ગ્રંથ અને ગ્રંથકાર : પુસ્તક ૫મું/નંદશંકર અને તેમને જમાનો: Difference between revisions

આ ગુજરાતીની એકલ સાહિત્ય કૃતિ તે “કરણઘેલો’ તેની, આજ સુધીનાં લગભગ સીત્તેર વર્ષમાં આઠ આવૃત્તિઓ<ref>પહેલી આવૃત્તિ : ૧૮૬૬; આઠમી આવૃત્તિઃ હમણાં પ્રગટ થએલી સર મનુભાઈ તથા શ્રીયુત વિનાયકરાવ સંપાદિત આવૃત્તિ : ૧૯૩૪, કરણઘેલાની પહેલી આવૃત્તિ માટેની સાલ જુદે જુદે ઠેકાણે જુદી જુદી નોંધાઈ છેઃ પરંતુ શ્રી હીરાલાલ પારેખ મને લખી જણાવે છે તેમ, સોસાયટીમાં ૧૮૬૬માં છપાયેલી નકલ મોજુદ છે. તેથી તે પ્રશ્નનું નિરાકરણ થઈ જાય છે.</ref> થતાં, લગભગ પંદરથી વીસેક હજાર નકલોનો પ્રચાર ગુજરાતમાં થયો હશે એમ અટકળી શકાય છે. સાહિત્યમાં એકજ પુસ્તક લખી અમર થનાર ધન્ય લેખકો વિરલ હોય છે. શ્રીયુત નંદશંકરના પુસ્તકની કિંમત તેમનામાં જ અંકાઇ હતી તેટલા એ વિશેષ ભાગ્યશાળી ગણાવા જોઇએ : અને તેમનું પુસ્તક પ્રકટ થયે લગભગ પોણું સૈકુ વીત્યા છતાં તેમની કૃતિની કીર્તિ ઝાંખી પડી નથી એ તેમને માટે ગૌરવ લેવા જેવી વાત છે.

વાર્તાનું હાડપિંજર અથવા ખોખું રોમ, ગ્રીસ તથા એંગ્લોસેક્સન પ્રજાની પડતીના સમયની વાર્તાઓ વાંચ્યા પછી એમણે ઘડી રાખેલું–તે આ પ્રમાણે હતું : “એક જમાનો અસ્ત પામતો, બીજો ઉદય ગિરિ ઉપર ડોલતો : મગરૂબીનો માર : વ્યભિચારની હાર : ધર્મનો જય, પાપને ક્ષય”<ref>જૂઓ “જીવનચિત્ર” પાનું ૧૧૬.</ref>આ ખોખામાં તેમને માત્ર ગુજરાતના ઇતિહાસમાંથી પ્રસંગ અને નામ ભરી દેવાનાં બાકી હતાં. લોકોના રીતરિવાજ, તેમનું સામાજિક, રાજકીય તથા ધાર્મિક વાતાવરણ–એ પ્રકારની ભોંય ઉપર વાર્તાનું ચિત્ર ખડું કરવાનું હતું.

આ વાર્તા જેમ જેમ લખાતી ગઇ તેમ તેમ નંદશંકર તેમના મિત્ર-મંડળમાં તે વાંચી બતાવતા હતા. જેમ જેમ પ્રકરણો લખાતા ગયાં તેમ તેમ સાયંકાળે ભોળાનાથભાઈ, વિદ્યારામ પોતાના સસરા તથા મિત્ર મુનસફ દોલતરામજી–તેમની સમક્ષ પોતાના મકાનમાં તે વાંચી સંભળાવતા.<ref>શ્રી. વિનાયકરાવના આ વિધાનથી કંઇક વિરૂદ્ધ એવું બીજું વિધાન શ્રી. નરસિંહરાવે સ્મરણમુકુર (પૃષ્ટ ૧૦૮)માં મૂક્યું છેઃ “કરણઘેલો એ વાર્તાગ્રંથ પ્રકટ થયો તે વખતે માસ્તરના બધા મિત્રો–મારા પિતા સહિત –આશ્ચર્ય પામ્યા હતા કે આ શાન્ત, થોડાબોલા માસ્તરે આ ઉત્તમ ગ્રંથ ક્યારે, શી રીતે, છાનામાના લખ્યો! આ ભાવ દર્શાવનારા ઉદ્‌ગાર માસ્તરની સમક્ષ મારા પિતાએ કાઢ્યા, તે સાંભળી માસ્તર સાહેબે માત્ર અનુનાસિક હાસ પોતાનું કરીને બસ રાખ્યું હતું. આટલો વાર્તા ગ્રંથ લખીને પછી માસ્તર બંધ જ પડ્યા તે અજબ જેવું લાગે છે. અને કેટલાક અનુદાર પુરૂષો એટલે સુધી જાય છે કે એ ગ્રંથ નંદશંકરનો રચેલો છે જ નહીં-એમ કહે છેઃ માસ્તર સાહેબના નિકટ પરિચયમાં આવેલા અમે સર્વે આ આરોપને અનુદારતાની જ દુષ્ટતા ગણિયે છિયે.”</ref>

