કંદમૂળ

કંદમૂળ

મનીષા જોષી

• પ્રારંભિક

સહિયારી સ્મૃતિ

હાથીની સ્મરણશક્તિ તેજ હોય છે.
હું જે ભૂલી ગઈ છું એવું ઘણું બધું
એ મને યાદ અપાવે છે.
આ હાથી
તેની ઊંડી, વિશાળ આંખો
મારી આંખોમાં પરોવે છે
અને મને યાદ આવે છે,
મારા એ પ્રિયજનની આંખોમાં પણ
આ હાથીની આંખો જેવી જ,
કંઈક અજબ વેદના હતી.
હાથી એના સ્વપ્નમાં વિહરે છે
કોઈ મુક્ત જંગલમાં,
અને હું પણ, તેની પાછળ પાછળ ફરતી હોઉં છું.
ક્યારેક ખુશીના ઉન્માદમાં એ કંઈક ચિત્કારે
અને એની એ અજાણી ભાષા
મને યાદ અપાવી દે છે,
મારી એવી જ કોઈ ગુપ્ત અને ગહન ખુશીની.
મહાવત નથી જાણતો
અમારા આ સહિયારાં સ્વપ્નને.
એ હાથીના પગ બાંધીને, ફેરવતો રહે છે એને,
એક ગામથી બીજે ગામ.
ગામની ગલીઓમાંથી હાથી પસાર થાય
એટલે જાણે કૌતુક જ જોઈ લ્યો.
પહેલા માળના ઘરની ચાલીમાંથી
એક નાનકડી છોકરી બહાર આવી,
અને હાથીએ ઉપર લંબાવેલી સૂંઢમાં
તેણે કેળું મૂક્યું.
આ હાથી જાણે છે
કે એ છોકરી હું જ હતી.
આજે હવે, હું એક સુંદર યુવાન સ્ત્રી,
આ વૃદ્ધ હાથીની પાછળ પાછળ
ફરતી રહું છું એક ગામથી બીજે ગામ,
હું જે જીવી ગઈ એ ફરીથી જીવવા.
મહાવત ક્યારેક હાથીને ફટકારે ત્યારે
એના સોળ મારી સ્મૃતિ પર પડે છે.
આ હાથી હવે વધુ ચાલતાં થાકી જાય છે.
અને હું પણ હવે સ્મૃતિઓની સેળભેળ કરવા લાગી છું.
હાથી, મારી સામે
વેદનાભરી નજરે જુએ છે,
પણ મારી આંખોમાં હજી પણ છે કૌતુક,
નાનકડા ગામમાં આવી ચડેલા
એક વિશાળ, મહાકાય હાથીને જોયાનું કૌતુક.

