ગુજરાતી ટૂંકી વાર્તાનો ઇતિહાસ : વહેણો અને વળાંકો/બકુલેશ: Difference between revisions

{{Heading|પ્રયોગથી... પ્રયોગ સુધી<br>બકુલેશની વાર્તાઓ |કિશન પટેલ }}

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}  

<poem>

– આ ઉપરાંત બકુલેશનું વિશ્વસાહિત્યનું વાચન – આ જ સમયમાં મેક્સીમ ગોર્કીનો ‘ક્રાંતિકારી રોમાન્સવાદ’. બકુલેશ પણ વાર્તાકાર તરીકે એક તરફ Revolutionist છે અને એક તરફ વર્ણન, પાત્રનિરૂપણ વગેરે બાબતોમાં Romantic છે (આ વાર્તાઓને Romanticrealism સાથે મૂકીને પણ જોઈ શકાય). આમ ઇશ્કની ખુશબૂનો બકુલેશ, ઉત્તર બકુલેશમાં પણ ક્યાંક ને ક્યાંક હાજર જ છે.

–  માત્ર વાર્તાઓમાં જ નહીં પણ ‘હું કેમ લખું છું’ લેખમાં પણ જ્યારે બકુલેશ પોતાની લેખન પદ્ધતિ અને ખાસ કરીને જ્યારે નવલિકા વિશે વાત કરે છે ત્યારે પોતાના પર હાવી થયેલી વિચારધારા સ્પષ્ટપણે આપણને દેખાઈ આવે છે. સમાજની ગંદકી, ગલીચ ઉલેચીને દાખવવી, વાસ્તવિકતાથી જિંદગીને આલેખવી, સમાજે ઊભી કરેલી અવનીતિ પર રોશની ફેંકવી વગેરે બકુલેશ માટે વાર્તાઓમાં મુખ્ય છે. પણ ‘કાદવનાં કંકુ’ વાર્તાસંગ્રહની પ્રસ્તાવના ‘ક્ષમાયાચના વિના’ વાંચતા(જયંત ખત્રીના વાર્તાસંગ્રહ ‘વહેતાં ઝરણાં’ની પ્રસ્તાવના પણ) બકુલેશે (આ સમયગાળો ૧૯૪૪નો છે) તત્કાલીન સમયે કરેલી વાતો બકુલેશની ટૂંકીવાર્તાના નિષ્ણાત તરીકેની છાપ ઊભી કરે છે. તેઓ માને છે કે, ૧) ટૂંકીવાર્તાની કલા, તેના સ્વરૂપ આકાર અને અવાજ-અજવાળા ઉપર ગુજરાત તરફથી ખૂબ ખૂબ જ ક્રૂર રીતે આક્રમણો અને બળાત્કારો થયા હોવાનાં ઉદાહરણોથી આપણો સાહિત્યનો ઇતિહાસ ‘ઝળહળે’ છે. ૨) ‘પ્લોટ’ જેવી વસ્તુ વાર્તામાં હોવી જ જોઈએ એવા આગ્રહને નકારે છે. ૩) ધૂમકેતુની વાર્તાઓની મર્યાદા તથા ૪) તત્કાલીન સમયે લખાતી સામાજિક સંસ્કારવાળી, દલિતો, શોષિતો અંગેની વાર્તાઓમાંની મંદપ્રાણતા બકુલેશ પકડી શક્યા છે. આ મુદ્દાઓ બકુલેશની વાર્તાઓ વાંચતાં પહેલાં ધ્યાનમાં રાખવા અનિવાર્ય છે. ને વાર્તાઓની સાથે બીજા કેટલાક મુદ્દાઓ સ્પષ્ટ કરતા જઈશું.