“કરણઘેલા”ના ઐતિહાસિક તંતુઓની યથાર્થતા સંબંધી કંઈક જોઇયે. લઘુકર્ણ અથવા કર્ણ બીજાના નામથી વંશાવળીઓમાં બતાવેલો કર્ણદેવ સં. ૧૩૫૩માં ગાદીએ આવ્યો હતોઃ અને સં. ૧૩૬૩માં તેનો કાળ થયો હતો. આજ સમયમાં રચાયલા જિનપ્રભસૂરિનામાં આપ્યા પ્રમાણે અલાઉદ્દીનના લશ્કરે સં. ૧૩૫૬માં-એટલે ઇ. સ. ૧૩૦૦ની સાલમાં ગુજરાત ઉપર આક્રમણ કર્યું હતું. તે લશ્કર ઉલુઘખાન નામના સરદારની સરદારી નીચે આશાપલ્લી-આગળ આવ્યું<ref>વિશેષ માટે જુઓઃ “પુરાતત્ત્વ” પુ ૪. “ગુજરાતનો પહેલો સુબો’:</ref> ચઢાઇના કારણ તરીકે-મંતી માધવપેરિઓ – મંત્રી માધવની પ્રેરણાને ગણાવેલી છે. એમાં મંત્રી કઇ નાતનો હતો તે જણાવ્યું નથી. મેરુતુંગાચાર્યની “સ્થવિરાવલિ” અથવા “વિચારશ્રેણી”માં સં. ૧૩૬૦ યવનાઃ માધવ નાગર વિપ્રેણ આનીતાઃ એમ ઉલ્લેખ છેઃ પરંતુ અહીં આક્રમણની સંવત ખોટી છેઃ એટલે માત્ર સાંભળીને આ હકીકત મૂકવાનું સ્પષ્ટ જણાય છે.  

પદ્મનાભે “માધવ મહિનુ સાથિ મોકલ્યુ પોસાતુ પરધાન” એમ માત્ર માધવનું નામ આપ્યું છેઃ તેની નાતજાત આપી નથી. <ref>જૈન સાહિત્ય રસંશોધક ખંડ ૧, અંક ૩. (સં. ૧૯૭૭)ના પરિશિષ્ટમાં ‘વીરવંશાવિલ’ અથવા ‘તપાગચ્છ વૃદ્ધ પટ્ટાવલિ’ (પૃ. ૪૩) ઉપર નીચેનો ઉલ્લેખ છેઃ<br>{{gap}}“અહેવઈ-ગુજજરાતિ વીસલનગરા વાડવ મંત્રી માધવભાઈ કેશવ થકી રાજા શ્રી કર્ણ લડી નઇ. તૂરકાણી રાજ્ય હૂઓ... પુનઃ વિ. સં. ૧૩૬૪ વર્ષિ સિદ્ધપુર- નયરિસિદ્ધરાયકૃત રુદ્રાલયનો છેદ હૂઓ” –એમ માધવને વીસલનગરા નાગર તરીકે ઓળખાવ્યા છે.</ref> નવલરામભાઈ એ “ઇતિહાસની આરસી” માં—ધિક્‌ નાગર નગુરા એમ દંતકથાને આધારે–અથવા રાસમાળામાં ભાટચારણોએ મુસલમાનોની ચડાઈને વાસ્તવિક બનાવવા જે પ્રસંગ યોજ્યો છે–તેને આધારે જ એમણે એ વાક્ય લખ્યું જણાય છે.<ref>જુવો ‘રાસમાળા’ નું વાક્ય ભા.૧. પૃ. ૩૮૦ <br>{{gap}}“રાજ્ય મેળવવાના લોભ આગળ, મુસલમાન હલ્લા કરનારાને એક ઠરતાં બીજા કારણની જરૂર હોય નહીં. પણ હિંદના ભાટો, રાજ્ય સંબંધી મોટી વાતને ઘર વિશેનું ખાનગી કારણ લાગુ પાડી દેવામાં આનંદ પામે છે. તેઓએ હાલના પ્રસંગને માટે પણ નીચેની વાત લખી રાખી છે.</ref>