ગુરુવારી બજાર

દર ગુરુવારે
વડોદરાના કાલુપુરાના આ ચોકમાં ભરાતી
ગુરુવારી બજારની હું રાહ જોતી રહું છું.
ઘડિયાળમાં નવા સેલ નાખી આપતા ઘડિયાળી,
રૂના તકિયા બનાવી આપતા પીંજારા,
શ્વાસની દુર્ગંઘ દૂર કરતી દવાઓ વેચતા હકીમો...
વેપારીઓની ખોટ નથી આ બજારમાં.
નવજાત શિશુઓને માલિશ કરવાના તેલ વેચતી
એક દુકાનની બહાર હું ઊભી છું.
સુંદર, કદરૂપા કેટલાયે લોકોને
જાતજાતની, સસ્તી ને ટકાઉ વસ્તુઓ ખરીદતા જોઈ રહી છું
ત્રીસ-પાંત્રીસ વર્ષના સહજીવન પછી
લગભગ એકમેકના જેવાં દેખાતાં,
એકસરખી ભાષા બોલતાં
ને એકસરખું વિચારતાં પતિ-પત્ની
સજોડે ઉપવસ્ત્રો ખરીદવાં આવે છે.
શાક વેચતી કાછિયણોના ચહેરા
તેમના શાક વેચવાના તોલ-માપ જેવા જ
નિઃસ્પૃહ બની ગયેલા દેખાય છે.
ક્યાં સુધી આપણે આ ઘાસ જેવા શાક-પાનમાં
તેલ-મસાલા નાંખીને તેમને સ્વાદિષ્ટ બનાવતા રહીશું?
પ્લાસ્ટિકના ડબ્બાની દુકાનમાં અને
સેકન્ડ-હૅન્ડ સાડીઓના સેલમાં હું ફરી વળું છું.
મને નવી કરતાં વપરાયેલી ચીજવસ્તુઓ ખરીદવાનું વધારે ગમે છે
ઘસાયેલી, ચળકાટ વિનાની વસ્તુઓ
કેટલી શાંત અને વધુ સમજદાર લાગે છે.
સેકન્ડ-હૅન્ડ વસ્તુઓનો બીજો ફાયદો એ કે
કોઈકની, ગોઠવણ અને કોઈકની આદતમાં ઢળી જવાનું.
નવીનક્કોર વસ્તુઓ તો જાણે મારી સામે
લાંબા આયુષ્યનો પડકાર ફેંકતી હોય તેમ લાગે.
મને ડર લાગે છે
નવી વસ્તુઓ સાથે નવી શરૂઆત કરવાનો.
જૂની વસ્તુઓ જલદી તૂટે-ફૂટે
અને તેમને ઘરમાંથી બહાર ફેંકી દેતાં
હું વિચિત્ર મુક્તિ અનુભવું છું.
એ વસ્તુઓના અસલ માલિકોને મારી નાંખ્યા હોય તેવી.
શું કામ જીવ્યા કરતા હતા એ લોકો
કારણ વગરના, કંટાળાજનક જીવન?
ગુરુવારની આ બજારમાં લોકો જૂની વસ્તુઓ વેચી જાય
અને હું તેમાંથી પસંદગી કરીને ખરીદી લઉં.
સાંજે બજાર બંધ થયા પછી પણ હું ત્યાં જઉં છું.
પેલી કાછિયણની જગ્યાએ જઈને બેસું છું
અને તેના જેવા જ નિઃસ્પૃહ ચહેરે જોઈ રહું છું
રસ્તામાં પડેલા કોઈ બગડેલા ફળને,
કોઈના ભુલાઈ ગયેલા તોલ-માપને કે ચમકતા પરચૂરણને.
ગુરુવારની બજાર
ખબર નહીં ક્યાંથી ઊતરી આવે છે
ને વેચનારા-ખરીદનારા સો ક્યાં ચાલ્યા જાય છે.
પાછળ રહી જાય છે
માલિશ કરવાના તેલની મહેક
અને તેની અદશ્ય ખુશબૂમાં
આળોટતાં રહે છે
નવજાત શિશુઓ
જે મોટા થઈને બનશે.
ભવિષ્યના ગ્રાહકો
કે પછી ભવ્ય સેકન્ડ-હૅન્ડ સેલ ગોઠવનારા વેપારીઓ.

મીઠા ભાતનો પ્રસાદ

કાળા ડુંગરના ખરબચડા ઢોળાવોમાં
જો મળી આવે મારાં અંગ
તો એ છૂટા-છવાયા હાથ-પગ,
પીઠ ને આંખોને ભેગાં કરજો.
મારી આંખોમાં છે
મીઠા ભાતનો પ્રસાદ ખાવા
ટોળે વળતાં શિયાળ.
એ શિયાળવાંને સાદ દેનાર
કોઈ જો મળે તો કહેજો,
અંગ, આમ તો અધૂરાં
પણ અતૂટ એક નાતો
અંગ અને ઇજન વચ્ચે
છે, હજી.
લો, અંગ, હું આપું,
પણ કાળા ડુંગરના રુક્ષ રસ્તાઓ પર
તમારે ચાલવું પડશે.
મારું શરીર હું ધરું છું
કાળા ડુંગર પરથી પસાર થઈ રહેલી
એક અમાસી રાતને.
અજવાળ મારાં અંગોને.
પ્રગટ કર
ડુંગરાઓમાં છુપાઈ રહેલાં શિયાળવાંને.
આ મિજબાની છે મુક્તિની.

