અધીત : પર્વ : ૬ - કાવ્યસમીક્ષા/‘યુગવંદના'ની કવિતા: Difference between revisions

{{SetTitle}}

{{Poem2Open}}

આમ બંગાળી સાહિત્ય, બાઉલગીતોનો પ્રભાવ અને સૌરાષ્ટ્રના ભજનિકો, ગઢવીઓ, ચારણો, બારોટો, સાધુઓ, વણઝારાઓ, ખારવાઓ, દરબાર વાજસુર વાળા વગેરેના નજીકના સંપર્કથી તેમણે તેમની ભાષા, લોકસૂર, લોકગીતો, લોકઢાળો આત્મસાત્ કર્યાં. આમ, જન્મજાત શક્તિ અને માનવજીવનનો વિશાળ અનુભવ એમના સર્જનની અમૂલ્ય મૂડી બની રહે છે. જીવનના લગભગ બે દાયકા જેટલા સમયગાળામાં વિપુલ પ્રમાણમાં સર્જન, લેખન અને સંશોધનકાર્ય કર્યું. તેમણે નવલકથા, ચરિત્ર, ટૂંકી વાર્તા, નાટક, નિબંધ, ઇતિહાસ, વિવેચન, આત્મકથન, પત્રસાહિત્ય, અનુવાદ, પ્રવાસ, લોકકથાઓ, લોકસાહિત્યનું સંપાદન, સંશોધન વિવેચન વગેરે રચ્યું છે. ‘વેણીનાં ફૂલ' (૧૯૨૮), ‘કિલ્લોલ' (૧૯૩૦), ‘યુગવંદના’ (૧૯૩૫), ‘એકતારો’ (૧૯૪૦), ‘બાપુનાં પારણાં' (૧૯૪૩) એમ પાંચ કાવ્યસંગ્રહો આપ્યા છે.  

ગાંધીયુગના કવિઓ પર ગાંધીજીના વિચારો અને એમના જીવનદર્શનની પ્રબળ અસર પડી છે તો કાવ્યરચનારીતિની બાબતમાં બ.ક.ઠાકોરનો પ્રભાવ ઝિલાયો છે. જોકે મેઘાણીની કવિતામાં ગાંધીવિચાર ઝિલાયો છે પણ તેમણે બ.ક.ઠાકોરની રચનારીતિ અપનાવી નથી. મેઘાણીની કવિતામાં એના બાહ્ય સ્વરૂપ પરત્વે પોતાની આગવી શૈલી પ્રયોજાયેલી જોવા મળે છે. એમની કવિતામાં જોવા મળતાં ગેયતા, રવમાધુર્ય અને લોકભોગ્યતામાં નાનાલાલની કવિતાનું અનુસંધાન જોવા મળે છે. મેઘાણીની કવિતા ગાંધીચિંધ્યા રાષ્ટ્રપ્રેમનો રંગ, લોકસાહિત્યનો રંગ અને રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના રંગથી રંગાયેલી છે. અર્વાચીન ગુજરાતી સાહિત્યમાં ઝવેરચંદ મેઘાણી એકમાત્ર એવા કવિ છે કે જેમણે લોકના, જનતાના કવિ તરીકે કાવ્યરચનાઓ કરીને લોકહૃદય પર સામ્રાજ્ય જમાવ્યું છે. એમના ‘સિંધુડો'નાં કાવ્યોએ ત્રીસીની લડતમાં લોકો પર દેશભક્તિનો એવો રંગ લગાડ્યો હતો, એવી રાષ્ટ્રચેતના જગાવી હતી કે અંગ્રેજ સરકારને એ પુસ્તકની જપ્તી કરવી પડી હતી.  

‘કસુંબીનો રંગ' કાવ્યમાં કસુંબલ રંગની છાપ આકર્ષક અને રોચક છે. જે જીવનના સર્વ ઉદાત્ત ભાવોનું કાવ્યાત્મક પ્રતીક બની રહે છે. આ ગીતમાં કવિની સમગ્ર જીવનદૃષ્ટિ પ્રતિબિંબિત થાય છે. કસુંબીના રંગમાં પ્રેમ, વીરતા, પરાક્રમ, શહીદી, સેવા વગેરે ભાવો સૂચિત છે

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

કવિને દેશ માટે મરી ફીટનાર દુનિયાના સ્વાતંત્ર્યવીરોની કબરોમાં કસુંબીનો રંગ મહેકતો દેખાય છે.

{{Poem2Close}} છે.

