આત્માની માતૃભાષા/43: Difference between revisions

{{Heading|નાટ્યકવિતા: ‘મંથરા’| પરેશ નાયક}}

<poem>

મંથરા: હસી લે ઘડીક, સૂર્ય, છેલ્લા સ્મિતરશ્મિ સુધી.

તણા સૌ સુવર્ણરંગ ઉછાળતો કોટિ-કરે.

કાલે કાળોમેંશ જો તું ઊગે ના તો કહેજે મને. ….

ડૂબ્યો! ગ્રસ્યો અંધકારે!… યૌવરાજ્ય-અભિષેક

પામનારનેય ગ્રસે સઘન દુર્ભાગ્યછાયા. …

નહીં બને. … અયોધ્યા! આ દીપભૂષણો સજીને

કૈકેયીની હાંસી આમ કરવી ન છાજે તને. …

કોણ છે રે? દીવો લઈ અંધકાર પ્રાસાદનો

શતખંડ કરતું એ કોણ ગયું? ધાત્રી?… આવ,

પેટ્યો દીવો. … જા, નથી કૈં કામ તારું, ખસ દૂર.

… અરે કિંતુ, કોણ તું આ દીપશિખા સમું મુખ

ઝળાંઝળાં ધારનારી બાળકી ખેંચી રહી આ

અપંગને મને હર્મ્યવાતાયન પ્રતિ વેગે?

ધાત્રી, જોને કોણ આ ક્યાંથી પ્રવેશી, સુગુપ્ત આ

અંત:પુરે.

તેજોદાત્રી તણી તને અસૂયા ના જેવીતેવી.

મંથરા: કોણ છે તું, અલ્પમતિ, અતિભાષિણી અબૂજ?

બાલિકા: હું તો છું ઋજુલા, મને ઓળખી ના?

માનીશ તું? હું છું તું જ.

ઋજુલા: હા. તેં મને વધવા જ દીધી છે ક્યાં? આજે તો હું

માનવાની નથી તારું કંઈ જ. આ બારી પાસે

આવી પથરાયા અહીં છે બધાય સરયૂને

તીરે રમણીય આજ જાણે!

આંખમાં કણાની જેમ. … કાળવાયુ, બ્રહ્માંડની

કઈ ગુફામાં સૂતો છે? વા પ્રચંડ ઘોરરૂપે,

હોલાવી દે એક ફૂંકે સમગ્ર આ દીપરાશિ.

ઋજુલા: ન બોલીએ આવું.

આ ઉત્સવ-દીપમાંથી હોળી મહા પેટાવીશ

ત્યારે જ હું જંપવાની.

મંથરા: છું દુરિત હું અસીમ, અગાધ, અપરિમેય,

આખાય આ બ્રહ્માંડનો બૂકડો હું કરી દઉં….

હસ તું.

આ, તેને તો સીધી કરી બતાવ, જો શક્તિમતી

છે તું મહા.

ના મને વિડંબી શકે કોઈ જ તું-જેમ પછી.

ઋજુલા: શું તને વાંકું પડ્યું છે? વાંક કંઈ અયોધ્યાનો?

મંથરા: કૌસલ્યાનો.

એના પુત્રે.

ઋજુલા: રામે? કદી કોઈનીય વિમાનના

કરે રામ?

સમક્ષ.

તણા મહાપારાવારને હેલે ચડાવનારું

ચંદ્ર સમું નામ રામચંદ્ર…

રામ બસ રામ સારું ગામ રામ રટ્યાં કરે

એ જ મારે માટે મોટું કારણ છે અણગમા

તણું.

ભલે હો આશય ભિન્ન. જાણુંને હું, રટ્યા વિના

ના તુંયે ર્હૈ શકે ઘડી.

કરાલ દંષ્ટ્રા વચાળે…

રામ…રામ…

ક્યાં ગઈ? થઈ અલોપ?…

થથરાટમાંથી કોણ આકૃતિ આ કાળમીંઢ

ટપકી પડી અઘોર, પથ્થરની કંડારેલી?

કોણ તું?

કાલરાત્રિ, જે થવાની મહાકાંક્ષા પ્રજ્વલતી

રૂંવે રૂંવે તારે; છું હું મંથરા તારું જ રૂપ.