---

(લોકવાયકા છે કે કચ્છમાં કાળા ડુંગર પર રહેતા સૈન્યના એક અધિકારી અહીં રોજ શિયાળવાંને મીઠા ભાતનો પ્રસાદ ખવડાવતા. એક વાર પ્રસાદ ન હોવાથી તેમણે લો અંગ, લો અંગ...એમ સાદ પાડીને શિયાળને બોલાવ્યાં હતાં અને ભૂખ્યાં શિયાળને પોતાનાં અંગ ખવડાવ્યાં હતાં. આ પ્રથા હજી જળવાઈ છે. કાળા ડુંગર પરના એ મંદિરમાં આજે પણ પૂજારી શિયાળને મીઠા ભાતનો પ્રસાદ ખાવા લોંગ, લોંગ...એમ બૂમ પાડીને બોલાવે છે. લો અંગનું અપભ્રંશ હવે લોંગ થઈ ગયું છે.)

દેવ બન્યા તે પહેલાં...

આપણા સૌની સામૂહિક ચેતનાના ઢગલા પર બેઠેલા
સહસ્ત્ર દેવ-દેવીઓની દૈનિક ક્રિયાઓ હું જોઈ શકું છું.
મંદિરના ગર્ભગૃહમાં
દૂધમાં તણાઈ રહેલા સળવળતા સાપની વચ્ચેથી માર્ગ કરતા
મને મળી આવે છે પથ્થરનો કાચબો.
સ્વર્ગ સુધી લઈ જતા
તેના ચાર પગ પર ચઢવા જતા
હું કેટલીયે વાર નીચે પટકાઈ છું.
પાપ અને પુણ્યની કસોટી કરતા
આ બે થાંભલાઓની વચ્ચે
આમ તો ઘણી જગ્યા દેખાય છે
પણ હું ક્યારેય તેમની વચ્ચેથી પસાર નથી થઈ શકતી.
જોકે ત્યાં મૂકેલા નંદીના પાળિયા પર સવારી કરીને
હું ઊડી શકું છું આકાશમાં.
નીચે નજર કરું તો દેખાય છે
રસ્તા પર રઝળતાં નધણિયાતાં પ્રાણીઓ
અને ઉત્સવપ્રિય લોકોનાં ટોળાં.
અને સહેજ ઉપર જોઉ તો દેખાય છે
કેટલાયે જાણીતા ને ઓછા જાણીતા દેવો,
તેમની અર્ધ-જાગૃત અવસ્થામાં, અનાવૃત,
દેવ બન્યા તે પહેલાંના અવતારમાં.
વરદાન આપતાં શીખ્યા તે પહેલાંના રૂપમાં.
માત્ર બે જ હાથ અને બે પગવાળા,
ગોળ કૂંડાળું કરીને ગંજી પત્તાં રમી રહેલા દેવો.

ગુલાબ ગંડેરી

સફેદ ઝભ્ભા અને માથે ભરતવાળી ટોપી પહેરેલા
સોહામણા પારસી ફેરિયાઓ
વર્ષોથી આવે છે
ક્યારેક મારા મોંમાં પતાસાં મૂકે
તો ક્યારેક મને ધાન-શાક ખવડાવે.
આ ફેરિયાઓ મને કંઈક વેચવા ધારે છે
અને હું,
કોઈ અબુધ ગ્રાહકની જેમ
નક્કી નથી કરી શકતી
શું જોઈએ છે મને.
મારા માથા પર ચકરાવો લઈ રહેલાં
આ ગીધડાં પણ હવે ઉતાવળાં થયાં છે.
આ ફેરિયાઓ હવે ફરી પાછા ચાલ્યા જાય તે પહેલાં
મારે ખરીદવી છે
ગુલાબ ગંડેરી.
દૂર-સુદૂરનાં સમણાં જેવા
કંઈ કેટલાયે સ્વાદ ચાખ્યા છે મેં
પણ ગુલાબજળથી તરબતર
શેરડીનો મધમીઠો સ્વાદ
જાણે એ સોહામણા પારસી યુવકોના
કુમળા ચહેરા પરના શાંત સ્મિતની જેમ
મને ફરી ફરીને યાદ આવે છે.
મારી સુકાઈ રહેલી જીભ પર મૂકો
ગુલાબ ગંડેરી
અને હું તૈયાર છું
એ ફેરિયાઓ સાથે ચાલી નીકળવા.

