ઋણાનુબંધ/કથા નલિનભાઈની
મધરાતે નલિનભાઈએ ટીવી પર ‘કમ ઍન્ડ ગેટ ઇટ’ ફિલ્મ પૂરી કરી અને વિજયાબહેને ગીતાપાઠ પૂરો કર્યો. વિજયાબહેન બાથરૂમ જઈ, પાણી પીને બેડરૂમમાં આવ્યાં. પથારીમાં પડ્યાં. નલિનભાઈએ હાથ લંબાવી લાઇટ બંધ કરી. એમની અને વિજયાબહેનની વચ્ચે ખાસ્સી જગ્યા હતી. નલિનભાઈ સહેજ વિજયાબહેન તરફ ખસ્યા. વિજયાબહેનનો હાથ દબાવ્યો. એમને પોતાની તરફ ખેંચ્યાં. વિજયાબહેન ખેંચાયાં નહીં.
‘કાર્યક્રમ કરવો છે?’ નલિનભાઈએ પૂછ્યું.
‘ના.’
‘કેમ?’
‘મારું માથું દુ:ખે છે.’ વિજયાબહેને કહ્યું.
‘બહાનાં, બહાનાં, બહાનાં. જ્યારે પૂછું ત્યારે તારું માથું જ દુખતું હોય છે.’
‘તમે જુઓ છો એ ગંદી ફિલમોએ અને અશ્લીલ મૅગેઝિનોએ તમને બહેકાવ્યા છે. લોકો પંચાવન વરસે વાનપ્રસ્થ થતા હોય છે. તમે ભૂલી જાવ છો કે તમારા દીકરાને ત્યાં દીકરો છે. આ ફિલમ જોવાની બંધ કરો ને ભગવાનનું નામ લો.’
‘તું ગીતાપાઠ બંધ કર ને પ્રેમ કર.’ નલિનભાઈએ કહ્યું.
‘હવે છાનામાના સૂઈ જાવ ને પ્રેમના વિચાર બંધ કરો.’
‘શું કામ બંધ કરું? તું દર રવિવારે “સ્વાધ્યાય”માં જાય છે એ બંધ કરે છે? ત્યાં બેસીને તું શું વિચાર કરતી હોઈશ એની મને ખબર છે.’
‘બોલો, બોલો. શું વિચાર કરતી હોઈશ? ત્રેવડ હોય તો કહો.’
‘તે તને એમ લાગે છે કે મારામાં કહેવાની ત્રેવડ નથી? મેં બંગડી પહેરી છે?’
‘પહેરો તો કંઈ ખોટું નથી. તમારા કર્કશ અવાજને બદલે મંજુલ રણકાર તો સાંભળવા મળે.’ વિજયાબહેન બોલ્યાં.
‘એક તો મારી નજીક આવવું નથી ને ઉપરથી બંગડી પહેરવાનું કહે છે? કોઈ વાર તો એવું થાય છે કે…’
‘કેવું થાય છે? કે “કોઈ ધોળીને ઘરમાં ઘાલું” એમ જ ને?’ વિજયાબહેને નલિનભાઈનું વાક્ય જાણે પૂરું કર્યું.
‘એવું કાંઈ કરીશને તો મારા જેવો ભૂંડો કોઈ નહીં.’
‘રહેવા દો ને તમારી વાત. પાંત્રીસ પાંત્રીસ વરસ સુધી જે બોલ બોલ કરે એનું કાંઈ ઊપજે નહીં. ભગવાનનું નામ લઈને છાનામાના સૂઈ જાવ.’ વિજયાબહેન રજાઈ ઓઢીને પડખું ફરી ગયાં.
નલિનભાઈનું લોહી ઊકળતું હતું. એ બેઠા થયા. માથા નીચેનું ઓશીકું હાથમાં લીધું. વિજયાબહેન તરફ ખસ્યા અને એમના મોઢા પર ઓશીકું દબાવી દીધું. વિજયાબહેન બૂમ પાડવા ગયાં પણ પાડી ન શક્યાં. શ્વાસ ન લઈ શક્યાં એટલે તરફડવા લાગ્યાં. અંતે, ગૂંગળાઈને મૃત્યુ પામ્યાં.
નલિનભાઈએ એમના ડૉક્ટરમિત્ર સચીન ભટ્ટને બોલાવ્યા. એમણે વિજયાબહેનને તપાસ્યાં. ડૉક્ટર ભટ્ટનું કહેવું હતું કે વિજયાબહેનનું મૃત્યુ હૃદયરોગના હુમલાને કારણે થયું હતું.
