વિનોદ જોશીનાં કાવ્યો/‘તુણ્ડિલતુણ્ડિકા’નો અંશ
ઑડિયન્સમાંથી એક દારૂડિયો ‘હાય! મર જાઉં!’ કહી ડોલતો ડોલતો ઊભો થયો. બે જણાં બાવડું પકડી એને બહાર લઈ ગયા. પાછા આવ્યા એટલી વારમાં તો કવિએ વાર્તાનો બીજો તંતુ આરંભી દીધો.
રાજા તુણ્ડિલ એકલો
ઇધરઉધર અથડાય,
કરતો જાય વિચાર
પૂછે અપને આપ કો :
‘ક્યા સે ક્યા મૈં હો ગયા
તરછોડી ઘરનાર,
કવણ કરું ઉપચાર
અસહ વિરહ વામા તણો.’
‘અનુનયભીની આંખમાં
ઝાંક્યો નહીં જ લગાર,
કૈસો મૈં ભરથાર
અધવચ મેલી એકલી!’
‘કાપ્યું કંચન કાળજું
નાથ્યાં નરવાં વેણ,
તોડ્યું અમરતરેણ
અબુધ અભાગી આયખું.’
સ્મરત અપન બાઘાઇ કો
કોસ રહ્યો કરતૂત,
સમજદાર સંભૂત
કિન્હી દેર દિમાગને.
સહસા ઠેબું વાગતાં .
ચિત્તતંત્ર અવરુદ્ધ,
ભયો રાય બેશુદ્ધ
સાવ અજાણી વાટમાં
ઢગલો થઈ કાયા ઢળી
મોઢે ફહફહ ફીણ,
શ્વસન જણાયું ક્ષીણ
મોત ફરે મસ્તિષ્કમાં.
પ્રહર ગયો દિન બે ગયા
કોઈ ન ફરક્યું પાસ,
તરફડ છેલ્લા શ્વાસ
તડપે છાતી તોડવા.
ક્ષણેક વિરામ લઈ કવિએ નાટકીય ઢબે ‘સ્ટ્રોક’ મારી લલકાર્યું :
ત્યાં જ અચિંતો કોઈનો
અડક્યો શીતળ હાથ,
તરત ઉત્તર ગઈ ઘાત
અપલક પલક્યાં પોપચાં.
કનકવરણ કો કિન્નરી
ઊભી સમીપ જણાય,
પરિમલરજ પથરાય
મંદ મલયમુસ્કાનથી.
મદભર નેણ નચાવતી
બોલી મંજુલ વેણ :
‘હે નર, સુનિલ સુષેણ!
કવણ પરિચય તાહરો?’
‘તુણ્ડિલપુરનો રાજવી
રા’તુણ્ડિલ છે નામ,
કરી મુફ્ત બદનામ
સભર-સુધારસ ભામિની.’
‘નષ્ટભ્રષ્ટ મતિ માહરી
વિતથ ધર્યો ઉન્માદ,
ભયો ક્રૂર સૈયાદ
ટૂંપ્યો કોકિલકંઠને.’
‘તિતરબિતર તનટૂકડો
હશે રઝળતો ક્યાંય,
ક્યાં લગ તડકાછાંય
ઝેલે કાયા કુમળી?’
કવિ મૂંઝાયા. વાત કેમ આગળ લઈ જવી તે સૂઝતું નહોતું, પણ તોય એમણે પરાણે ગાડી હંકારી.
મરક મરક હસતી રહી
વદી ન એકકે વેણ,
ફરી નચાવ્યાં નેણ
અંતર ઊઠ્યા ઓરતા.
કિસલયકૂણાં ટેરવે
ક્ષણભર ધરી ચિબૂક,
સોચી રહી કશુંક
પળમાં લાધ્યો પેંતરો.
પવનપાવડી આ ગઈ
દિયા બિઠાઈ નૃપ,
જૈસે હો તદ્રૂપ
બેઠ ગઈ પડખે ચડી.
સર સર વાયુ વીંધતું
શરગતિ ઊઠ્યું યાન,
કીધી ઊર્ધ્વ ઉડાન
નભમંડળમાં સોંસરી,
ઝીણી ઝલમલ પામરી
અંગ હિલોળાં ખાય,
રાજા ડગમગ થાય
ઝટપટ ઝાલે બાવડું.
નેહ ઝરે નેણાં થકી
અધર સ્મિતનો ચાપ,
બિના બાત સંલાપ
કરન લગે નરકિન્નરી.
હસિત હતી રોમાવલિ
ગહન સ્પર્શ સંભૂત,
ઉભય કોઈ અદ્ભુત
ચિત્ર અગોચર ચીતરે,
યુગલ ભયું અવકાશમાં
દૃઢ આલિંગનબદ્ધ,
સુરતરાગ ઉપલબ્ધ
સહજસુલભ એકાન્તમાં.
મરતલોકનો માનવી
દિવ્યલોકની નાર,
એક થઈ આકાર
ગગનગેબમાં ઘૂઘવ્યાં.
નભવિશાળપટ વીંધતા
લાધ્યું દર્શન ક્રાન્ત,
પડ્યાં તૃપ્ત રતિશ્રાન્ત
સભર પરસ્પર સંગમાં.
ઝળહળ વિદ્રુમલોકના
નિકટ થયા અણસાર,
પૂર્ણ કર્યો અભિસાર
નીલ અભ્ર્રને માંડવે.
પવનપાવડી ઊતરી
દિવ્યદેશને દ્વાર,
વિસ્મયનો વિસ્તાર
ઉમટ્યો અમિયલ આંખમાં.
