2,161
edits
પ્રતિપદા/૧૧. કાનજી પટેલ: Difference between revisions
→
KhyatiJoshi (talk | contribs) (Created page with "{{SetTitle}} {{Heading|૧૧. કાનજી પટેલ}} === કાવ્યસંગ્રહોઃ === {{Poem2Open}}જનપદ, ડુંગરદેવ અને...") |
Shnehrashmi (talk | contribs) (→) |
||
| (18 intermediate revisions by one other user not shown) | |||
| Line 3: | Line 3: | ||
=== કાવ્યસંગ્રહોઃ === | === કાવ્યસંગ્રહોઃ === | ||
{{Poem2Open}}જનપદ, ડુંગરદેવ અને ધરતીનાં વચન.{{Poem2Close}} | {{Poem2Open}}[[જનપદ]], ડુંગરદેવ અને ધરતીનાં વચન.{{Poem2Close}} | ||
=== પરિચય: === | === પરિચય: === | ||
| Line 41: | Line 41: | ||
ઉપરથી પવન પણ જોઈએ. | ઉપરથી પવન પણ જોઈએ. | ||
</poem> | </poem> | ||
===૨. શરીરની ખબર છે?=== | |||
<poem> | |||
પહેલાંથી જાગે છે | |||
ડુંગર | |||
ઝાડ જીવડાંથી જીવે છે | |||
કહેવાતી આખી દુનિયા | |||
ડુંગર સામે જાગે છે પહેલાં પછીની થોડી વારથી | |||
આ બે વાત છે | |||
પણ અંદર એક છે | |||
મગરો ડુંગરો દાંતો પર્વત | |||
આંખમાં કણો થઈ પજવે | |||
એ ક્યાંય સમાતો નથી | |||
કાપકૂપ ખાધખોદ મારથાપ કરી | |||
પ્હાણકાઠ ખીણખાણ લેવા રોળ્યો | |||
પોથે, માથે, હાથે, ગાણે, ઘાણે | |||
કારાગારે ઝાલ્યો | |||
કીડીનો મંકોડીનો વાઘનો નાગનો | |||
વાનરનો જણનારો ઠેરવ્યો | |||
ધૂંધથી લઈ ફટકડીએ ફેરવ્યો | |||
ઘેરી ધોળી ઘોઘળે લીધો | |||
સંપત લેવા ખતરોળ્યો | |||
દુઃખ ખોવા કોઈ ડુંગર ખોળે | |||
તપવા, લાભવા લોભ વા લાડ વા | |||
ડુંગરે જવું છે | |||
શી રીતે જવાય? | |||
પગ ઉઘાડા છે? | |||
ભૂખ જાણી છે? | |||
લંગોટી ના-લંગોટી ઠીક છે | |||
શરીરની ખબર છે? | |||
વાણી પારની વાણીનું ભાન છે? | |||
</poem> | |||
===૩. દાદા, ઘૂમર માંડીએ=== | |||
<poem> | |||
અંધારામાં દાદો જાગ્યો | |||
પહેલા દાદાએ વડ લીધો | |||
ને એમાંથી સૂરજ બનાવ્યો | |||
પછી બીજા અંધારામાં | |||
મહુડો લીધો | |||
એનો ચાંદો કર્યો | |||
બીજાં ઝાડવાં બધાંથી તારા કર્યા | |||
દાદો રોજ સવાર થાય કે | |||
સૂરજને આકાશે ગોઠવે | |||
રાત પડે કે | |||
ચાંદાને ને તારાને ગોઠવે | |||
ગોઠવતાં ગોઠવતાંમાં દિવસ ઊગી જાય | |||
રોજ આકાશે ચઢી | |||
સૂરજ ચાંદો ને તારા જબરા વાકમ થઈ ગયા | |||
એક સમાજોગમાં દાદો ઊડી ગયો | |||
સૂરજ ચાંદો ને તારા | |||
એકલા ફીક્કા | |||
આકાશે ચઢતા રહ્યા | |||
દનને રાતવરત વારા ફરતી | |||