કમલાદેવીની બે પુત્રીઓ જેમાની એક મરી ગઈ છે, બીજી પુત્રી છ મહિનાની છે, તેને તેડાવી ખિજ્રખાં સાથે તેનાં લગ્ન કરે છે. રાજા આ માગણી આનંદથી સ્વીકારે છે. દેવગિરિનો રાજા શંખલદેવ કરણની પુત્રી દેવળદેવીનું પોતાના ભાઈ ભિલમદેવ માટે માગું કરે છે, જે અનિચ્છાપૂર્વક કરણ સ્વીકારે છે, અને દેવળદેવીને દેવગિરિ મોકલે છે. રસ્તામાંથી ઉલુઘખાંના સૈનિકો તેને પકડી પોતાના સેનાપતિ પાસે લઈ જાય છે, અને ત્યાંથી તેને રાજધાનીમાં મોકલે છે. ત્યાં ખિજ્રખાં અને દેવળદેવી વચ્ચે આકર્ષણ થાય છે. આ વખતે ખિજ્રખાંની વય ૧૦ અને દેવળદેવીની ૮ બતાવી છે! ખિજ્રખાં, તે પછી અલપખાંની છોકરી સાથે પરણે છે, અને પાછળથી દેવળદેવી અને ખિજ્રખાં વચ્ચે પ્રેમ જામતાં છેવટે બન્ને પરણી જાય છે. ખિજ્રખાંના ઉત્તરજીવનની વાત કહી કાવ્ય પૂરૂં થાય છે. આ કાવ્ય એકંદર ૪૫૧૯ લીંટીનું છે.<ref>આ સંબંધી “ગુજરાતી” અઠવાડિકના જુલાઈ ૧૯૩૧ ના એક અંકમાં “ગુજરાતના ઇતિહાસ ઉપર નવો પ્રકાશ” નામથી બાબુ જગનલાલ ગુપ્તના પ્રસ્તુત લેખની નોંધ પ્રકટ થઈ હતી</ref>.  

ફૂલાદેવીને વળગેલું ભૂત–વગેરે વાત પણ કર્ણ સોલંકીના સમયની છે. બાબરો ભૂત તેજ ‘બર્બરક’ તેને જીતવાથી સિદ્ધરાજને શિલાલેખોમાં ‘બર્બરકજિષ્ણુ’ કહીને ઓળખાવેલ છેઃ હરપાળે<ref>જુવો ‘રાયસિંહજીની હથેલી” (ગુજરાતીની ૧૯૩૧ ની ભેટ) માં ઝાલાવંશ સ્થાપક હરપાળનો ઇતિહાસ પ્રકરણ ૧ પાદનોંધ પૃ. ૪. પૃ. ૫.</ref>આ બાબરા ભૂતને વશ કરી, તેની છૂપી મદદથી ૨૩૦૦ ગામે તોરણ બાંધ્યાં હતાં: અને ફૂલાદેવી -કર્ણ સોલંકીની રાણીએ તેને પોતાનો ભાઈ ગણ્યો હતો વગેરે વાત—કર્ણ ૧ લો (સોલંકી) અને “લઘુકર્ણ”ના નામથી ઓળખાવાતો કર્ણ ૨ જો- (વાઘેલો)—એ બન્નેના નામસામ્યથી એકના સમયની વાત બીજાના સમયની તરીકે ભ્રમથી ગૂંચવાઈ ગયેલી રાસમાળામાં પ્રચલિત થઈ છે. તેની તે ભૂલ “કરણઘેલા”માં ઊતરી આવેલી જણાય છે.