બીજી સવારે તો વિજયાબહેનના મરણના સમાચાર સૌ ઓળખીતા-પાળખીતાને પહોંચી ગયા. મિત્રોને જે સૂઝ્યું તે એકબીજાને કહ્યું.
‘બિચારા નલિનભાઈ. આ ઉંમરે સાવ એકલા થઈ ગયા.’ એકે કહ્યું.
‘ખાવાપીવાની કેટલી બધી અગવડ પડશે.’ બીજું બોલ્યું.
‘એકલા પુરુષને ઘર ચલાવવાની સૂઝેય ના હોય.’ ત્રીજાએ સૂર પુરાવ્યો.
‘દીકરાની વહુ અમેરિકન છે એટલે એ ઘરનાં બારણાં તો એમને માટે હંમેશનાં બંધ જ સમજો.’ ચોથાએ ભવિષ્ય ભાખ્યું.
નલિનભાઈના મિત્રોએ વેસ્ટ હિલ સેમેટરીના ક્રિમેટોરિયમમાં વિજયાબહેનના અગ્નિસંસ્કાર કરવાનું નક્કી કર્યું. અગ્નિસંસ્કાર પહેલાં શોકસભા રાખી.
શોકસભામાં થોડાં સગાં, થોડા મિત્રો, સહેજસાજ ઓળખાણવાળા અને કુતૂહલવાળા લોકો એમ ખાસ્સા માણસો આવ્યા. ભારતીય સ્ત્રીઓ સફેદ સાલ્લામાં. પુરુષોમાં કોઈએ સૂટ પહેરેલો, કોઈએ લેંઘો ઝભ્ભો, કોઈ ટી શર્ટ અને જીન્સમાં હતું.
વિજયાબહેનનું શબ શબપેટીમાં રાખ્યું હતું. પરણવા જવાના હોય એવાં એમને તૈયાર કરેલાં. મોઢું ખુલ્લું હતું અને બાકીના ભાગ પર ચાદર ઢાંકી હતી. હૉલમાં ગોઠવેલી ખુરશીઓમાં નલિનભાઈ પહેલી હરોળમાં બેઠા હતા. અવારનવાર રૂમાલ કાઢી ભીની આંખો લૂછતા હતા.
થોડી બહેનોએ ભજન ગાવા શરૂ કર્યાં. ભજન થોડી વાર ચાલ્યા પછી મનસુખભાઈ ઊભા થયા. સભાનું સંચાલન એમના હાથમાં લીધું. બહેનોને ભજન બંધ કરવા સૂચવ્યું.
શોકસભા શરૂ થઈ.
‘આજે આપણી કમ્યુનિટીની એક આદર્શ અને પ્રસન્ન દંપતીની જોડી તૂટી છે એનો મને અત્યંત ખેદ છે. વિજયાબહેનના મિલનસાર અને મીઠા સ્વભાવથી આપણે સૌ પરિચિત હતા. એમને કારણે જ એમને ઘેર સૌ કોઈ ફોન કે નિમંત્રણ વિના જઈ શકતાં. એમનું ઘર એટલે હોમ અવે ફ્રોમ હોમ. દર રવિવારે થતા “સ્વાધ્યાય”માં એમની હાજરી અચૂક હતી. “સ્વાધ્યાય”ના આદેશને અનુસરીને એમણે કેટલાંય સમાજકાર્યો હાથ ધર્યાં હતાં. હું આશા રાખું છું કે એમણે શરૂ કરેલાં કાર્યો ચાલુ રહે અને એમના સ્વભાવની સુવાસ ફેલાતી રહે. ઈશ્વર એમના આત્માને શાંતિ આપો.’ આટલું બોલીને મનસુખભાઈ બેસી ગયા.
મનસુખભાઈ બોલતા હતા ત્યારે નલિનભાઈ થોડી વાર ટગરટગર મનસુખભાઈને અને થોડી વાર એમનાં પત્ની હીરાબહેનને જોતા હતા.
મનસુખભાઈ પછી જયવતીબહેન બોલવા ઊભાં થયાં.
‘મારે નલિનભાઈને કહેવું છે કે વિજયાબહેનનો ભલે દેહાંત થયો પણ અમે મરી નથી ગયાં. હું અને બીજી બહેનો એમની પડખે ઊભાં રહીશું. કોઈ કહેતું હતું કે બિચારા નલિનભાઈ ખાવાપીવાનું શું કરશે? નલિનભાઈને એવી ચિંતા કરવાનો વારો જ નહીં આવે. અમે વારાફરતી સોમ બુધ શુક્ર એમને ઘેર જમવાનું પહોંચાડશું. બાકીના દિવસોએ એ અમારે ત્યાં જમશે. નલિનભાઈના આવા કપરા દિવસોમાં હું એમને એકલા નહીં મૂકું.’
