ભારતીય કાવ્યસિદ્ધાંત/મમ્મટની કાવ્યની વ્યાખ્યા: Difference between revisions

Jump to navigation Jump to search
no edit summary
(+1)
 
No edit summary
 
Line 1: Line 1:
{{SetTitle}}
{{SetTitle}}
{{Heading|મમ્મટની કાવ્યની વ્યાખ્યા :|}}
{{Heading|મમ્મટની કાવ્યની વ્યાખ્યા :|}}
{{Poem2Open}}
{{Poem2Open}}
અલંકાર, ગુણ અને દોષની વ્યાખ્યાઓમાં મમ્મટ રસને કાવ્યનો આત્મા ગણાવે છે. કાવ્યના પ્રકારો એ ધ્વનિ કે વ્યંગ્યાર્થની ઉચ્ચાવચતા પ્રમાણે પાડે છે. પણ નવાઈની વાત તો એ છે કે પોતાની કાવ્યની વ્યાખ્યામાં એ રસનો તેમજ ધ્વનિનો ઉલ્લેખ જ કરતા નથી. એમાં તો એ પ્રમાણમાં બાહ્ય એવાં કાવ્યતત્ત્વોનો નિર્દેશ કરે છે. એમની કાવ્યની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે :
અલંકાર, ગુણ અને દોષની વ્યાખ્યાઓમાં મમ્મટ રસને કાવ્યનો આત્મા ગણાવે છે. કાવ્યના પ્રકારો એ ધ્વનિ કે વ્યંગ્યાર્થની ઉચ્ચાવચતા પ્રમાણે પાડે છે. પણ નવાઈની વાત તો એ છે કે પોતાની કાવ્યની વ્યાખ્યામાં એ રસનો તેમજ ધ્વનિનો ઉલ્લેખ જ કરતા નથી. એમાં તો એ પ્રમાણમાં બાહ્ય એવાં કાવ્યતત્ત્વોનો નિર્દેશ કરે છે. એમની કાવ્યની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે છે :
तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापि ।
{{Poem2Close}}
{{Block center|<poem>तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापि ।</poem>}}
{{Poem2Open}}
એટલે મમ્મટને મતે કાવ્ય (૧) શબ્દાર્થનું બનેલું હોય, (૨) અદોષ હોય, (૩) ગુણયુક્ત હોય અ (૪) ક્યારેક અલંકારરહિત હોય, એટલે કે સામાન્ય રીતે તો એ સાલંકાર જ હોય.
એટલે મમ્મટને મતે કાવ્ય (૧) શબ્દાર્થનું બનેલું હોય, (૨) અદોષ હોય, (૩) ગુણયુક્ત હોય અ (૪) ક્યારેક અલંકારરહિત હોય, એટલે કે સામાન્ય રીતે તો એ સાલંકાર જ હોય.
મમ્મટે દર્શાવેલાં કાવ્યના આ ચાર અંગોનું કાવ્યમાં ખરેખર કેવું સ્થાન છે તે આપણે વિચારીએ.
મમ્મટે દર્શાવેલાં કાવ્યના આ ચાર અંગોનું કાવ્યમાં ખરેખર કેવું સ્થાન છે તે આપણે વિચારીએ.
{{Poem2Close}}
'''૧. શબ્દાર્થમયતા :'''
'''૧. શબ્દાર્થમયતા :'''
કાવ્ય શબ્દાર્થનું બનેલું છે એ વાત પ્રથમ દૃષ્ટિએ વિવાદથી પર દેખાય, પણ શબ્દ અને અર્થ બેમાંથી કાવ્યમાં વધારે મહત્ત્વ શાનું, કાવ્યત્વ એ બેમાંથી વધુ શાને આભારી છે, એ રીતે આ પ્રશ્નનો વિચાર કરતાં કેટલીક વાર મતભેદ ઊભો થાય છે. જગન્નાથે કાવ્યના શબ્દ પર ભાર મૂક્યો. ‘काव्यं श्रुतमर्थो न ज्ञातः ।’ એવા પ્રચલિત પ્રયોગને લક્ષમાં રાખી એણે કહ્યું કે કાવ્યમાં શબ્દ જ પ્રધાન છે, પણ આપણે એમને પૂછી શકીએ કે અર્થ ન સમજાય છતાં માત્ર સાંભળવામાં જ કાવ્યની સાર્થકતા ખરી? અર્થ ન સમજાય તોપણ સારા કાવ્યના શબ્દવિન્યાસનું જ એવું સૌંદર્ય હોય છે કે સંગીતની પેઠે તે કાવ્યરસિકોના હૃદયને આહલાદ આપે છે, એમ તો કુન્તક પણ કહે છે, પણ કાવ્યની સાર્થકતા એમાં હોય એમ એ માનતા નથી. એ સાર્થકતા તો કાવ્યનો અર્થ જ્ઞાત થયા પછી, એનાથી અતિરિક્ત કોઈ ‘પાનકરસ’ના જેવો આસ્વાદ થાય એ એમાં રહેલી છે.૧
{{Poem2Open}}
<ref>૧. अपर्यालोचितेऽप्यर्थे बन्धसौन्दर्यसंपदा ।<br>
કાવ્ય શબ્દાર્થનું બનેલું છે એ વાત પ્રથમ દૃષ્ટિએ વિવાદથી પર દેખાય, પણ શબ્દ અને અર્થ બેમાંથી કાવ્યમાં વધારે મહત્ત્વ શાનું, કાવ્યત્વ એ બેમાંથી વધુ શાને આભારી છે, એ રીતે આ પ્રશ્નનો વિચાર કરતાં કેટલીક વાર મતભેદ ઊભો થાય છે. જગન્નાથે કાવ્યના શબ્દ પર ભાર મૂક્યો. ‘काव्यं श्रुतमर्थो न ज्ञातः ।’ એવા પ્રચલિત પ્રયોગને લક્ષમાં રાખી એણે કહ્યું કે કાવ્યમાં શબ્દ જ પ્રધાન છે, પણ આપણે એમને પૂછી શકીએ કે અર્થ ન સમજાય છતાં માત્ર સાંભળવામાં જ કાવ્યની સાર્થકતા ખરી? અર્થ ન સમજાય તોપણ સારા કાવ્યના શબ્દવિન્યાસનું જ એવું સૌંદર્ય હોય છે કે સંગીતની પેઠે તે કાવ્યરસિકોના હૃદયને આહલાદ આપે છે, એમ તો કુન્તક પણ કહે છે, પણ કાવ્યની સાર્થકતા એમાં હોય એમ એ માનતા નથી. એ સાર્થકતા તો કાવ્યનો અર્થ જ્ઞાત થયા પછી, એનાથી અતિરિક્ત કોઈ ‘પાનકરસ’ના જેવો આસ્વાદ થાય એ એમાં રહેલી છે.૧<ref>૧. अपर्यालोचितेऽप्यर्थे बन्धसौन्दर्यसंपदा ।<br>
गीतवद्हृदयाह्लादं तद्विदां विदघाति यत् ।।<br>
गीतवद्हृदयाह्लादं तद्विदां विदघाति यत् ।।<br>
वाच्यावबोधनिष्पत्तौ पदवाक्यार्थवर्जितम् ।<br>
वाच्यावबोधनिष्पत्तौ पदवाक्यार्थवर्जितम् ।<br>
17,185

edits

Navigation menu