છુપ્પા ચંદ્ર-સૂરજ-તારલા, મધસાગરે મારી નાવડી,  

ત્યાંયે જોઉં દૂર ઝબૂકતી તારા દ્વારની ઝીણી દીવડી.</poem>}}

{{Poem2Open}}

આ ગીત સાંભળીને મુસલમાન ન્યાયાધીશની આંખ પણ આંસુથી છલકાઈ હતી. આ ગીત સ્વાતંત્ર્યવીરના મુખે ઉક્તિરૂપે ભગવાનને સંબોધાયું છે તેથી એમાં નાટ્યાત્મકતાના અંશો પણ ભળેલા છે. અહીં માતૃભૂમિની મુક્તિ માટેનો વીર યોદ્ધાનો સમર્પણભાવ, ખુમારીપૂર્વક પ્રગટે છે.

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>અમારે ઘરો હતાં, વ્હાલાં હતાં, ભાંડુ હતાં, ને  

{{Poem2Open}}

સ્વાધીનતાની યાત્રાનો માર્ગ સરળ નથી, એ કેટલો વિકટ, કઠિન છે તે અહીં આલેખાવું છે. આ ગીતનો ઢાળ કૂચગીતનો છે.

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>વીરા મારા! પંચ રે સિંધુને સમશાન,  

ઓતરાદા વાયરા, ઊઠો!</poem>}}

{{Poem2Open}}

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>માથે માંડેલ છે માટીની સૂંડલી :  

સોંઘેરાં હાટડાં મંડાયો.</poem>}}

{{Poem2Open}}

કવિએ કેટલાંક ગીતોમાં સમાજના દલિત-પીડિત-શોષિત વર્ગની વેદનાને વાચા આપી છે. ‘ઘણ રે બોલે ને’ આ પ્રકારનું કાવ્ય છે. કાવ્યમાં સમાજના સામાન્ય માણસની વિશ્વક્રાંતિની ભાવના કલાત્મક રીતે વ્યક્ત થઈ છે. વિશ્વમાં શાંતિ માટે નિઃશસ્ત્રીકરણના પ્રશ્નને કવિએ સામાન્ય માણસને સરળતાથી સમજાય એવી લોકભાષામાં રજૂ કર્યો છે. આ કાવ્યમાં લુહારની કોઢમાં રહેલાં ઘણ અને એણ વચ્ચેનો સંવાદ આલેખાયો છે.

{{Poem2Close}}

પાવળડાં ઘડો, હો છોરુડાંનાં દૂધના હો...જી.</poem>}}

{{Poem2Open}}

‘સૂના સમદરની પાળે' એ અંગ્રેજી બેલેડકાવ્યમાંથી પ્રેરણા લઈને આપણા લોકઢાળમાં રચાયેલું કથાકાવ્ય છે. આ કાવ્યમાં પરદેશની ધરતી પર કોઈ અજાણ્યા સમુદ્રને કિનારે પડેલો, ઘેરાતી રાતે છેલ્લા શ્વાસ લઈ રહેલો યુવાન મિત્ર મારફતે પોતાના દેશબાંધવોને અને સ્વજનોને છેલ્લો સંદેશો પાઠવે છે તેનું કરુણાજનક ચિત્ર ઉપસ્યું છે.

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

કાવ્યમાં કવિએ દૂર પડેલા સૈનિકની માતા, બહેન અને પત્નીનાં ચિત્રો આપીને એમની ભાવસ્થિતિનું ચિત્રણ કર્યું છે, જેમાંથી કરુણરસ નિષ્પન્ન થાય છે.

ચોથા ‘આત્મસંવેદન’ નામના ખંડમાં ૧૩ કાવ્યો છે એમાં પાંચ કૃતિઓ અનૂદિત છે. બાકીની કવિની મૌલિક રચનાઓ છે. ‘સાગર રાણો’, ‘એક જન્મતિથિ’, ‘થાકેલો’ વગેરે કાવ્યો થોડાં આસ્વાદ્ય કાવ્યો છે. બાકીનાં સામાન્ય કક્ષાનાં છે.

પાંચમા ખંડ ‘પ્રેમલહરીઓ’માં ૧૭ કાવ્યો છે. જેમાંની પાંચ જ રચનાઓ સ્વતંત્ર રચનાઓ છે. બાકીનાં બીજાં અન્ય પરથી રચાયેલાં છે. આ કાવ્યોમાં મુખ્યત્વે પ્રણયભાવ વ્યક્ત થયો છે. જોકે કાવ્યત્વની દૃષ્ટિએ આ કાવ્યો સામાન્ય કક્ષાનાં લાગે છે. તેથી બહુ જાણીતાં બન્યાં નથી.

{{Poem2Close}}

{{center|❖}}