બે ભવ્ય મૃત્યુ

ગઈ કાલે મેં બે ભવ્ય મૃત્યુ જોયાં.
એક હાથીનું અને એક વૃક્ષનું.
હાથીનું મહાકાય શરીર
જમીન પર એમ ઢળી પડેલું હતું
જાણે એ ક્યારેય ઊભું જ નહોતું થયું.
એક વિશાળ વૃક્ષ
જમીન પર એમ સૂતેલું હતું
જાણે એને જમીન સાથે
ક્યારેય કોઈ સંબંધ જ નહોતો.
હજી થોડા દિવસ પહેલાં જ
મેં જોયો હતો આ હાથીને.
એના લાંબા દાંત
સૂરજની કટારી જેવા ચમકતા હતા.
અને આ વૃક્ષ,
એવું તો ઘટાદાર હતું
કે સૂરજનાં કિરણો પણ એમાં પ્રવેશી ન શકે.
કહે છે કે, એ વૃક્ષ ઝેરી હતું.
એનાં પાન ચાવીને ગાંડો થઈ ગયો એ હાથી
અને કચડી નાંખ્યું એણે એ વૃક્ષ મૂળસોતું.
અને એમ, બે ભવ્ય મોત.
મારી નજર સામેથી એ દશ્ય ખસતું નથી.
હું ફરી ત્યાં જઉં છું.
જમીન પર પડેલા એ વૃક્ષનું
એક ફળ તોડીને ખાઉ છું,
અને મારી બંધ થઈ રહેલી આંખોમાં પ્રવેશે છે,
સૂર્યનાં તીવ્ર કિરણો.
મને દફનાવતી વેળા
આ લોકોએ ભૂલથી હાથીદાંત પણ
મૂકી દીધા મારી પડખે.
મૃત્યુની અવસ્થાથી પર
હું મને જોઈ શકું છું.
હાથીદાંતના અમૂલ્ય અલંકારો પહેરીને સૂતેલી એક સુંદર સ્ત્રી,
જેના ગોરા શરીર પર ઉપસેલી છે,
વૃક્ષની ડાળીઓ જેવી
લીલીછમ ઝેરી નસો.

શિકારી કૂતરા

જંગલમાં દોડી રહ્યા છે
શિકારી કૂતરા,
કોઈ અપરાધીની શોધમાં.
આ સ્વપ્ન
હું ઘણી વાર જોઉ છું.
સવારે ઊઠું ત્યારે
મારા પોતાના શરીરની ગંધ
મને કંઈક ગુનાહિત લાગે છે.
કોઈ એક રાત્રે,
કોઈ એક સ્વપ્નમાં,
ફાડી ખાશે એ કૂતરા મને.
અને હું,
સફાળી જાગી જઈને
હતું ન હતું કરી નાખીશ એ સ્વપ્નને.
શિકાર અને શિકારી વચ્ચેનો ભેદ
બહુ લાંબો નથી ટકતો સ્વપ્નમાં.
એ વિકરાળ કૂતરા
બહુ જલદી જ
પૂંછ પટપટાવતા
બેઠા હશે મારી સામે.
અને હું
દોડાવીશ તેમને,
કોઈ અજાણ્યા શરીરની
નવી ગંધ પાછળ.

સપનાંઓના જંકયાર્ડમાં

હું એક મોટા ઓરડામાં પુરાયેલી છું.
ઓરડાના એક ખૂણે
એક બારી ચીતરેલી છે
હું એ બારીમાંથી નીચે કૂદી પડું છું.
નીચે એક વિશાળ ચોગાન છે
જેની ચારે તરફ ઊંચી દીવાલો છે
પણ ચોગાનની વચાળે
એક ઊંચી નિસરણી મૂકેલી છે.
હું એ નિસરણી પર ચડું છું,
ચડ્યા કરું છું, ચડતી રહું છું.
હવે નીચે જોઉં છું તો
નથી કોઈ ચોગાન, નથી કોઈ ઓરડો,
કે નથી ખૂણામાં દોરેલી કોઈ બારી.
હવે મારી ચારે તરફ છે
હવામાં અધ્ધર લટકતી નિસરણીઓ.
                  * * *

