સૌરાષ્ટ્રની રસધાર ભાગ-4/અણનમ માથાં: Difference between revisions

સડડડડ! સુલતાનની ફૂલગુલાબી કાયાને માથે નવાણું હજાર રૂંવાડાં બેઠાં થઈ ગયાં. ફોજને હંકારવાનો હુકમ દીધો. અલ્લાનો કાળદૂત ધરતીને કડાકા લેવરાવતો આંબરડી ગામ પર આવ્યો. ગામની સીમમાં તંબૂ તાણીને ફરમાસ કરી કે “બોલાવો વીસળ રાબાને.”

એક હાથમાં ત્રિશૂળ, બીજા હાથમાં બળદની રાશ, ખભે ભવાની, ભેટમાં દોધારી કટારી, ગળામાં માળા ને માથે ઝૂલતો કાળો ચોટલો — એવા દેવતાઈ રૂપવાળો વીસળ રાબો પોતાની સીમમાં સાંતીડું હાંકે છે. આભામંડળનું દેવળ કર્યું છે; સૂરજના કિરણની સહસ્ર શિખાઓ બનાવી છે. નવરંગીલી દસ દિશાઓના ચાકળા-ચંદરવા કલ્પ્યા છે, અને બપોરની વરાળો નાખતી ધરતી દેવીના યજ્ઞ-કુંડ જેવી સડસડે છે. માંહી પવનની જાણે ધૂપદાની પ્રગટ થઈ છે! એવા ચૌદ બ્રહ્માંડના વિશ્વને મંદિર સરજી, માંહે ઊભો ઊભો ભક્ત વીસળો મહામાયાનું અઘોર આરાધન ગજાવી રહ્યો છે :

જ્યોતે પ્રળંબા, જુગદમ્બા, આદ્ય અંબા ઈસરી,  

વદનં ઝળંબા, ચંદ બંબા, તેજ તમ્બા તું ખરી,  

હોતે અથાકં, બીર હાકં, બજે ડાકં બમ્મણી,  

જગમાંય પરચો દીઠ જાહેર રાસ આવડ રમ્મણી.

ભેરવે હલ્લા, ભલ્લ ભલ્લાં ખાગ ઝલ્લાં ખેલીયં,  

હોતે હમલ્લાં, હાક હલ્લાં, ઝુઝ મલ્લાં ઝેલ્લીયં,  

ગાજે તબલ્લાં, બીર ગલ્લાં, ખેણ ટલ્લાં ખમ્મણી,  

જગમાંય પરચો દીઠ જાહેર રાસ આવડ રમ્મણી.

ગમમમ ગમમમ આભનો ઘુમ્મટ ગુંજે છે, દિશાની ગુફાઓ હોંકારા દિયે છે, અને સાંતીની કોશને જાણે શેષનાગની ફેણ માથે પહોંચાડીને પારસમણિના કટકા કરવાનું મન હોય એવાં જોર કરીને બેય ઈંડા જેવા ધોળા બળદ સાંતીડું ખેંચે છે. ભક્તિના નૂરમાં ભીંજાયેલી આંખે વીસળ પાછો ત્રિભુવનની ઈસરી શક્તિના આરાધન ઉપાડે છે :

આકાશ પાતાળ તું ધર અંબર નાગ સુરંનર પાય નમે,  

ડિગપાલ ડગમ્બર, આઠહી ડુંગર, સાતહીં સાયર તેણ સમે,  

દેવી વક્કળ વેસીએ ઈસવરી,  

માડી વક્કળ વેસીએ ઈસવરી.

મેઘમાળા ગાજી હોય એવો ભુલાવો ખાઈને મોરલા મલ્લાર ગાવા લાગે છે. વીસળને અંગે અંગે ભક્તિની પુલકાવળ ઊપડી આવી છે.

એવે ટાણે ઘોડેસવારે આવીને વાવડ દીધા કે “વીહળભા! પાતશા તમારે પાદર આજ પરોણા થઈને ઊતરેલ છે.”