ઘેર આવીને જમવાનું આપી જવાની વ્યવસ્થા નલિનભાઈને ખૂબ ગમી. નલિનભાઈ વિચારતા હતા કે વારાફરતી કોણ કોણ આવશે? કેટલા વાગ્યે આવશે? કેટલો વખત રોકાશે? જમવાનું એમને પૂછીને બનાવાશે? સ્વાદિષ્ટ રસોઈ બનાવવામાં કોનો હાથ સરસ હશે? આભાર માનવા માટે એ માથું ધુણાવશે, હાથ મિલાવશે કે ઔપચારિક આલિંગન આપશે?
નલિનભાઈ હજુ આગળ વિચારે ત્યાં તો દલસુખભાઈ બોલવા ઊભા થયા.
‘મારી પત્ની ચન્દ્રકાન્તા કહે છે કે આપણે પુરુષોને ઘર સારું રાખતા અને સાફ કરતાં આવડતું નથી. અમેરિકામાં રહીને પણ અહીંના જેવી ચોખ્ખાઈની આપણામાં કચાશ છે. મારો જ દાખલો લો. હું કપડાં બદલીને ધોવાનાં કપડાં બાથરૂમના હેમ્પરમાં નાંખતો નથી પણ બેડરૂમની વચ્ચોવચ નાખું છું. એ કપડાં બેડરૂમની વચ્ચોવચ પડ્યાં છે એ મને દેખાતું જ નથી. જમી રહ્યા પછી ટેબલ પરની મારી ડિશ સિન્ક સુધી પણ લઈ જતો નથી. ટોઇલેટ સીટ ઊંચી કરવાનું હજુ ભૂલી જાઉં છું.’
‘દલસુખભાઈ, શોકસભામાં આત્મકથા કરો મા.’ મનસુખભાઈ એમની નજીક જઈને કહી આવ્યા.
‘હા, હા, નલિનભાઈની વાત પર જ આવું છું. હું માનું છું કે નલિનભાઈ મારાથી બહુ જુદા નહીં હોય. એમણે કોઈ દિવસ ઘરકામ કર્યું નહીં હોય. મારું કહેવાનું એમ છે કે મારા “ડન્કીન ડોનટ” સ્ટોરમાં એક મેરી વિલ્સન સાફસૂફી માટે આવે છે એને નલિનભાઈને ઘેર સાફસૂફી માટે મોકલવાની જવાબદારી હું લઉં છું.’
નલિનભાઈને થયું આ મેરી વિલ્સન કોણ હશે? નાની ઉંમરની હશે કે આધેડ વયની? એનો બાંધો કેવો હશે? ભણેલી હશે કે અભણ? નલિનભાઈ સોફા પર બેઠા હશે ત્યાં એમની સામે જ વેક્યુમ કરશે કે એમને બીજા રૂમમાં જવાનું કહેશે? એને ઇન્ડિયન ફૂડ ભાવતું હશે? વેજિટેરિયન હોય તો સારું.
લોકોએ તાળી પાડી. નલિનભાઈએ મેરી વિલ્સનના વિચારો મનમાં દબાવ્યા ને જોરથી એક મોટું ધ્રૂસકું ભર્યું.
મનસુખભાઈ પાછા બોલવા ઊભા થયા.
‘હવે શિવશંકર જટાશંકર ત્રિવેદી વિજયાબહેનના આત્માની શાંતિ માટે ભગવદ્ ગીતાના થોડા શ્લોક બોલશે અને શાંતિપાઠ કરશે. મારી તમને વિનંતી છે કે તમને આવડતા હોય તોપણ ગીતાના શ્લોક બોલાય ત્યારે માત્ર હોઠ ફફડાવજો. પૂજારી સાથે ગાવા નહીં માંડતા. પૂજારીજીના પાઠ પછી શબપેટીની આજુબાજુ જેને પ્રદક્ષિણા ફરવી હશે તે ફરી શકશે. પ્રદક્ષિણા ફરતી વખતે સૌ શાંતિ રાખશો.’
શિવશંકર જટાશંકર ત્રિવેદીએ એમના સુરીલા અવાજમાં ગીતાના બારમા અધ્યાય અને શાંતિમંત્રનું પઠન કર્યું. પછી મનસુખભાઈ નલિનભાઈની પાસે ગયા. વિજયાબહેનની શબપેટીની પ્રદક્ષિણાની શરૂઆત નલિનભાઈએ કરવી જોઈએ એમ સૂચવ્યું.