આ અને આવાં કંઈ કેટલાંયે સપનાં
વહેલી સવારે અધૂરાં રહી જાય છે.
શું થતું હશે આવાં અડધાં-પડધાં સપનાંઓનું?
માનસિક ચેતનાઓના કોઈ વિશાળ સામૂહિક વમળમાં
ઘૂમરાતાં રહેતાં હશે અધૂરાં સપનાં
અને કદાચ એટલે જ હોતાં હશે, સપનાં આવાં અસંગત.
                  * * *
જહાજ પર ચડાવાયેલા
એક મસમોટા કન્ટેઇનરમાં
મારાં અને બીજાં કેટલાયે લોકોનાં સપનાં
ઠાંસી ઠાંસીને ભરેલાં છે.
એ કન્ટેઈનર ઊતરશે
ત્રીજા વિશ્ચના કોઈ દેશમાં,
વિશાળ રિસાઇકલિંગ યાર્ડમાં.
કોઈ નાનકડો, ગરીબ છોકરો
કમ્પ્યૂટરના ટુકડાઓ સાથે
ભેગાં કરશે તૂટેલાં સપનાં.
એ સળગાવશે કમ્પ્યૂટરના ટોક્સિક ટુકડા
અને તેની સાથે પીગળશે
સપનાંઓનાં જાનલેવા રસાયણો.
એ છોકરાની કુમળી આંગળીઓ પર ડાઘ પડશે
અને તેના શ્વાસમાં ભળશે
મારી લાગણીઓના રજકણો.
                  * * *
પહેલા વિશ્વના કોઈ નસીબદાર ઉપભોક્તાની જેમ
હું જોતી રહીશ સપનાં
અને મારાં વપરાયેલાં સપનાંઓની એક બજાર
સમાંતરે ભરાતી રહેશે
ત્રીજા વિશ્વના અજાણ્યા દેશોમાં.
એ સપનાં ફરી વેચાવા આવશે મારી પાસે
નવી સજાવટ અને વધુ સસ્તી કિંમત સાથે.
                  * * *
હવે હું સ્પષ્ટ જોઈ શકું છું મારા સપનામાં
એ નાનકડા બાળમજૂરનો ચહેરો.
તેની દાઝેલી આંખો અને હાથપગની કરમાયેલી ચામડી.
તે આવી રહ્યો છે મારી નજીક, વધુ નજીક.
એ રમી રહ્યો છે, મારી લાગણીઓ સાથે.
હું ચીસ પાડીને સફાળી જાગી ઊઠું છું
અને એમ, વધુ એક સપનું
રહી જાય છે અસંગત.

રસ્તા પરનું ઘર

હું મોટે ભાગે રસ્તા પરનાં મકાનોમાં રહી છું.
મોડી રાત્રે રસ્તા પરથી પસાર થતાં વાહનોના અવાજ
મેં સાંભળ્યા છે.
શહેરો બદલાયાં
તેમ એ ટ્રાફિકનો લય પણ બદલાયો.
ઘણી વાર અડધી રાતે ઊંઘ ઊડી જાય ત્યારે
હું બારીમાંથી જોયા કરું
રસ્તા પર દોડ્યે જતી
એ રંગબેરંગી ગાડીઓને.
તેમાં બેઠેલા લોકોમાં
કે તેમની મુસાફરીના કારણમાં
મને કોઈ રસ નથી.
મને ગમે માત્ર જોવાનું.
મારી બારીમાંથી દેખાતા
રસ્તાના એ ચોક્કસ ભાગમાં
સડસડાટ પ્રવેશતી ને ઓઝલ થઈ જતી ગાડીઓને જોવાનું.
પણ ગઈ કાલે રાત્રે થયું એવું કે,
હું તો ભરઊંઘમાં સૂતી હતી
ત્યાં રસ્તા પર પૂરપાટ દોડતી એક મોટરગાડી
ફરી વળી મારા શરીર પર.
કોઈ કારણ નહીં, કશું જ નહીં.
મારા રૂમ અને રસ્તા વચ્ચેની એક દીવાલ જાણે કે તૂટી પડી.
રાતભર હું પડી રહી રસ્તા વચ્ચે
અને એક પછી એક
રંગબેરંગી મોટરો માર્ગ કરતી રહી મારા શરીર પરથી.
મને હજીયે ખબર નથી
કોણ હતા એ લોકો
અને ક્યાં જઈ રહ્યા હતા.