અહીં આ અધિકરણ બકુલેશના બે વાર્તાસંગ્રહ ‘કાદવનાં કંકુ’ અને ‘ખારાં પાણી’ તથા મહેશ દવે અને શરીફા વીજળીવાળાના સંપાદનને આધારે તૈયાર કરવા આવ્યું છે. ‘કાદવનાં કંકુ’ વાર્તાસંગ્રહ (કુલ તેર વાર્તાઓ) જૂન ૧૯૪૪માં પ્રગટ થાય છે.આ વાર્તાઓ ઉત્તર બકુલેશ દ્વારા લખાયેલી વાર્તાઓ છે. સાંપ્રત સમયબિંદુએ આ વાર્તાઓ તપાસવામાં આવે તો આમાંની મોટાભાગની વાર્તાઓ ઊણી ઊતરે એમાં કોઈ શંકા નથી. કોઈ મજૂર મિલમાંથી કામ કર્યા પછી બહાર નીકળે ત્યારે એના આખા બદન પર જે કાળાશનું સામ્રાજ્ય હોય એવી જ કાળાશ બકુલેશની વાર્તાઓમાંથી પસાર થતાં આપણા સમગ્ર માનસતંત્ર પર બાઝેલી જણાય છે. બધી જ વાર્તામાંથી મોટેભાગે એકસરખી જ રાગિણી સંભળાય છે. બકુલેશ આને કાદવની કલા કહી ઓળખાવે છે, તો એક જગ્યાએ રક્તરંગી પીંછીના શ્રદ્ધાપૂર્વકના કલાત્મક લપેડાઓ કહે છે. ‘કાદવનાં કંકુ’ માટે ‘કાદવની કલા’ જેવું વિશેષણ વાપરવું યોગ્ય લાગે. ડોશી, પાંડુ, ગૌરી અને દત્તુ – આ ચાર પાત્રો અને સાથે પરિવેશ, બકુલેશ જે કલાત્મક કમાલ કરી શક્યા છે એની સાપેક્ષે બીજી બધી વાર્તાઓમાં એવી કોઈ કમાલ દેખાતી નથી. પાંડુ અને ગૌરી વચ્ચેની નિકટતા દત્તુના આવ્યા પછી ઓછી થઈ છે. પાંડુ આ બધું જ જોઈ શકે છે. ગૌરીને વેણી પહેરાવતો દત્તુ અને આ દૃશ્ય પાંડુએ જોઈ લીધું છે. આ તો સંઘર્ષ ક્ષણની શરૂઆત છે. આ જ દૃશ્ય ભૂલવા મથતા પાંડુને રસ્તા પર આવું જ કોઈ દૃશ્ય દેખાય છે ત્યારે શાંત રહેલું જળ ખળભળી ઊઠે છે. દત્તુ ગટરમાં ઉતર્યો છે ત્યારે ફાનસ ગટરમાં ન મોકલવું અને કોઈ જોઈ ન જાય એ રીતે સાંકળ છોડી દેવી. આ જ વાર્તાના સંદર્ભે આ સંગ્રહની બીજી વાર્તાઓ જોઈએ. બકુલેશ જ્યારે શોષિત, પીડિત પાત્રોની વેદના વ્યક્ત કરવા જાય છે ત્યારે એમાં સંવેદનની માત્રા થોડી વધી જાય છે. અને એને કારણે મોટાભાગનાં પાત્રો કોઈ નબળા નિર્દેશકના નિર્દેશનમાં અભિનય કરતાં હોય એવા મેલોડ્રામેટિક લાગે છે. ‘ઘૂમરીઓ વચ્ચે’ વાર્તાનો અંત, ‘યંત્ર પર નહીં જતાં’માં હડતાળ વગેરેનું વર્ણન ‘ફેંકાઈ ગયેલા’માં સિગારેટના મુખે વાર્તા કહેવડાવી અને એમાં વેદનાનું વર્ણન. આ સિવાયની પણ ઘણી વાર્તાઓ જેમાં મેલોડ્રામા વાર્તાને કઈ રીતે હાનિ પહોંચાડે છે એના દૃષ્ટાંત તરીકે જોઈ શકાય. ‘ગુલાબની રાખ’ વાર્તામાં વાર્તાનું પાત્ર વાર્તાકાર છે અને એણે સર્જેલું પાત્ર ગુલાબી, એ જેલમાં મળેલ નિર્દોષ ગુલાબને મળવા વાર્તાકારને લઈ જાય, અહીં જેલના અધિકારીઓનો અત્યાચાર ગુજારવો ખોટી વાત છે જ પણ જેલ હોવાને કારણે જ ગુનાઓ વધવા એવું પાત્રમુખે બોલાવતા કેટલાક અંશે અયોગ્ય લાગે એવા મૂલ્યહીન મત પણ બકુલેશ આપે છે. આ ઉપરાંત જ્યારે ‘તેતરની જોડી’ વાર્તા વાંચીએ ત્યારે ચુનીલાલ મડિયાની વાર્તા ‘નવી વાત’ યાદ આવે (બકુલેશની વાર્તા પહેલાં લખાઈ છે). અહીં વાત છે અમીર અને મીરઝાની. અમીર ( અમીર નેત્રહીન છે) ગુલમર્ગ ફરવા આવતાં લોકોનું દિલરુબા બઝાવીને મનોરંજન કરતો. એકવાર એક મુસાફરે અમીરના મનમાં નાખેલી પૈસા બાબતની શંકાને કારણે બંને વચ્ચે ઝઘડો થાય છે. મડિયાની વાર્તામાં વાત બે ભિખારીની છે. જગ્યા છે મુંબઈ અને મડિયા વાર્તામાં બીજા વિશ્વયુદ્ધનો સંદર્ભ જોડી, પૈસા નાના થયા અને બંને ભિખારી અલગ થઈ જાય છે. મડિયા વાર્તાના અંતને કારણે વાર્તાને સાદ્યંત સુંદર બનાવી શક્યા છે જ્યારે બકુલેશ પોતાની મર્યાદાઓ ઓળંગી શકતા નથી.  