નલિનભાઈ ઊભા થયા. શબપેટી પાસે ગયા. વિજયાબહેનના મોઢા સામે જોઈ રહ્યા.
‘અરેરે, તું ચૂડીચાંલ્લો પહેરીને જાય છે. મને અહીં સાવ એકલો છોડી દીધો. મારી વાડી સાવ ઉજ્જડ થઈ ગઈ. તારા વિના મારું શું થશે? હવે મારે જીવવું કેમ?’ કોઈની ય છાતીમાં ચીરા પડે એમ નલિનભાઈ આક્રંદ કરતા હતા.
હૉલમાં હાજર રહેલા સૌની આંખોમાંથી પાણી વહી જતાં હતાં.
‘બસ નલિન બસ. ઈશ્વરને જે ગમ્યું તે ખરું. મનસુખભાઈ નલિનભાઈને સાંત્વન આપતા હતા.’
થોડી વાર લોકો બેસી રહ્યા. કેટલાક મૂંગા બેઠા. કેટલાક ગુસપુસ કરતા હતા.
ફ્યુનરલ હોમનો અન્ડરટેકર આવ્યો. શબપેટી બંધ કરી ક્રિમેટોરિયમમાં લઈ ગયો. શબપેટીને ભઠ્ઠીમાં અગ્નિદાહ માટે મૂકી. લોકો વિખેરાવા લાગ્યા.
‘નલિન, તારે મારે ઘેર આવવું છે?’ મનસુખભાઈએ પૂછ્યું.
‘મનસુખ, મારા પગ ભારે થઈ ગયા છે પણ હું ઘેર જ જઈશ.’ નલિનભાઈએ કહ્યું.
નલિનભાઈ પોતાને ઘેર આવ્યા. વિજયાબહેનની કચકચ વિનાનું ઘર એમને ગમ્યું.
‘હા…શ…’ નલિનભાઈએ કપડાં બદલી પથારીમાં લંબાવ્યું. ટીવી ચાલુ કર્યો. એમની આંખો ક્યારે મળી ગઈ એની એમને ખબર પણ ના પડી.
નક્કી કર્યા પ્રમાણે સોમ, બુધ, શુક્ર જમવાનું ઘેર આવવા માંડ્યું. બાકીના દિવસોએ જમવાનાં નિમંત્રણ હતાં. ઘરસફાઈ માટે ‘ડન્કીન ડોનટ’ની મેરી વિલ્સન આવવા માંડી. દલસુખભાઈએ ચોખવટ નહોતી કરી કે મેરી વિલ્સન બ્લેક છે. નલિનભાઈને એમ કે કોઈ ધોળી છોકરી કે બાઈ આવશે. એ આવશે અને કામ કરતી હશે ત્યારે નલિનભાઈ સોફા પર બેઠા બેઠા એની સાથે ઇન્ડિયાની વાતો કરશે. છોકરીને કુતૂહલ હશે તો ઇન્ડિયાની કાસ્ટ સિસ્ટમ, સ્ટુપિડ મૅરેજ સિસ્ટમ, સંયુક્ત કુટુંબના ફાયદા અને ગેરફાયદા, હિંદુ રીતરિવાજો વગેર વિશે સમજાવશે. છોકરી ગમી જાય એવી હશે તો ટીવી પર ફિલમ સાથે જોશે. સિક્રેટલી ડેટિંગ કરશે. એને બદલે ‘છટ્, કાળા સાથે તે વાતો કે પ્રેમ થતો હશે?’ નલિનભાઈ મનમાં બબડ્યા.
આમ, થોડો વખત ચાલ્યું.
એક દિવસ સાંજે જયવતીબહેન એકલાં જમવાનું લઈને આવ્યાં.
‘કેમ, હરિવદન નહીં આવ્યો?’
‘એનું માથું દુ:ખે છે.’ કહી જયવતીબહેને જમવાનું પીરસ્યું.
‘તમને રોજ રોજ દાળ, ભાત, શાક, રોટલી ખાઈને કંટાળો નથી આવતો?’
‘આવે છે ને.’ નલિનભાઈએ કહ્યું.
‘તો…’
‘તો શું?’
‘તમને પિટ્ઝા ભાવે?’
‘અરે, બહુ ભાવે. કાંદા અને મરચાંવાળો.’
