પાંખું, કહો કે નહિવત હોય, પરંતુ પદ્યનિબંધનને લીધે, સ્મૃતિક્ષમતા અને ગાનની શ્રુતિરમ્યતા એના લાભમાં રહે. આવી પદ્યરચનાઓ પાછળનો મકસદ પણ કવિતાસિદ્ધિનો નહિ એટલો શ્રદ્ધાસાચવણનો હોય છે. એટલેસ્તો સત્સંગમંડળીમાં વિશેષતઃ સ્ત્રીસમુદાય સમૂહમાં ગાઈ શકે એવી એની ગાનક્ષમ પદ્યતરેહો રહે.

વર્ણનાત્મક ઢબની આ વિસ્તારી ધોળરચનાઓને મુકાબલે ઠાકુરસ્વરૂપ; વિધવિધ લીલાપ્રસંગો - દાનલીલા, રાસલીલા, પનઘટલીલા, ગૌચારણ ઉપરાંત વાત્સલ્ય માધુર્યને લગતા ભાવવિશેષોને નિરૂપતી ધોળરચનાઓનું પ્રમાણ ઘણું વધારે. વળી, આચાર્યોના જન્મદિવસ, એમના વિવાહાદિપ્રસંગો, સંપ્રદાયપ્રવર્તક શ્રીમદ્વલ્લભ, વિઠ્ઠલનાથજી, ગોકુલનાથજીની પ્રભાવકતા, પધરામણી, સત્કારની વધામણી તથા અન્ય ઉત્સવોના ભાવવિલાસોને લયહિલોળના ઘેરા સ્પર્શબળે હૃદ્ય અને શ્રુતિમધુરતામાં સંગોપતાં અઢળક ધોળ રચાતાં રહ્યાં. સિદ્ધાંતબોધ, સ્વરૂપલીલા ઉપરાંત વૈષ્ણવી ધોળરચનાઓનો ત્રીજો પ્રદેશ છે સત્સંગમહિમા, વૈષ્ણવતા, દીનતા, વિનંતિ કે આશ્રયના ભાવોનું ઉદ્ગાન. વ્રજમહિમા, વૃંદાવન, યમુના, ગોવર્ધનમહિમા, ગોકુલપ્રીતિને ગાતી ધોળરચનાઓને પણ આ જૂથમાં મૂકી શકીએ. સંપ્રદાય અને વૈષ્ણવતા: આ બંનેની મહત્તા-ગૌરવને વર્ણવતાં 'અષ્ટસખા' (સૂરદાસ વગેરે), ચોરાશી વૈષ્ણવો, બસોબાવન વૈષ્ણવોની નામસૂચિ ધરાવતી પ્રસ્તારી પદ્યરચનાઓની ધોળ ઓળખ, ઔપચારિકતા સાચવતી ગણશું ?

વિગતોમાં ઊતરીએ એ પહેલાં સાંપ્રદાયિક ધોળસંપદાની જાળવણી અને સંચયોની ટૂંકી તપસીલ આપું ? સંપ્રદાયના આરંભથી છેક ઓગણીસમી સદીના પૂર્વાર્ધ લગી તો, આ સકલ સામગ્રી ભાવુક વૈષ્ણવજનસમુદાયની મુખપરિપાટીએ વિચરતી રહી.