મંથરા: મારું રૂપ? કેટલાં ભર્યાં છો તમે મારા મહીં?

પેલી તો હતી પરી વા દેવબાલિકા, અને આ

તુંયે ન દીસે માનવ.

જેમાં નવ વસી શકે દેવ વા દાનવ.

જે કૈં ભલે. નરી મારો સ્વાર્થ છું જોનારી નારી.

રાણી મારીની જે અધોગતિ તે મારી જ, તેને

મંગલનો પ્રસવ ન થવા પામે પ્રાત:કાલે

એ છે આપણે જોવાનું; આવ, ભાવિ-ઉદરમાં

ગર્ભ રહ્યો સળવળી, દૂષિત તે કરી દેવો

આપણું કર્તવ્ય એ જ. કૈકેયીને માનભંગ

બનીને આ અયોધ્યામાં જીવવાવારો ન આવે.

બસ એ જ લક્ષ્ય એક.

કાલરાત્રિ: કુમાર તે કૌસલ્યાનો

યૌવરાજ્ય પામે તેમાં…

મંથરા: પામે કેવો, મંથરા હું

બેઠી છું ત્યાં સુધી? જશે, ભટકશે, અરણ્યોમાં

ભિક્ષુક કે જતિ સમો.

કાલરાત્રિ: કદાચને કો પ્રવીર

સમો. વિશ્વામિત્ર સાથે વનોમાં — તપોવનોમાં

અરણ્યમાં જશે ફરી તો રાક્ષસકુલો કૈંક

સંહારશે. કીર્તિ એની ગાજશે દિગ્દિગંતમાં.

મંથરા: તેથી શું ન મોકલવો દેશવટે એને મારે?

વિશ્વામિત્રે માગ્યો રામ, વૃદ્ધ રાજા બોલ્યો ત્યારે

ત્યારથી એ થઈ પડ્યો છે અકારો છેક મને.

જોઈએ મારે તો બસ પગ એનો ટળે એ જ.

કાલરાત્રિ: દુરિત આચરનારે શુભ તે દુરિતમાંથી

પ્રસવે તો નભાવી લેવું પડે જ. બોલ, હં, તું

દેશવટે મોકલીશ?

મંથરા: હા.

કાલરાત્રિ: હા હા હા — હસવાનો

આવ્યો આજે હવે મારે સમય, ભૂતલ પરે

કંઠે મારે ઠલવાશે. ડાકિની-શાકિની બની

નાચીશ બીભત્સ નૃત્ય, વરવી આકૃતિ મારી

તણો સુવિરૂપતર ભાગ બની સોહી ર્હેશે

વિશ્વ આખું ખૂંધ કો વિરાટ સમું …

મંથરા: અપહાસ

રહેવા દે તારા. મારે, આજની જો રાત્રિ થાય

કાલરાત્રિ, આજ માટે પર્યાપ્ત છે એટલું જ.

કાલરાત્રિ: અગ્નિરસ ઊછળતો ધરિત્રીપેટાળમાંથી,

વિકટ કાટકા કરી ત્રુટંત કૈં અદ્રિશૃંગો

જગતને જાણે આખા ખાઉં ખાઉં કરતો ત્યાં. …

જ્વાલામુખીનું ઢાંકણ ખોલવામાં મજા તને.

મંથરા: અત્યારે તો તે અબૂજ માનિની કૈકેયી તણા

રોષકોષ ઉપરનું ઢાંકણ ખસેડી દેવું

ચમકાવ, જા, જગાડ ભરતની જનેતાને

ધસી ધૃષ્ટ અંત:કક્ષે.

કાલરાત્રિ: ક—ક—ક—કૈકેયી—ઈ—ઈ…

કૈકેયી (પ્રવેશીને): કોણ છે રે? … મંથરા તું?

કારમી દૈ ચીસ કોણે

બોલાવી મને?… નથી શે બોલતી કુબ્જા તું બની

બોબડીયે?… શું જુએ છે, મંથરા, ગવાક્ષે ઊભી?

મંથરા:કાલરાત્રિ…

કૈકેયી: શું બોલી તું?