વળી સમાજોગના મહાજોગમાં | |||
નવો દાદો આવ્યો | |||
ચારે કોર અંધારું | |||
શું કરવું હવે? | |||
એણે વહુ દિકરાને સાદ કર્યો | |||
છેક ઊંડા જંગલમાં એ હતાં | |||
સાદનાં તણાયાં એ ચાલ્યાં | |||
ઊંચકાતાં ગયાં ઊંચે ને ઊંચે | |||
એક થયું ચાંદો ને બીજું સૂરજ | |||
આકાશેથી રાતવરત | |||
ચેકાવેલી કરી છોકરાં એક એક | |||
ઊતરતાં ગયાં ધરતી પર | |||
દાદો તો ઢોયણીમાં આડો પડેલો | |||
છોકરાંએ ઢોયણી ફરતી ઘૂમર માંડી | |||
દાદો ધૂમ્યો | |||
થાકી ઊંઘ્યો | |||
કહું તો જાગે | |||
ધરતી પર જળબૂડ થયું | |||
કે દાદો ઢોયણી સોત જળ પર તરવા લાગ્યો | |||
પાછું અંધારું થયું ને છોકરાં રોવા લાગ્યાં | |||
દાદા, વડ લાવો | |||
દાદા, મહુડો લાવો | |||
દાદા, આપણે ઘૂમર માંડીએ | |||
વાકમ : હોંશિયાર, કવિતાનું બીજ એક આદિવાસી કથામાં છે. | |||
</poem> | |||
===૪. ઢેબરિયાની પાળે=== | |||
<poem> | |||
ચાલતી ઝાલી વાટ | |||
ડેરા ઘરબાર ને હાટ | |||
મોં મેળામાં | |||
આપી ને લીધી વાત | |||
બુદ્ધિ બાંધે ત્રાજવાં ને બાટ | |||
હૈયાં ફરતાં ફરતાં આવ્યાં ઊદાપોર | |||
ઢેબરિયાં તળાવ | |||
રાજો કાઢે રૈયતનાં | |||
અવળી ઘાણીએ તેલ | |||
ઢેબરિયાંની પાટ ફૂટું ફૂટું થાય | |||
ત્યાં સંભળાયુંઃ પડું છું પડું છું | |||
એટલામાં | |||
ઢેબરિયેથી નિકળી નાગણમા | |||
કહે | |||
રાજા રાજા, | |||
મારા મોમાં હાથ નાખ | |||
રાજા કહે, મારા રાજનું શું? | |||
મા કહે | |||
રૈયત, મારા મોંમાં હાથ નાખ | |||
ઓ રે આ તો મા | |||
રોજ આપણે ખમકારીએ | |||
બરકતની આપનારી | |||
એને ‘ના’ કહેવાય? | |||
રૈયતે માના મોંમા હાથ નાખ્યા | |||
બહાર કાઢ્યા | |||
સોનેરી, પોલાદી, ધરતીના કસાયેલા | |||
ઝગમગ હાથ | |||
ઢેબરિયાની પાળે અજવાળાં થઈ રહ્યાં | |||
</poem> | |||
===૫. મેળામાં આવજો=== | |||
<poem> | |||
ધણીને પહેલવારકો વિચાર આવ્યો | |||
વિચાર ગરમ અંગારો હતો | |||
ગરમીથી અંધારું ઓગળ્યું | |||
અંગારના તણખા અંધારામાં વહી ચાલ્યા | |||
તગતગારાની ગોળ કમાન થઈ | |||
એમ આકાશ થયું | |||
અંધારું અડધું વધેલું હતું એમાંથી રાત થઈ | |||
રાત બોલી : મને શીદ ઘડી? | |||
ધણીએ બીજવારકો વિચાર કર્યો | |||
એમાંથી પંખી થયાં | |||
પંખી નકરું અજવાળું | |||
અહીં ઊડે તહીં ઊડે | |||
ચકચક ચકચક | |||
આખી કમાન ભરાઈ ગઈ | |||
પંખી રમીરમીને થાક્યાં | |||
પંખી પૂછેઃ અમારે બસ રમ્યા જ કરવાનું? | |||
ધણીએ ત્રીજવારકો વિચાર કર્યો | |||
એણે ધરતી પેદા કરી | |||