ગુંસાઈજી અને તે પછી ગોકુલનાથજી, ગિરિધરજી, હરિરાયજીના ગુજરાત પ્રવાસો દરમિયાન, સત્સંગગોષ્ઠીઓમાં ક્યાંક/કોઈક સ્થળે કાચી નોંધ થતી હોવાના સંકેતો વાર્તાસાહિત્ય પરથી તારવી શકાય. ખંભાત, ભરૂચ, ગોધરા, કપડવંજ, અમદાવાદ જેવાં નગરોમાં આવી હસ્તલિખિત નોંધની પ્રાપ્યતા હતી. સને ૧૮૭૦પછીના અરસામાં થોડાઘણા સંકલનો થતાં રહ્યાં, પણ સને ૧૯૦૦માં શેઠ ગોવિંદરામ દ્વારકાદાસે 'પુષ્ટિમાર્ગીય પદસંગ્રહ ભાગ ૧,૨,૩ પ્રકાશિત કર્યા; આ પછી લલ્લુભાઈ છગનદાસ દેસાઈએ ‘વિવિધ ધોળ તથા પદસંગ્રહ' ભાગ ૧,૨ સને ૧૯૧૧ માં પ્રસિદ્ધ કર્યા. આ પછી તો ચંપકલાલ નાયક, વસંતરામ શાસ્ત્રી, હરિદાસ ઝવેરદાસ વગેરેએ પણ કીર્તનપદો સાથે ગુજરાતી ધોળને સમાવતા સંચયો પ્રકાશિત કર્યા. સને ૧૯૪૬માં, ‘ખંભાતના વૈષ્ણવ કવિઓ તથા એનાં ધોળ, પદ, કીર્તનના પ્રકાશનની પણ નોંધ એ માટે લેવી રહે કે એકલા ખંભાતમાં જ ૧૭ જેટલા રચનાકારો થઈ ગયા ! યાદ રહે કે આ બધાં પ્રકાશનો મોટે ભાગે સાંપ્રદાયિક દૃષ્ટિથી થયાં છે. સંપાદનની શાસ્ત્રીયતા, ચોકસાઈ કે પાઠની શોધસંગતિની અપેક્ષા એમાં રાખી ન શકાય. આ પછીનાં પ્રકાશનો મહદંશે પૂર્વસંચિત સામગ્રીની આંતરિક વર્ગણીમાં અહીંતહી થોડી હેરફેર કરીને પ્રકાશિત થતાં રહ્યાં છે. જ્યાં નવાં ઉમેરણો થયાં ત્યાં આધુનિકતાના રંગે બનાવટી તરજોમાં આભાસી ધોળ કૃતિઓ વરતાઈ આવે. એટલે પરંપરાને પ્રામાણિક રીતે સાચવતી ધોળરચનાઓ તો ઓગણીસમી સદીના સમાપન પર્યન્તની ગણી શકાય.

સંપ્રદાયના પ્રારંભકાળથી જ વ્રજ ભાષાનાં પદોની સમાંતરે ગુજરાતમાંધોળરચનાઓનો ચાલ શરૂ થઈ ચૂક્યો હતો. સાંપ્રદાયિક અનુશ્રુતિ અનુસાર વિઠ્ઠલનાથજીના સેવકોમાં ૪૫ જેટલા કવિઓ; અને એમના પુત્ર ગોકુલનાથજીના સેવકોમાં ૨૫ જેટલા કવિઓ થઈ ગયા ! શ્રીમદ્ વલ્લભના દીક્ષિત વૈષ્ણવોમાં કૃષ્ણદાસ મહત્ત્વના કવિ છે. જોકે એમની વ્રજભાષી રચનાઓ પુષ્કળ છે. એમની કીર્તનસેવાની વિશેષતાને લીધે જ એ 'અષ્ટછાપ' કવિઓમાં સ્થાન ધરાવે છે. એ મૂળ તો ચિલોડા ગુજરાતના જ; પરંતુ ગુજરાતી ધોળ એમનાં ગણતર જ છે. સાંપ્રદાયિક પરંપરામાં બીજું મહત્ત્વનું નામ છે ગોપાલદાસનું. વિઠ્ઠલદીક્ષિત ગોપાલદાસની કીર્તિદા કૃતિ છે 'વલ્લભાખ્યાન'. નવ પદ્યએકમોમાં ગ્રથિત હોવાથી એને 'નવાખ્યાન' પણ કહે છે. વલ્લભ વિઠ્ઠલ અને એમના સાત પુત્રો : આવા ત્રિ-ક્રમીય આચાર્યવંશ પ્રત્યેની ભક્તિ આ રચનાની પીઠિકામાં રહે છે. પ્રકારઓળખ 'આખ્યાન' હોવા છતાં એનું ગાનાત્મક આંતરસ્વરૂપ ધોળને અનુવર્તે છે. એમાંનાં પ્રકૃતિવર્ણન, અલંકાર અને પદ્યપ્રવાહની તરલતા ધ્યાન ખેંચે છે.