મોરલા જેવા બાર ભાઈબંધોનાં મૉતના પરિયાણની આવી વાતો જે ઘડીએ સુલતાનના તંબૂમાં પહોંચી તે વખતે દાઢીએ હાથ ફેરવીને પોતે પસ્તાવો કરવા લાગ્યો કે “ભૂલ થઈ, જબરી ભૂલ થઈ. બાર નિરપરાધી વીર પુરુષો વટના માર્યા મારી ફોજને હાથે હમણાં કતલ થઈ જાશે. યા અલ્લા! મેં ખોટ ખાધી. મારે માથે હત્યા ચડશે. કોઈ આ આફતમાંથી ઊગરવાનો ઈલાજ બતાવે?”

“ઈલાજ છે ખુદાવંદ,” વજીર બોલ્યો : “આપણો પડાવ ગામના ઝાંપા પાસેથી ઉપાડીને ગામની પછવાડેની દીવાલે લઈ જઈએ. વીસળ રાબો ઝાંપેથી નીકળવા જશે. એટલે એની પીઠ આપણી બાજુ થશે. બસ, એને આપણે સંભળાવી દેશું કે અમને તે પીઠ દેખાડી, હવે જંગ હોય નહિ.”

“પારોઠનાં પગલાં! વીહળો ભરશે?” વીસળભાની આંખોમાં તેજ વધ્યાં : “ધાનરવ ભા! નાગાજણ ભા! રવિયા! લખમણ! ખીમરવ! દરબારગઢની પછીત તોડી નાખો. સામી છાતીએ બા’ર નીકળીએ.”

પછીત તોડીને અગિયાર યોદ્ધા, યજ્ઞના પુરોહિત જેવા, બહાર નીકળ્યા. સુલતાને હાથીના હોદ્દા ઉપરથી હુતાશણીના ઘેરૈયા જેવા ઉલ્લાસમાં ગરકાવ અગિયાર દોસ્તદારોને દેખ્યા.

“અલ્લાહ! અલ્લાહ! અલ્લાહ! ઈમાનને ખાતર દુનિયાની મિટ્ટી ખંખેરીને મૉતના ડાચામાં ચાલ્યા આવે છે. એની સમશેરના ઘા ઝીલશે કોણ?”

એવે ટાણે વીસળ રાબાએ કેશવગરને સવાલ કર્યો :

વીહળ પૂછે વ્રાહ્મણા, સુણ કેસવ કંધાળા,  

કણ પગલે સ્રગ પામીએ, પશતક નૈયાળા?

અંતરમાં જેને જ્ઞાનનાં અજવાળાં પ્રગટ થઈ ગયાં છે, જેની સુરતાના તાર પરમ દેવની સાથે બંધાઈ ગયા છે, વિદ્યા જેની જીભને ટેરવે રમે છે, તે૰કેશવગરે પોતાના કોઠાની અજાણી વાણી ઉકેલીને ઉત્તર દીધો કે હે૰ વીહળભા!૰ —  

કુંડે મરણ જે કરે, ગળે હેમાળાં,  

કરવત કે ભેરવ કરે, શીખરાં શખરાળાં,

ત્રિયા, ત્રંબાસ, આપતળ જે મરે હઠાળા,  

તે વર દિયાં વીહળા, સ્રગ થિયે ભવાળા.

સાંભળીને વીસળે સમશેર ખેંચી, સમશેરની પીંછીએ કરીને ‘ખળાવા’ જમીનમાં લીટો દઈને કૂંડાળું કાઢ્યું.

“જુવાનો!” વીસળે વાણીનો ટંકાર કર્યો : “જુવાનો! આજ આપણાં અમરાપુરનાં ગામતરાં છે. અને કેશવગરે ગણાવ્યાં એટલા કેડામાંથી ‘કૂંડાળે મરણ’નો કેડો આજ લગી દુનિયાને માથે કોરો પડ્યો છે. બીજે માર્ગે તો પાંડવો સરખા કંઈકનાં પગલાં પડ્યાં છે. પણ આજ આપણે સહુએ આ નવી વાટે હાલી નીકળવું છે. જોજો હો, ભાઈબંધો! આજ ભાઈબંધીના પારખાં થાશે. આજ આખર લગી લડજો અને સાંજ પડે ત્યારે મૉતની સેજડીએ એક સંગાથે સૂવા આ કૂંડાળે સહુ આવી પહોંચજો. કહો, કબૂલ છે?”