બકુલેશની વિશેષતા ગણાવી શકાય એ વાતાવરણનું નિરૂપણ, વાર્તા જે પરિવેશમાં ઘટવાની છે એ પરિવેશને બકુલેશ જે રીતે ઝીણવટથી આપણી સામે મૂકે છે એમાં બકુલેશ ઘટનાની સાથે ગદ્યને જે રીતે પ્રધાનતા આપે છે એમાં ભાવિ ગુજરાતી ટૂંકીવાર્તાના ગદ્યના સંકેત આપણને સ્પષ્ટપણે મળી આવે છે. મોટાભાગની વાર્તાઓની શરૂઆત વાતાવરણના વર્ણનથી જ થતી જોવા મળે. પણ આ વિશેષતા બકુલેશની Pattern બનતી જાય છે અને એટલે કહેવાનું મન થાય કે આ વિશેષતા કંટાળો જન્માવે છે. Screenplay writer જેમ Detailingમાં ઉતરે, બકુલેશ એમ જ નાનામાં નાની વસ્તુ બતાવવાનું ચૂકતા નથી પણ આ Detailing ઘણી જગ્યા એ પ્રચૂર માત્રામાં આવવાથી વિપરીત અસર ઉપજાવે છે.  

‘ખારાં પાણી’ વાર્તાસંગ્રહ ફેબ્રુઆરી ૧૯૫૩માં પ્રકાશિત થાય છે. મેક્સીમ ગોર્કીની ટૂંકીવાર્તા ‘The birth of man’માંથી લીધેલું વિધાન અને ઉર્દૂ શાયરોના શેરોથી આપણને સંગ્રહમાં પ્રવેશ મળે છે. અહીં કુલ અગિયાર વાર્તાઓ સમાવિષ્ટ કરવામાં આવી છે. અહીં પણ ઉપરોક્ત સંગ્રહની વાર્તાઓ અંગે કરેલી કેટલીક વાત એક પણ અક્ષરના ફેરફાર વગર લાગુ પાડી શકાય છે. ‘નિશિગંધા’ વાર્તા આકર્ષક લાગે. ઘટના સાવ પાતળી અને કાવ્યાત્મક વર્ણન. પણ બીજી વાર્તાઓની સરખામણીએ આમાં કોઈ ઉત્ક્રાંતિ હોય એવું જણાતું નથી. ‘આગળ ને આગળ’ વાર્તામાં તો જાણે રાત્રિ, આકાશ અને વરસાદના લાંબાંલચક વર્ણનો વચ્ચે વાર્તા ગોઠવી છે. ‘કિમી-ચાન’, વાર્તા વેશ્યાજીવન અંગે વાત કરે છે. વાર્તાકાર પોતાના સમૃદ્ધ અનુભવવિશ્વને બરાબર ઉઘાડી શક્યા છે. પણ આ વાર્તા વાંચતી વખતે પણ આપણે યાદ તો રાખવું જ પડે છે કે આ વાર્તા કયા સમયગાળામાં લખાઈ છે. ‘કાદવનાં કંકુ’ અને ‘ખારાં પાણી’ વાર્તાસંગ્રહ સિવાય સંપાદનમાંથી પ્રાપ્ત થયેલી વાર્તાઓમાં ‘જગત જીતનારું કારમું કાળયંત્ર’ અને ‘અગનફૂલ’, ‘કંકુડી’ બકુલેશની એકવિધતાથી અલગ પડતી વાર્તા છે. અગનફૂલ પ્રકાશનું પ્રતીક છે. અંધકારમાં રહેવા ટેવાઈ ચૂકેલી પ્રજાને પ્રકાશ તરફ લઈ જનાર આત્મભોગ આપતો હોય છે (આ શાશ્વત સત્ય બસ એ સિવાય માત્ર વર્ણનભેદ બીજું કંઈ નહીં). ‘જગત જીતનારું કારમું કાળયંત્ર’ આજના સાયન્સ ફિક્શનના શોખીન વાચકને ગમે એવી વાર્તા (પણ તર્ક બાજુએ રાખીને વાંચવી પડે).