સાંપ્રદાયિક ધોળરચનાની પ્રવૃત્તિને વધુ વેગ તો મળ્યો શ્રીગુંસાઈજી (વિઠ્ઠલનાથજી)ના ગાઢ ગુજરાતસંપર્કના યોગે, ખંભાતમાં (સં. ૧૬૧૩) એમના લાંબા રોકાણ દરમિયાન, પ્રભાવશાળી અને પ્રસન્નકર વ્યક્તિત્વથી પ્રેરાઈને, નગરના અગ્રણીઓ સમેત અસંખ્ય સ્ત્રીપુરુષોએ સાંપ્રદાયિક દીક્ષા - બ્રહ્મસંબંધ — લઈ સંપ્રદાયપ્રવેશ કર્યો. સહજપાલ દોશી, જીવા પારેખ અને મગનભાઈ જેવા શ્રેષ્ઠીઓ એમાં હતા; તો માધવદાસ દલાલ, મુરારિ આચાર્ય, રામદાસજી જેવા કવિઓ પણ હતા. આ માધવદાસ દલાલ (સં.૧૫૮૦-૧૬૬૦)ની અઢળક ધોળરચનાઓ આજે પણ પ્રચારમાં છે. ભાવસંપન્નતા, ગાનતરેહની લોકસ્પર્શિતા, રચનાની આકૃતિગત અશિથિલતાને કારણે, સંપ્રદાયમાં સૌથી વધુ ચલણ એમની ધોળરચનાઓનું છે. ‘આંબો અખંડભુવનમાંથી ઊતર્યો' ઉપાડપંક્તિથી આરંભાતું ભાગવતકલ્પદ્રુમનું ધોળ, નિત્ય સાયંકાળે પ્રત્યેક વૈષ્ણવઘરમાં ગવાતી 'જયજયશ્રી યમુના' એ આરતી; 'વ્હાલા મારા વૃંદાવનને ચોક કે વ્હેલા પધારજો રે લોલ'થી આરંભાતું રાસનું ધોળ, ઉપરાંત શ્રીનાથજી, શ્રી મહાપ્રભુજી, શ્રી ગુંસાઈજીને લગતાં ધોળ, નથની, વાંસળી, દાણલીલાને લગતાં ધોળઃ છેલ્લાં ચારસોક વરસથી હજારો વૈષ્ણવ સ્ત્રીપુરુષોનો કંઠ એમની ધોળરચનાઓનાં ગાનથી પલળતો રહ્યો છે. ભીમ, વાસણ, બલદાસ, મોહનભાઈ (‘મોટાભાઈ'), મહાવદાસ, હરિદાસ : આ સૌની ધોળરચનાઓ પણ વ્યાપક પ્રચારમાં છે. ધોળરચનાની બાબતમાં સ્ત્રીકવિઓનું પ્રદાન પણ છે. કપડવંજનાં ફૂલબાઈ(ઓ વ્હાલાજી, વ્હાલ ધરી વળ્યા તો અળગાં નવ કરો), રૂપાંબાઈની ગોકુલનાથજી વિશેની ‘શોભન’ રચનાઓ, 'પ્રેમસખી'ના રાસ વિશેનાં ધોળ પણ સત્સંગસ્થાન ધરાવે છે.  

ધોળરચનાઓનો ભાવપરિઘ સ્વાભાવિકપણે સંપ્રદાયનાં ભાવકેન્દ્રો પૂરતો સીમિત રહે છે, પણ આ ભાવોને ઉપસાવતી નોખનોખી લયતરેહો સાચવતી અસંખ્ય રચનાઓ મળે છે. શ્રીનાથજી વિશે પચાસેક ઉપરાંત યમુના(૩૦), વલલભ (૨૫), ગુંસાઈજી(૩૦), ગોકુલનાથજી (૧૫) સાત સ્વરૂપ મના કરમિલાલ લપ) : જોઈ શકાશે કે ભાવવિષયોની સીમિતતા, રચનાનાના વૈવિધ્યને સંકોચતી નથી.