મંથરા: જોઉં છું હું કાલરાત્રિ…

કૈકેયી: કાલરાત્રિ કેવી! શાની? કોની?

કેકયાધિપતિ અશ્વપતિ-સુત વાત્સલ્યથી.

મંથરા: અયોધ્યાની હૈયાલક્ષ્મી આનંદ આનંદ આજ

કેમ માની રહી, જો તો!

કૈકેયી: સમજ કૈં પડે એવું

બોલ સમસ્યાવચન છોડી. મંથરા, સદાની

મંથરા: રાણી, શીદ વાંકું પાડો,

વાંકું જ્યાં છે ભાગ્ય તમ? … અયોધ્યા ઓ પૂરે સાક્ષી.

કૈકેયી: વાંકું શું છે એમાં? અરે! અયોધ્યાની હૈયાલક્ષ્મી

સાથે હસે હૃદય આ મારું… હસ અયોધ્યા, તું.

છો રડે આ મંથરા, જો રડવું જ ઇષ્ટ એને.

મંથરા: હસે તું દુર્ભાગ્યથી જો તારા, એકલી રડીશ

હું. વિદાય ભરતને કરી રાજા દશરથે

તાત્કાલિક કાલ પ્રાત:કાલે એથી અહીં એક

મંથરા વિના અયોધ્યા આખીયમાં રડશે કો?

કૈકેયી: મૂર્ખી, શું તું અધમૂઈ, એ વાતે થઈ? તો લે આ

ગળામાંનો નવસર હાર મારો વધાઈમાં

અરે રામ! હું તો જોઈ આંખના અંગારા તારા

છળી ઊઠી… હાશ, મારો રામ યુવરાજ થશે.

મંથરા: હસીશ હું, કેમ નહીં હસું, કહે કૈકેયી, આ

ભોળપણ તારા પરે, જાણતી જે જગતને

સ્નેહ-રત પોતા સમું, આજે અવસર નથી

તારે, કિંતુ કૌસલ્યાને છે ભૂષણો સુવર્ણનાં

અર્પવાનો…

કૈકેયી: નથી કેમ મારે, અરે વક્રમતિ!

ધર્મજ્ઞ તે સત્યાચાર, વિનમ્ર, શુચિ, રુચિર

એટલો જ. ભરત ને રામમાં ન ભેદ કશો

મારે મન.

મંથરા: એ જ તો છે મારે મન મહાશૂળ.

કૈકેયી: કેમ રે?

મંથરા: ન પૂરતું છે — તારે મન ભેદ નથી.

કૌસલ્યાને મન યદિ ભેદબુદ્ધિ.

કૈકેયી: હોય કદી,

તોય રામ મારો તે તો રામ સદા રહેવાનો.

મંથરા: રામ તેય શું કરે, જ્યાં રાજનીતિ નિજ ગતિ

અનુસરે?… રામ હોય ગમે તે પરંતુ તેને

રાજ્યારૂઢ નૃપતિથી ચાલવું બચીને સદા

ભરતને લલાટે હા લખાયું જ.

કૈકેયી: રાજનીતિ

અયોધ્યાના રાજગૃહે દાસીઓએ ભાખવાની

આવી ગઈ વેળા?

મંથરા: રાણી, રાજગૃહ છે ક્યાં, કહે?

હું ન ક્યાંય જોતી. જોઉં છું હું આ આંખોની સામે

પ્રેષ્ય દાસી કૌસલ્યાની કિંકરી બનેલી તને,

અને રામનીય….

કૈકેયી: રામ રિપુનેયે વ્હાલ કરે

સર્વપ્રિય, સત્યકામ, તે તો મને કૌસલ્યાથી

નૃપતિકુમાર જ્યેષ્ઠ યૌવરાજ્ય પામે તેને

વધાવતાં શીખ.

મંથરા: મારે શીખવાનું આવ્યું ખરે

તારી કનેથી ઘણુંક, રાણી, કહે અર્ચના તું

હુંય તે કૈં જાણું, રાજ્યે જ્યેષ્ઠ જ જે હોય તેને

યુવરાજ સ્થાપ્યો ઘટે. ભરતનું કિંતુ…

કૈકેયી: તારું

કિંતુ ન ટળ્યું! તું બસ કિંતુ કિંતુ રટ્યાં કર,

કિંતુડી!