“માંજૂડી, બેટા, રંગ તને, ઠીક કર્યું. પાછા વળશું ત્યારે તરસ બહુ લાગી હશે. અમે વળીએ ત્યાં સુધી આંહીં બેસજે, બેટા!”

એટલું બોલીને અગિયાર યોદ્ધાએ ‘જે ચંડી, જે જોગણી!’ ‘જે ચંડી, જે જોગણી!’ની હાકલો દીધી, દોટ કાઢી. અગિયાર જણા પગપાળા અને સામે૰ —  

હે જલંગા હંસલા કમંધ મકરાણી,  

શોપ કેઆડા મંકડા આરબ ખરસાણી,  

રેવતવંકા રાવતાં મખમલ પલાણી,  

સવરે વાજડે વાજતી ઘોડે ચડી પઠાણી.

ઝલંગા, હંસલા, મારવાડી, મકરાણી, ક્યાડા, માંકડા, અરબી, ખોરાસાની — એવા જાતજાતના પાણીપંથા અને પહાડને વીંધે એવી જાંઘોવાળા માથે મખમલના પલાણ માંડીને પઠાણો ઊતર્યા.

ઝાકાઝીક : ઝાકાઝીક : ઝાકાઝીક : સામસામી તરવારોની તાળીઓ પડવા મંડી. એક એક ભાઈબંધ સો-સો શત્રુના ઝાટકા ઝીલવા મંડ્યો. એક જણે જાણે અનેક રૂપ કાઢીને ઘૂમવા માંડ્યું. અને હાથીને હોદ્દેથી સુલતાન જોઈ જોઈને પોકાર કરવા લાગ્યો કે ‘યા અલ્લાહ! યા અલ્લાહ! ઈમાનને ખાતર ઈન્સાન કેવી જિગરથી મરી રહ્યો છે!’

સાંજ પડી. ઝડવઝડ દિવસ રહ્યો. સુલતાનનું કાળજું ફફડી ઊઠ્યું. “યા ખુદા! આડહથિયારે આ બહાદુરો નહિ મરે. અને હમણાં મારી ફોજનું માથેમાથું આ અગિયારેય જણા બાજરાનાં ડૂંડાની જેમ લણી લેશે.”

“તીરકામઠાં ઉઠાવો! ગલોલીઓ ચલાવો!” હાથીની અંબાડીમાંથી ફરમાન છૂટતાંની વાર તો હડુડુડુડુ! હમમમમ! ધડ! ધડ! ધડ! —  

સીંગણ છૂટે ભારસું, હથનાળ વછટ્ટે,  

સાબળ છૂટે સોંસરા, સૂરા સભટ્ટે  

વ્રણ પ્રગટે ઘટ વચ્ચે, પટા પ્રાછટ્ટે,  

ત્રુટે ઝુંસણ ટોપતણ, ખાગે અવઝટ્ટે.

પાતશાહી ફોજની ગલોલીઓ છૂટી. ઢાલોને વીંધીને સીસાં સોંસરવાં ગયાં. છાતીઓમાં ઘા પડ્યા. નવરાતરના ગરબા બનીને અગિયાર ભાઈબંધો જુદ્ધમાંથી બહાર નીકળ્યાં. કોઈ એક પગે ઠેકતો આવે છે, કોઈ આંતરડાં ઉપાડતો ચાલ્યો આવે છે, કોઈ ધડ હાથમાં માથું લઈને દોડ્યું આવે છે. એમ અગિયાર જણા પોતાની કાયાનો કટકે કટકો ઉપાડીને કૂંડાળે પહોંચ્યા, પછી વીસળે છેલ્લી વારનો મંત્ર ભણ્યો, “ભાઈબંધો, સુરાપરીનાં ધામ દેખાય છે. હાલી નીકળો!”