પરંતુ કાવ્યગુણે સંપન્ન ધોળરચનાઓ તો સાંપડે છે દયારામ પાસેથી. સાહિત્યિક જગતમાં દયારામની કવિતા વા કવિતાનો કોઈ પ્રદેશ - ધોળ તરીકે સંજ્ઞિત નથી, એ સાચું; પણ ગરબી તળે સંશિત રચનાઓ પણ, ગરબીના મૂળગત વિભાવને કક્યાં અનુવર્તે છે? સંપ્રદાયનો સિદ્ધાંતવ્યાપ અને સેવોપચાર – આ બંનેથી દયારામ પૂરેપૂરા અવગત જ નથી; અનુસંધિત પણ છે. લયવૈવિધ્યનાં વિવિધ સંકુલોથી ગંઠાતી એમની ઊર્મિગીત પ્રકારની પુષ્કળ રચનાઓ સંપ્રદાયપરિસરમાં રાસ, હમચી, વડચડ, ધોળ રૂપે નિત્યસત્સંગમાં પ્રયોજાતી રહે છે. 'વ્રજ વહાલું રે', 'શોભાસલૂણા શ્યામની’, 'રૂડા દીસો છો રાજેશ્વર', 'શ્યામ રંગ સમીપે', 'હુંરે શું જાણું' : લીલાવિલાસની આવી રચનાઓ ઉપરાંત 'વૈષ્ણવ નથી થયો તું રે', 'તાદૃશી જન તો’, ‘નિશ્ચેના મ્હોલમાં' જેવી સંપ્રદાયભાવને ઉપલક્ષતી કૃતિઓ 'ધોળ' તરીકે, વૈષ્ણવમંડલીઓમાં સ્થાન ધરાવતી હોય છે. ભાવસૌંદર્ય, નિરૂપણગત કાવ્યચાતુરી, લયસંયોજનની અવનવી પ્રયુક્તિઓથી સરજાતી મોહક ગાનપ્રભાવકતા : આવી રસોપકારક સર્જકતાના બળે, દયારામ કવિ તરીકે જેટલા પ્રસિદ્ધ છે એટલી જ સુવાસ સાંપ્રદાયિક પિરસરમાં વૈષ્ણવતાના ઉદ્ગાતા તરીકેની છે.

કાવ્યગુણે પાંખાપણું હોવા છતાં આ ધોળરચનાઓની ઊંડી અપીલનું મહત્ત્વનું પરિબળ તો છે લયતરેહોની વિધવિધ સંસૃષ્ટિથી, એની ગાનસપાટીએ રચાઈ રહેતી શ્રુતિમધુરતા. તત્કાલીન દૈશિક પરિસરમાં વ્યાપકપણે લોકપ્રચારમાં રહેલી ગાનતરેહોને એ સ્વીકારે છે; એટલું જ નહિ, એના લયખંડકોનાં સંયોજનોમાંથી અવનવાં લયસંકુલોનું પણ એ નિર્માણ કરે છે. એવી આકર્ષક શ્રોતઆકૃતિની નિર્મિતિ અને એનો રચનાગત ઉપચયાત્મક અનુબંધ : આ બંને વાનાંનાં નિદર્શનો થોડાંક અહીં ટાંકું ?  

૧. રસીલા નંદનંદન વર છો લાડીલા રે, / વ્રજવનિતા સૌ કેરા પ્રાણતણા આધાર;  

ધ. મહેમાનો, ઓ વ્હાલાં, પુનઃ પધારજો તમ ચરણે અમ સદન સદૈવ સુહાય જો !