વન કર્યાં, મેદાન કર્યાં, પર્વત, રણ ને નદી કર્યાં | |||
પંખી આ નવા ઘરમાં રમવા લાગ્યાં | |||
ધરતી પૂછે : અમારે આ જ કર્યા કરવાનું? | |||
ધણીએ ચોથવારકો વિચાર કર્યો | |||
એમાંથી નારી ન નર થયાં | |||
એ હર્યાં ફર્યાં ને થાક્યાં | |||
નરનારીએ પૂછ્યું : બસ આટલું જ અમારે? | |||
ધણીએ પાંચમાવારકો વિચાર કર્યો | |||
એણે ચીકટ પેદા કર્યું | |||
માણસ જાત કરી | |||
વાણી આપી, વહેવાર આપ્યો | |||
માણસે વાણી ને વહેવાર વાપર્યાં | |||
ધણીએ પૂછ્યું : માણસ, તારે બસ આટલું જ? | |||
માણસે કહ્યું : રંગ કરીશું | |||
:::: ખાશું પીશું | |||
:::: ગાશું નાચશું | |||
ધણી કહે : મને એમાં બોલાવશો? | |||
માણસ કહે : મેળામાં આવજો. | |||
</poem> | |||
===૬. બડવાઈ*=== | |||
<poem> | |||
શમણામાં વાઘ આવ્યો | |||
બીજા દહાડે નાગ | |||
ખાટલીમાં અધ્ધર ઊડું | |||
એક ઝોળી ઊતરી | |||
ઝોળીએ ઝીલી | |||
ભરી નદીમાં ઉતાર્યો | |||
ચોટલીબૂડ ડુબાડ્યો કાઢ્યો | |||
પાછો રમાડી રમાડી ડુબાડ્યો | |||
જો ઊભલું જો | |||
બેઠલું જો | |||
મરતું ને મારતું જો | |||
આ આ કહેવાય | |||
આ થાનક | |||
આજનું નથી આ | |||
માબાપે બી મેલ્યાં એ વેળાનું છે | |||
ખોળિયે એક લ્હાય | |||
પેઠો રોગ | |||
આ રોગ કેમ જાય? | |||
નદીએ ઊતરું | |||
પાળું | |||
તોડું | |||
એક ટંક | |||
એક અંન | |||
ઊગ્યે બૂડ્યે આ વાયુ ને પવન પૂંજું | |||
ડુંગરા પૂંજું, પૂંજું વાઘ પૂંજું નાગ | |||
ફર્યો, ઠર્યો | |||
ખાટલા પૂર કળ જડી | |||
જાગતાનો ને શમણાનો રાગ ખીલ્યો | |||
ગાઉં | |||
ખળે ખેતરે ચોપાડ પૂંજું પાથરું | |||
ભોગ મેલું | |||
હરો છાંટું | |||
વાયક છોડું | |||
ને | |||
નદી ચાલી | |||
ખોળિયેથી મંદવાડ ગયો | |||
ગાઊં | |||
કે રોગી ઊઠ્યાં ચાલ્યાં | |||
જન જનાવરીયાં દુઃખ ઓઢી લીધાં | |||
લ્હાય મટી | |||
બધું ટાઢું પડ્યું. | |||
{{Right| * બડવાઈ : ભૂવા વિદ્યા, કવિપણું,}} | |||
{{Right|ઋણ : ચૂનિયાભાઈ રાઠવા, છોટા ઉદેપુર}} | |||
</poem> | |||
===૭. એક ન ઓગળે=== | |||
<poem> | |||
માથે મહુડો | |||
ને ટેકરી પરથી પૂર્વજ મારે હાક. | |||
પાંસળાં થાય પાવો | |||
ગલોફાં થથરે | |||
ડુંગર કોબામાં ગાયો આરડે. | |||
વર્ષાથી ઢીમ નાળિયાં | |||
સાથળ સમાણા કળે પગ અમારા | |||
સૂડાનાં પાંદડાં ઊડે આભ | |||
સૂરજ દીવો રાત થાય | |||
કળણથી પગના રોટલા ઓગળે | |||
માટી ભેગી માટી અમે. | |||
માથું રેલાય | |||
અંગોનાં રોડાં ઢોળાય | |||