સહુ બેઠા. લોહીનો ગારો કરીને સહુએ અક્કેક બબ્બે પિંડ વાળ્યા. ઓતરાદાં ઓશીકાં કર્યાં. અને સામસામા રામરામ કરી, અગિયારેય જણા પડખોપડખ પોઢ્યા.

આંગળી ચીંધાડીને પાતશાહ પૂછતો જાય છે કે “આ કોણ? આ કોણ?”

અને ભાલાની અણી અડાડી અડાડીને કૂકડિયો ઓળખાણ દેતો જાય છે કે “આ વીસળ! આ ધાનરવ! આ લખમણ.”

માંજૂડીની આંખમાં આંસુ આવ્યા. શરમાઈને સુલતાન પાછો વળ્યો, ફોજ ઉપાડીને ચાલી નીકળ્યો.

ગાડું લઈને સાંજ ટાણે તેજરવ સોયો ગામમાં આવે છે. એને આજના બનાવની જરાય ગતાગમ નથી. પાદર આવીને એણે લોહીની નીકો ભાળી. એને આખી વાતની ખબર પડી. તેજરવ દોડ્યો. માથે ફાળિયું ઓઢી સ્ત્રીના જેવો વિલાપ કરતો દોડ્યો. આસમાને ઝાળો નાખતી અગિયાર શૂરાઓની એકસામટી ઝૂપી સળગી રહી છે. દેન દેવા આવેલું ગામનું લોક એ ભડકાનો તાપ ન ખમાવાથી છેટે જઈ બેઠું છે. દોડીને સહુએ તેજરવના હાથ ઝાલી લીધા. “હશે! તેજરવ આપા! હરિને ગમ્યું તે સાચું. હવે ટાઢા પડો.”

છૂટીને તેજરવ દોડ્યો, છલંગ મારીને તેજરવ સોયા એ અગિયાર ભાઈબંધોની ચિતા સામે ઊભીને બોલ્યો : “વીહળભા, તમું હાર્યે જીવસટોસટની બોલીએ હું બંધાણો હતો અને આજ મને છેતરીને હાલી નીકળ્યા? મને છેટું પાડી દીધું? પણ હે અગ્નિદેવતા! મારો ફેર ભાંગી નાખજો. જોજો હો, અમરાપરીના ઓરડામાં વીહળભા મારી મોઢા આગળ દાખલ ન થઈ જાય.”

એટલું બોલીને અગિયાર ભાઈબંધોની ચિતા ઉપર તેજરવે આસન વાળ્યું, હાથમાં માળા લીધી અને બળતી ઝાળોની વચ્ચે બેસીને ‘હર! હર! હર!’ના જાપ જપતો મણકા ફેરવવા લાગ્યો. આખીયે કાયા સળગી ઊઠી ત્યાર પછી જ એના હાથમાંથી માળા પડી.

તેજરવે તન લે, હાડાં માથે હોમિયાં  

સોયે મરણ સટે, વીસળસું વાચા બંધલ.

અને અણનમ માથાંનો તે દિવસે જેજેકાર બોલાયો.

ચૌદ સવંત પાંસઠ સરસ,  

અણદન વીસળ અવતર્યો,  

ચારણ વ્રણ કુળ સાત.

સુપ્રસિદ્ધ સંવત 1465માં ચારણોના સાત કુળમાં વીસળનો જન્મ થયો.

દો કર જોડી શારદા વ્રણવાં વ્રગ વાણી  

તું જગજણણી જોગણી પરમહુંત પરાણી  

વદિયા હંસાવાહણી દે વેદક વાણી,  

વીહળ નરસો વીનવાં, પડ ચાડણ પાણી,

પ્રમ ડાડો જેરે હેક પખ, પખ બે પાનંગરા,  

ગઢા પરઠે નવનગર ચોરાશી શકારા,  

ભલા સે ચારણ ભણાં દાતા સવચારા,  

તંબર નાગ સવસંતે નરા અંધકારા.

નવનગરે નરહા વડા ચૌં જગ લગ ચારણ,  

વાહણ ફેરણ ગવરીવર, સ્રગ લોગ સકારણ.  