મંથરા! છું કિંકરી તો કહે તારે ક્હેવું હોય

તે, પરંતુ…

કૈકેયી: પરંતુ?!

મંથરા: તું હસ, હસી લે તું આજ

છેલવેલ્લું.

કૈકેયી: છેલવેલ્લું?

મંથરા: કાલે પ્રાત:કાલે યુગ

નવો આરંભાશે તેમાં તું અને ભરત બેઉ

ખોવાઈ જશો કહીંય… તારું મને લાગતું ના,

મોકલ્યા વિના રહેશે નહીં તારા ભરતને

દેશાન્તરે… અથવા તો લોકાન્તરે…

કૈકેયી: ભરતને?

મંથરા: ભરતને.

મંથરા, ન જાણીશ તું, મંદભાગણી બિચારી

અસહાય શક્તિહીન મને. રાખઢાંક્યો ફૂંકે

સ્ફુલિંગ જે તેની સામે વિશ્વગ્રાસિની જ્વાલા છું,

પદસ્પર્શે છંછેડે જે તેને કાજ વિષ-ઓઘ

સિંહણ શું સહી લે કે, મંથરા, શિશુનો થતો

અભિભવ?… અરે, અરે, મંથરા, આ અયોધ્યા કે?

મંથરા: અયોધ્યા શું કરે એમાં જે મળ્યો તે સ્થાપે રાજા.

આપણામાં જોઈએ કૈં હામ.

કૈકેયી: રામ વનવાસ

જશે, ભરત થશે યુવરાજ.

મંથરા: વાહ, મારી

રાણી, જાણતી હતી હું કે પાણીમાં બેસી જાય

એમાંની નથી તું. કહે શી રીતે પાડીશ પાર?

કૈકેયી: શી રીતે પાડીશ પાર? તું કહે જો.

મંથરા: પૂછે છે તું

મને? તું જાણે બધુંય છતાં? જો મને પૂછે તો—

મારે મુખે સાંભળવું ગમે તો—હું કહું, મારી

લાડીલી રાણી, છે તારાં રાજા કને વરદાન

લેણાં બે. પુરા સંગ્રામે દશરથ શસ્ત્રાઘાતે

લોહીલથબથ થતાં કરી તેં શુશ્રૂષા, બની

એક તો ભરત તણો અભિષેક, અને બીજો

માગ વનવાસ વર્ષ ચૌદનો તું રામ માટે.

કૈકેયી: માનશે તે રાજા? જોતી ન્હોતી મન મારું જ આ

માનતું ન્હોતું ને…

મંથરા: મારી ભોળી રાણી, અજાણી-શી

પૂછે છે તું મને. તને સામર્થ્યનું ભાન તારા

તારાં તે સહન નહીં કરી શકે વૃદ્ધ પતિ,

સૌભાગ્યના બળનું ન પૂરું તને માપ તારા.

કૈકેયી: જોઈએ…

મંથરા: હું તો આ મારી આંખોની સમક્ષ જોઉં

જય સુંદરીનો તારો. ઊઠ, નથી વેળ ઝાઝી

ભરતને ભટકતો વન વન કરવો કે

અભિષિક્ત કરવો તે.

કૈકેયી: પણ…

મંથરા: ‘પણ’ આ ક્ષણેયે?

કૈકેયી: ચૌદ વર્ષની તો ચિંતા ટળી, પરંતુ તે પછી

જ્યેષ્ઠ તે થશે જ વનવાસ પૂરો કર્યા પછી

રાજ્યે પાછો પ્રતિષ્ઠિત.

મંથરા: ગભરુ હે રાજમાતા!

ચૌદ વર્ષ જોયાં કોણે? આંખ સામેથી ટળ્યેથી

ચૌદ વર્ષમાં તો તારો મિત્રપરિવાર-વીંટ્યો

દૃઢમૂલ બની રહેશે ભરત સમગ્ર દેશે.