બંધાઈ રહેલું મકાન

એ ઘરમાં ક્યારેય કોઈ રહ્યું જ નથી.
મકાન બંધાતું હતું ત્યારે
રોજ ઈંટ-રેતી લાવનારી મજૂરણ અને તેનો પતિ
ક્યારેક ત્યાં બે-ત્રણ ઈંટો ગોઠવીને ખાવાનું બનાવતા હતા.
ક્યારેક ત્યાં બીજા બે-ચાર મજૂરોનાં કપડાં સુકાતાં દેખાતાં.
એ પછી, એક વાર ખબર પડી હતી કે ત્યાં રાતના સમયે
કોઈ એક પાગલ સ્ત્રી પર બળાત્કાર થયો હતો.
ફળિયાના લોકો વળી દયા ખાઈને
એ સ્ત્રીને ગર્ભપાત કરાવવા લઈ ગયા હતા.
મકાન હવે સુંદર બંધાઈ ગયું છે.
સાંભળ્યું છે કે તેના એનઆરઆઈ માલિક ત્યાં રહેવા નથી આવવાના.
પેલી પાગલ સ્ત્રી હજી પણ ક્યારેક
આ ગલીમાંથી પસાર થાય છે.
કંઈક યાદ આવતું હશે એને
એટલે બે ઘડી એ સુંદર મકાન સામે ઊભી રહે છે.
તેની આંખોમાં મને દેખાય છે
એક બંધાઈ રહેલું મકાન.
જેની છત હજી ભરાઈ નથી,
દીવાલો હજી અડધી ચણાઈ છે,
બારી-બારણાં હજી નંખાયાં નથી,
હા, સ્ટ્રીટ લાઇટનું અજવાળું
ત્યાં થોડું થોડું પહોંચે છે...

અનુસંધાન

એક દિવસ
હું તાબે થઈ જઈશ
મારા શરીરની વેદનાને.
હું જોઈ રહીશ શરીરને મનથી અલગ થતું
અને પછી કદાચ મને ગમવા માંડશે
થાક, પીડા, કળતર
અને મસ્તિષ્કની એ મૂંઝવણ.
હું નહીં હોઉં ક્યાંય
અને હું ભોગવી રહી હોઈશ યાતના.
સૌને લાગશે કે હું બેહોશ છું
પણ, હું જોઈ રહી હોઈશ મારા શરીરના ટુકડા થતા.
શરીરના એ ભાગ,
ફરી સંધાય કે ન સંધાય,
શું ફરક પડે છે?
શરીરથી વિખૂટા પડેલા મનને
નથી કોઈ અનુસંધાન હવે.
રંગબેરંગી દોરા લઈને
સાંધો મારા શરીરને.
આ પારાવાર પીડાને
રંગો કોઈ તાજગીભર્યા રંગે.
શૂન્યમનસ્ક થયેલા અવયવોમાં
ચેતનાના ફુગ્ગા ઉડાડો.
ઉછીનો અવાજ લાવો,
ને માત્ર ચાંદની રાતના અજવાળામાં
સોયમાં દોરો પરોવતી હતી હું,
એ મારી નજર પણ પાછી લાવો.
હું તૈયાર છું,
ફરી જીવવા માટે.

માફ કરી દીધેલો સમય

માફ કરી દીધેલા
પણ ન વીસરાયેલા
કોઈ સમયની જેમ
એ વૃક્ષ
વિકસ્યાં કરે છે મારા ઘર નજીક.
હું તેને અવગણું છું
બને ત્યાં સુધી
પણ છેવટે તે લંબાઈને
વીંટળાઈ વળે છે મારા ઘરને.
વૃક્ષના અંધકારમાં ઘેરાયેલું મારું ઘર
બંધ છે એમ માનીને
પાછા વળી જાય છે આગંતુકો
અને એમ
સમય વેર વાળે છે,
વૃક્ષ બનીને.