એક ન ઓગળે આંખની આ કોડી. | |||
</poem> | |||
===૮. દવ=== | |||
<poem> | |||
પહેલાં હથેળી જેટલી ભોંયમાં | |||
ભૂકો સળગે | |||
પછી તંગલા ઊંઘતા મજ્જામાં દીવો ચાંપે | |||
ફૂંક અગ્નિ અને ભડભડ | |||
ભેગાં વહે ઘાસ પર | |||
ટીમરું થડમાં તતડાટ | |||
ખાખરાનો રસ છાલ પર આવે | |||
ચરુંણ ચરુંણ | |||
રસ બળ્યાં કાળાં ટપકાં | |||
દવડાય વેલા | |||
ફોલ્લા ફાટે | |||
તાંબાકૂંપળ લબડી લોથ | |||
ઊના પ્હાણ પર ધાણી કીડી | |||
કાળાનીલપીલ લબકતા કરવત સાપ કાપે ચાટે | |||
રાખધૂમમાં જવાળાચામર ઊછળક પાછી આવે | |||
વધે ઘટે અંધારું ઉપર | |||
વણતાં કોઈ સાળકાંઠલો આઘો પાછો | |||
ધૂણે વાયરો | |||
લ્હાય ડુંગરે | |||
કોતરમાં હોંકારા | |||
વન ઊંડળમાં. | |||
આ ટેકરીથી પેલી ટેકરી | |||
હારાદોર તોરણ સળગે | |||
ફૂલ ફગરિયા આગ ટોપલા ઊછળતા | |||
વન આખામાં | |||
સૂકા ભેગું લીલું | |||
મુઆ ભેગું મારે | |||
અક્કડને ઠૂંસાટે | |||
નમતાનાં તોડે ત્રાજવાં | |||
ઘડીમાં ડુંગર ટાલકાં બોડાં. | |||
ઝાડવાં ભોંય ઢળીને ઢગલો | |||
ભેગાં થઈને ઝાઝું બળતાં | |||
હવે માંહ્યલાં મૂળ | |||
ભોંય પણ ધખધખી | |||
ઠેર ઠેર મૂળિયામાં ભઠ્ઠા. | |||
સળગે ચોફેર નારિયેળ | |||
અંદર પાણી ઊનાં | |||
વચમાં થથરે થળાવડી | |||
ને તળિયે ફરકે ફણગો. | |||
</poem> | |||
===૯. લોઢી રાતીચોળ છે=== | |||
<poem> | |||
ખાણ કારખાનાં ડામર સડક રોલર | |||
પડખે ચરીમાં કાળાં દોરડાં ભીડવે | |||
ગળી જાય | |||
બાણું લાખ માળવાના ધણીને | |||
પેટમાં ખટાશ ઊલળે છે | |||
પડખેનો યાત્રી | |||
ત્રાંસી નજરે | |||
લંગોટી પાઘડી એંઠી મૂછ | |||
ટૂંટિયું બાઈ વખરીનાં પોટલાં | |||
કરોળતાં બાળને તાકી | |||
ઊભાં ને ઊભાં ધીકાવે છે | |||
બિરસા,૧ | |||
જગ દોડ્યો છું | |||
પીંડીઓ તતડે છે | |||
તારો દશમન ગોરો | |||
મારી સામે કાળોગોરો | |||
આ ઘંટુડી ફરતી નથી | |||
કૂકડિયાં ગાણાં ગાઉં છું. | |||
હરો૨ પીઉં છું | |||
ભંગોરિયા૩ મેળે મ્હાલું છું | |||
મોશેટી૪ ના બુંધે જાળાં બાઝ્યાં છે | |||
કથરોટ ખાલી છે | |||
લોઢી રાતીચોળ છે | |||
<small>૧. બિરસા મુંડા – આદિવાસી મહાનાયક ૨. દારૂ ૩. આદિવાસી મેળો. જ્યાંથી યુવકયુવતી પરણવા માટે ભાગી જાય ૪. અનાજની કોઠી</small> | |||
</poem> | |||
{{HeaderNav | |||
|previous = [[પ્રતિપદા/૧૦. નીરવ પટેલ|૧૦. નીરવ પટેલ]] | |||
|next = [[પ્રતિપદા/૧૨. જયેન્દ્ર શેખડીવાળા|૧૨. જયેન્દ્ર શેખડીવાળા]] | |||
}} | |||