કૈકેયી: શું કહી બોલાવી મને હમણાં તેં, ક્હે જો ફરી:

‘રાજમાતા’. જાણે પ્હેલી વાર હું એ સાંભળતી

શબ્દ ના હોઉં એ રીતે હૈયું ચમકી આ ઊઠ્યું.

‘રાજમાતા!’

મંથરા: રાજમાતા થવું એ ન જેવી તેવી

કસોટી. તને એ પદ શોભશે તો અદકેરું.

કૈકેયી: થાઉં તો ખરી.

મંથરા: થઈ જ જોઉં છું હું. આવ્યા દેખું

મહારાજ. માત્ર તારે ભરત-વત્સલ બની

નવ-પંચ વર્ષ પછી રાજમાતા-પદ તને

છોડી જાય એવી તું અભાગણી કૌસલ્યા નથી.

કૈકેયી: જીવ શત વર્ષ અને જો સૌભાગ્યનો ઉદય,

કુબ્જે, મુજ હિતૈષિણી સદાની, ન તારા વિના

નૃપતિના મનમાંની વાત હું શકત પામી.

કુબ્જાઓ આ અંત:પુરે આવી ને ગઈ ઘણીય,

તારા જેવી જોઈ ન મેં એકે. છે જુદી જ વાત

તારી, કેવી રૂપાળી તું આજ મારી આંખ મહીં

પામી શકી? દેહ તારો મંથર ગતિએ ભલે

ચાલે, વેગ બુદ્ધિપ્રતિભાનો તો વિદ્યુત સમો.

લે આ રત્નથી જડિત કર્ણફૂલ મારાં, તારું

અમૃત પી પરિતૃપ્ત મુજ કર્ણોએ દીધેલ.

ખૂંધ તારી ચંદનના લેપ વડે લેપીશ હું

સ્વહસ્તે, તું સંચરીશ દેવતા-શી અંત:પુરે.

મંથરા: ત્યારની વાતો સૌ ત્યારે, રાણી મારી, અત્યારે તો

વેદી તળે સુષુપ્ત-શી અગ્નિશિખામાંથી મહા

તને ત્યાં સુધી… ઘડીક ભરતને કાજે તારે

પડશે જ ઉઠાવવું કંઈક તો કષ્ટ.

કૈકેયી: કુબ્જે,

બોલ મા એવું, ન કષ્ટ, એ મારે આનંદપર્વ

મોટું, આપકમાણીથી રાજ્ય મેળવીશ મારા

ભરતને કાજે હું. આ ચાલી.

મંથરા: જે નિ:શંક છે જ

તારા અધિકારનું તે તને મળે તે અર્થે તું

વ્યાપૃત થા દૃઢમને અને હો તું વિજયિની.

કૈકેયી: જાઉં છું….

તું અહીં રહે, મંથરા, રાજાને ક્હેજે,

પૂછે એ ક્યાં છે કૈકેયી ત્યારે ક્રોધભવનની

દિશા ચીંધી ક્હેજે, કુબ્જે, કે કૈકેયી મૃત્યુ પામી.

આભરણો ફેંકું છું આ દાખવશે માર્ગ તેનો. …

ક્હેજે કે કૈકેયી મૃત્યુ…

[જાય છે.]

મંથરા: પામી હું જે પામવાને

— તથાપિ કૈકેયી હવે પાછી વળવાની વાત

અસંભવ કાલાન્તેયે.

અવાજ (દૂરથી): કૈકેયી! ક્યાં છો કૈકેયી?

મંથરા: મહારાજ, ક્ષમા કરો, નથી અહીં, ક્ષણ પૂર્વે

અપૂર્વ કો રોષાવેશે રાજમહિષી પ્રવેશી

ક્રોધાગારે કુ પિ તા.

અવાજ (દૂરથી): શું? કુ પિ તા કૈકેયી પ્રિયા!

મંથરા: કુપિતા રાજા કુપિતા….

પાછી પાની કરે હવે, તો તો આ નિશાગગને

અત્યારે પ્રકાશી ઊઠે સૂર્ય ઝળાંઝળાં; હવે

રામના દર્શનેયે જો પલળે — પલટે હૈયું

કૈકેયી તણું, તો આ હું મંથરા તે મંથરા ના.

</poem>