  'કાન્ત'

મધ્યકાળનાં પદ્યસ્વરૂપોનો મામલો એને લગતી સંજ્ઞાઓ તળે ઊપસતા વિભાવોની ચલનશીલતાને કારણે આપણી વિવેચનાને સતત પજવતો રહ્યો છે. 'ધવલ' અને 'મંગલ' સંકેતોની હેમચંદ્રાચાર્યપ્રતિપાદિત સમજ, ભક્તિપરક સંપ્રદાયોની સ્થાપના ને પ્રસાર સુધીમાં આવતાં કેટલી બધી પરિવર્તિત થઈ જાય છે? ગરબી, રાસ, આખ્યાન જેવી એકાધિક પરિમાણોથી જ સાર્થક ઠરતી રસઘટનાને, આપણે શબ્લૈકસિદ્ધ પદાર્થ માનીને ચાલતા રહ્યા પદ્યસ્વરૂપના વ્યાખ્યાયન/વિવરણની આ ઢબની પરિપાટીને અનુસરીને ધોળના કિસ્સામાં પણ આવું જ બને! સંસ્કારપ્રદેશની શબ્દઘટના તરીકે 'ધોળ’નું પદ્યસ્વરૂપ સ્થિતિચુસ્ત રહ્યું નથી. પંદરમી સદી પછી વિસ્તરેલા ભક્તિસંપ્રદાયો : પુષ્ટિસંપ્રદાય, પ્રણામી અને છેક સ્વામિનારાયણ સંપ્રદાયના સાધુકવિઓ દ્વારા આ પદ્યઘટનાનો વિનિયોગ ભક્તિપોષણ નો રહ્યો છે. ધર્મભાવને ઉપલક્ષીને ગાનવિશેષની તાસીર ધરાવતું આ પદ્યસ્વરૂપ સાંગીતિક પરિભાષા પ્રયોજવાનું સાહસ કરીને કહીએ તો આપણા દેશી સંગીતનો સ્થાનીય 'ઘરાનો' લેખી શકાય ? 'રાગ સારંગનું ધોલ્લ', 'રાગ મહલાર ધોલ્લ', કે 'ધોલ્લ રાગ કાહાનડો' જેવી શીર્ષકનોંધ ને આપણે કયા અર્થમાં ઘટાવશું ? ભાવની શબ્દાત્મક પદ્યઘટના તો એ છે જ; પરંતુ સ્થાનીય ગાયકીના વિશિષ્ટ ઢંગમાં થતી એની રજૂઆતને કારણે એ ધોળ બને. પદ્યરચનામાં જો આછોપાતળો કે પૂરેપૂરો કવિતાગુણ હોય તો પણ એણે ગાનતરેહની અદબમાં રહીને ચાલવું પડે, શરત એટલી કે આ ગાનતરેહ બહુજનગમ્ય હોવી ઘટે. ધોળના શબ્દનું અધિષ્ઠાન આપણા સૈકાઓ જૂના લોકઢાળો છે; અને આ ઢાળોમાં પ્રજાચેતનાનાં નિગૂઢ સ્વરમંડલો ધરબાયેલાં છે. એટલે લોકઢાળ કેવળ સ્વર/તાલનો સંયોગ નથી; એને પોતાનું આગવું વ્યક્તિત્વ હોય છે. એ વૈભવ થકી જ સૈકાઓ પર્યન્ત પ્રજાકંઠમાં/કર્ણમાં ગૂંજતા રહ્યા, ગાજતા રહ્યા.*

પાદટીપ

૪. જુઓ ‘આપણા કવિઓ' ખંડ ૧: નરસિંહયુગની પહેલાં કે.કા.શાસ્ત્રી, પ્રકાશક ગુજરાત વર્નાક્યુલર સોસાયટી, અમદાવાદ(પ્રથમ, ૧૯૪૨), પૃ. ૩૨૧, ૪૧૨-૩

૫. જુઓ નરસિંહ મહેતા અધ્યયન ગ્રંથ સં રસિક મહેતા, પ્રકાશક બહાઉદ્દીન કૉલેજ, જૂનાગઢ. (પ્રથમ, ૧૯૮૩), પૃ. ૧૭૦