‘પરમ દિવસે હરિવદન બહાર જવાનો છે. આપણે “પિટ્ઝા હટ’માં જવું છે?” જયવતીબહેને સૂચવ્યું.
‘તું કહે છે તો વ્હાય નોટ? ઇટ વિલ બી માઈ ટ્રીટ. ઓ. કે.?’
જયવતીબહેને બીજી રોટલી પીરસી.
‘મારે બીજી પણ વાત કરવી’તી…’
‘શી વાત? બોલને.’ નલિનભાઈએ કહ્યું.
‘કહું કે નહીં?’
‘મારા સમ. કહી દે જે મનમાં હોય તે.’
‘તમે કોઈની સાથે બહેનપણાં કરોને. તમે કાંઈ ઘરડા નથી થયા. જયવતીબહેન બોલ્યાં.
‘તારા ધ્યાનમાં કોઈ છે?’
‘અમારા સ્વાધ્યાયમાં કેટલીય એકલી સ્ત્રીઓ આવે છે.’
‘મને “સ્વાધ્યાય”વાળી સ્ત્રી નહીં જોઈએ. કોઈ રસિક એટલે કે…’
‘તે તમે એમ માનો છે કે “સ્વાધ્યાય”વાળી સ્ત્રીઓને બીજો રસ જ નહીં હોય?’ જયવતીબહેન ત્રીજી રોટલી પીરસતાં બોલ્યાં.
‘સાચે જ? મને તો મીઠી મીઠી વાતો કરે, મારી સાથે ફરવા આવે, મારી સાથે બેસીને ફિલમ જુએ એવી સ્ત્રી ગમે. તને એવું ગમે?’ નલિનભાઈએ જયવતીબહેનનો ચોથી રોટલી પીરસતો હાથ પકડીને પૂછ્યું.
‘અત્યારે તો જમી લો.’ જયવતીબહેન નલિનભાઈનો હાથ છોડાવતાં બોલ્યાં.
જયવતીબહેન ગયાં પછી નલિનભાઈ વિચારે ચડ્યા.
જયવતીને હરિવદન બહુ ગમતો નહીં હોય. કેવો જાડોપાડો થઈ ગયો છે. જ્યારે જુઓ ત્યારે ટર્ટલ નેક સ્વેટરમાંથી ફાંદ ડોકાતી હોય છે. પાછો મારો બેટો, એકસો વીસ તમાકુમાં ચૂનો ચોળીને ખાય છે. એનું મોં કેવું ગંધાતું હશે? જયવતી એવાને થોડી ચૂમવાની હતી? ‘સ્વાધ્યાય’માં ન જાય તો શું કરે?
નલિનભાઈ બુધવારની રાહ જોવા માંડ્યા. જયવતી આવે એટલે સાથે ‘પિટ્ઝા હટ’માં જશે. થીન ક્રસ્ટ પિટ્ઝા વિથ અનિયન્સ ઍન્ડ હોટ પેપર્સ ઑર્ડર કરશે. પિટ્ઝા ખાતાં ખાતાં અલકમલકની વાતો કરશે ને હિલોળા લેશે.
છેવટે બુધવાર આવ્યો. સાંજે પાંચ વાગ્યા. જયવતી સાત વાગ્યે આવે છે. નલિનભાઈ બાથરૂમમાં ગયા. ઘસી ઘસીને મોઢું ધોયું. કોલોન સ્પ્રે કર્યું. અરીસામાં જોઈને વાળ ઓળ્યા. પછી પલંગ પર લંબાવી ટીવી પર ઇવનિંગ ન્યૂઝ શરૂ કર્યા. ન્યૂઝ જોતાં જોતાં ઝોકું આવી ગયું. બારણું થપથપાવવાના અવાજે જાગી ગયા. જયવતી હશે, બારણું હજી જોરથી ખટખટતું હતું— ‘આવું છું. આવું છું.’ કહી નલિનભાઈએ બારણું ખોલ્યું.
– કેમ આટલી વાર લાગી? રવિવારની મોડી સવારે ય પેલી ફિલમ જોતા’તા કે શું? હું સવારે ઉતાવળમાં સ્વાધ્યાયમાં જવા નીકળી. ચાવી અંદર રહી ગઈ ને બારણું લૉક થઈ ગયું. આટલી ઘંટડી મારી એય સાંભળતા નથી? છેવટે બારણું થપથપાવવું પડ્યું. કેવા ધણી સાથે પનારો પડ્યો છે, મારો? સ્વાધ્યાય માટે ઘર બહાર પગ મૂક્યો નથી ને અહીં ફિલમ શરૂ થઈ નથી…