પુનિત પ્રદીપ્ત પ્રવેશમાં
અડગ ઊભો પ્રતિહાર,
તરત કર્યો પ્રતિકાર
અટકાવ્યું રસજોડલું.
‘મરતલોકના માનવી!
ઊભો રહેજે બ્હાર,
આ સ્થળ વિષે હમાર
ચલત હકૂમત આકરી.’
કરત અનુનય કિન્નરી
થતો પ્રાપ્ત ઇન્કાર,
છેવટ વળ્યો કરાર
શરત સુણાવી રાયને.
‘પ્રશ્ન સોળ પૂછું તને
ઉત્તર આપ તમામ,
ખોલી દઉં સરિયામ
દિવ્યલોકના દ્વારને.’
બધા એકાગ્ર બની સાંભળી રહ્યાં. ગંભીરવદને કવિ ઉવાચ :
‘કોણ ચલાવત આયખું?
કોણ પરખતું રૂપ?
કોણ અગોચર કૂપ?
સુખદાયી પલ કૌન સી?
‘સાંસ ચલાવત આયખું
નૈન પરખતાં રૂપ,
પ્રેમ અગોચર કૂપ
અધુના પલ સુખદાયિની.’
‘કોણ સમાયું શ્વાસમાં?
કોણ નેત્રનું નૂર?
કૌન મૌત સે દૂર?
કિહાં સમાઈ શાશ્વતિ?’
‘ધડકન બેઠી સાંસ મેં
પ્યાર નયનનું નૂર,
સમય મૌત સે દૂર
તિમિર સમાઈ શાશ્વતિ.’
‘નિકટ પડોસી કૌન સા?
કૌન વહંત અજસ્ર?
કિયું અનોખું વસ્ત્ર?
સુંદિર કોણ સુહાવણું?’
‘નિકટ પડોસી રિક્તતા
પીડા વહત અજસ્ર,
ભ્રાન્તિ વિલક્ષણ વસ્ત્ર
ઇચ્છા સ્હજ સુહાવની.’
‘દુઃખ કા કારન કૌન સા?
કૌન પરમ હૈ લક્ષ્ય?
કવણ વડું છે ભક્ષ્ય?
કૌન બડી હૈ વંચના?’
‘દુઃખનું કારણ જન્મ છે
મૌત પરમ હૈ લક્ષ્ય,
આયુષ્ય કેવળ ભક્ષ્ય
હોવું એ જ પ્રવંચના.’
તરત ઉઘાડ્યા દ્વારને
પામ્યું યુગલ પ્રવેશ,
દીઠો કિન્નર દેશ
ચકાચૌંધ ભઈ આંખડી.
કુસુમિત મઘમઘ વીથિકા
અલબેલો વિસ્તાર,
તેજપુંજ વણઝાર
ચહુદિશ જાણે ઊતરી.
મૌકિતકમંડિત મ્હેલનાં
દીપે ઝળળ ગવાક્ષ,
કરતી નેત્રકટાક્ષ
લટકલચીલી રૂપસી.
રંગભવન રસપોયણું
ચંદનચર્ચિત ભોંય,
જાણે તરતું હોય
અમૃતજળનાં સ્ત્રોવરે!
હાથ પકડ કે લે ચલી
રંક દેશનો રાય,
કલરવ ગહન સુણાય
ભીતર અંગેઅંગમાં.
હૃદય ભરે રસઘૂંટડા
નયન ફરે ઉદ્ગ્રીવ,
પૂર્ણ ધરાયો જીવ
અભર ભરાયું આયખું!
કવિ માટે એક જણ લીંબુનું શરબત લઈને આવ્યો. દીર્ઘ સબડકા ભરી કવિએ ગ્લાસ ખાલી કર્યો. દરમિયાન વિવેચકોએ અંદર અંદર કંઈક મસલત કરી, તેમાંથી ‘મધ્યકાલીન’ અને ‘આધુનિક’ એ બે શબ્દો કવિના કાને પડ્યા. છેક નાભિમાંથી ખોંખારો ખાઈ કવિએ ફરી દોર સાંધ્યો.
યૂં કર દિન બીતે બહુત
નિત્ય નિમજ્જનપર્વ,
પૂરણ કીધા સર્વ
અરસપરસના ઓરતા.
આખર ઝળહળ દાયરો
અબખે પડ્યો અપાર,
તુણ્ડિલ કરે વિચાર
એક દિવસ એકાન્તમાં.
યાદ કરી અર્ધાંગના
યાદ કર્યા દિન ચાર,
ઓસરતા અણસાર
પળમાં પાછા મેળવ્યા.
પૂછત નર સે કિન્નરી :
‘ક્યૂ કર ભયો ઉદાસ?
કિસ બિધ કરું પ્રયાસ
દરિયા દેખન આંખ મેં?’
ઉત્તર દેતાં રાજિયો
વદ્યો નિમાણે મુખ :
‘કાબરચિતરું સુખ
સજની! અબ સહેવાય ના!’
‘રાગ બસંતી હું થયો
બંસી તું અણમોલ,
અબ તો ફૂંક અબોલ
અટકી ઊભી કંઠમાં,’
‘જીયો અજહુ ન લાગતો
તુમ ક્યા જાનો પીર?
ભીતર આજ અધીર
તડપન લાગી તુણ્ડિકા!’
‘મનુજલોકના માનવી
તુંથી ના પરખાય.
પરપોટા થઈ જાય
છોડી જળની જાતને.’
કિહાં હશે કામાયની?
બિછડ ગઈ પરછાંઈ!
યે કૈસી અંગડાઈ?
કરવટ બદલી કાયમી!