માથે ભારત, ત્રભે મન વડે વેર વડારણ,  

તાય વડગણ વીનવાં નર વ્રે નારાયણ.

સરુ સરાં જેમ માણસર, દણિયર દેવાળાં,  

કળાં નવાં જેમ શેષફણ પાવસ પશવાળાં,  

રામ રઢાળાં રગવંશાં ગોરખ મેંદ્રાળાં.  

એમ વરદાય વીહળ વડો ચારણ સકારાં.

વડ ચારણ ચવીએ વડો વરદાય વીહળ,  

લખણ બત્રીસે લીળઘણ ચિત્ત ધ્રુવ અણચળ,  

આફળ્યો સોઢે આંગમે દો માઝે મેળે દળ  

આગળ રવિયો ધારઇં દિવાણે અણકળ.

શાત્રવ શેન શનાયા, શબળા શરતાણા,  

રા’ પંચાળા ઉપરે ચડિયા દિવાણા,  

થાનકે વીહળ વાત થે નરહે નરહાણા,  

દેવારિયા ડાડાવળે નરભે નિશાણા.

પાંડવ વેશ પ્રગટિયાં હેંથાટે હેંદળ,  

અભંગ અશપત ઉપરે બળિયારે સાબળ,  

વેરિયાં પડ તાણાવિયો વઢવા કજ વીહળ,  

નરહો કોઈ ભાજે નૈ ભેળનાં નરા ભળ.

વીહળ પૂછે વ્રાહ્મણાં સુણ કેસવ કંધાળા,  

કણ પગલે સ્રગ પામીએં પશતક નૈયાળા?  

ત્રિયા ત્રંબાસ આપતળ જે મરે હઠાળા,  

તે વર દિયાં વીહળા સ્રગ થિયે ભવાળા.

વીહળ રાબો, રાબો ધાનરવ, સૂરાં ગર સાજણ,  

નાગાજણ, રવિયો, નગડ, મૂળિયો, લખમણ,  

વીરત કેસવ વ્રામણું બરંબે બ્રદઘણ,  

આડા ઊભા આંબલી રઢમલ માંડે રણ.

ચાળ બંધે ચલ્લિયા લૂંવડ હઠાળા,  

સાહંદા એ યારસું મુકલ મેહમંદા,  

ગાત્ર ગેહંદા ગજ્જણા લંક મેહંદા,  

સગળા હંદા સારખા દરશણ દેહંદા.

મીર બચારા ત્રમખ્ખી જકે સ્રવભ્રંખી,  

કુંચ કુંવારી મોંયરખી મુંગલ અશમખ્ખી,

તાણે ટંક અઢાર કી એહડા તીર નખી,  

તે વરદાય વીહળાસું વેધે વધંખી.

સવાણી સનાયા ભારથ અબંગા,  

મેરે બગતરા પાખરાં એહણાં લોહ અંગા,  

જેડ લાહ જંજરિયા દીપે દોઅંગા,  

જાણ કે મારગ મળિયા માલતાણ મલંગા.

દોહ કડે ખગ દાબિયા વામંગ કટારા,  

હે હયડે હાથ કર પટા બે ધારા,  

ખાન અતંગા વંકડા હુવા હોહોકારા,  

હેમર સા હણાયા હડા લાખ કંકડારા.

હે જલંગા હંસલા કમંધ મકરાણી,  

શોપ કેઆડા મંકડા આરબ ખરસાણી,  

રેવતવંકા રાવતાં મખમલ પલાણી,  

સવરે વજડે વાજતી ઘોડે ચડી પઠાણી.

વીહળ માઝી વંકડા છત્રપત છોગાળા,  

કળગર જેડા કેશવા નર જે નેઠાળા,  

તરકા અણશું આપતલ મચવે મેતાળા,  

અભંગ ઘાયે આવિયા વાયે રકમાળા.

ધરે નતાળાં વાદ્યળાં બાંધે ખગાળાં,  

સખ નપારાં સેહણાં રોશાળ રઢાળાં,  

રત વરશાળાં વાદળાં જાણે કે સખરાળાં,  

વડેવધ વશધરા વડાં ભોપાળાં.

{{Poem2Close}}