સ્પર્શ

આ હું બેઠી છું એ લાકડાની બેન્ચ
આજે જાણે નવેસરથી અનુભવાય છે.
લાકડામાં પડેલી તિરાડો પરથી હટીને
નજર સ્થિર થાય છે,
મારા હાથ પરની કરચલીઓ પર.
કથ્થાઈ રંગના મારા હાથ
ફરી વળે છે,
લાકડાની તિરાડોમાં.
ન સામ્ય, ન વિરોધ.
ઘેટાના મુલાયમ શરીરની ગરમ રુવાંટી પર હાથ ફેરવું
કે પ્રાચીન સ્થાપત્યની ઠંડીગાર ભીંતને હાથ અડાડું,
સંવેદનમાં કોઈ ઝાઝો ફરક હોય એવું નથી લાગતું.
અને છતાં મગજમાં હજી પણ પડી રહ્યા છે,
વિવિધ સંવેદનનાં ચોકઠાં કે વિવિધ સ્પર્શની સ્મૃતિઓ.
ક્યારેક વરસાદમાં ભીંજાઈ રહેલી આ બૅન્ચને,
હું દૂરથી જોઉ તો પણ,
મારા હાથ જાણે અનુભવે છે,
ભીના લાકડાના સ્પર્શને.
પલળેલા લાકડાની પહોળી થયેલી તિરાડો,
અને એમાંથી છૂટી પડી રહેલી લાકડાની નાનકડી ફાંસો.
લાકડું દૂર ભીંજાતું રહે છે અલિપ્ત
પણ મારા હાથમાં વાગે છે
એ ઝીણી ઝીણી ફાંસો.
ક્યારેક વંટોળભરી સાંજે,
ધૂળની એક ડમરી
ફરી વળે છે આ લાકડાની બેન્ચ પર.
મારા બેસવાની જગ્યા પરની એ ધૂળ
હું મારા હાથે સાફ કરું છું
અને પછી ત્યાં બેસી રહું છું,
કલાકો સુધી,
હાથ પરની ધૂળ ખંખેર્યા વિના.
દૂર દૂરની શેરીઓમાંથી ઊડીને આવેલી ધૂળ,
મારા હાથ પર જામી છે.
આજે ઘણા વખતે,
મારા હાથ મને ઓળખીતા લાગે છે.

અંતિમ ક્ષણો

મારા ઘરની સામે એક નવો રોડ બંધાઈ રહ્યો છે.
ત્યાંથી પસાર થતાં ડામર પગમાં ચોંટે છે.
જોકે છેલ્લા થોડા સમયથી હવે એ
ગરમ ડામરની વિચિત્ર ગંધની
કંઈક આદત પડી ગઈ હોય એવું લાગે છે.
રોડ બંધાઈ જશે એટલે તેના પર
બસ, રિક્સા, મોટરકારોનાં પૈડાં સડસડાટ ફરી વળશે.
એમ્બ્યુલન્સ ને પોલીસની જીપ
સાઇરનો વગાડતી આખા રસ્તાને માથે લેશે.
આ રોડ પરથી વરઘોડો નીકળશે,
ભિખારીઓ ભીખ માંગશે,
ફૂલવાળા ફૂલો વેચશે,
નવાં દિશાસૂચક પાટિયાં લગાડાશે,
ટ્રાફિક સિગ્નલોની લાઇટો ઝબૂક ઝબૂક થાશે...
મને આ બધાની સામે કંઈ જ વાંધો નથી.
અત્યારે આ જે છે એ નાનકડો,
ધૂળની ડમરીઓ ઉડાડતો રસ્તો
થોડે દૂર સુધી ચાલો ત્યાં જ પૂરો થઈ જાય છે.
છતાં રોજ સવારે હું લાકડી લઈને ચાલવા નીકળું ત્યારે
એમ લાગે કે ઘણે દૂર સુધી ચાલી આવી.
હવે આ નવો ડામરનો રોડ
મને ક્યાં લઈ જશે?
ગઈ કાલે બપોરે સહેજ આંખ મળી ત્યારે
કંઈક એવો ભાસ થયો હતો કે
ડામરનો એક નવો જ, ચકચકિત રોડ
હવામાં અધ્ધર ઊડી રહ્યો હતો.
અને રોજ મારી બારીએ આવતાં પંખીઓ
ઘરમાં અંદર આવીને ફર્શ પર ચાલતાં હતાં.
                           * * *
તે દિવસે આખી રાત
ખુલ્લી રહી ગયેલી બારીનો
પવનમાં પછડાવાનો અવાજ સંભળાતો રહ્યો.
બે-ત્રણ વાર વિચાર આવ્યો કે
ઊઠીને બારી બંધ કરું
પણ પછી એ અવાજ ગમવા માંડયો હતો.
નીરવ શાંતિ, પવનની ધીમી લહેરખી,
બારીની કડી થોડીક હલવાનો અવાજ,
પછી બારીનું બારણું સહેજ ખસવાનો અવાજ,
પછી અડધે પહોંચીને અટકવાનો અવાજ,
પછી જોરથી પવનના આવવાનો અવાજ,
અને પછી પૂરા વેગથી બારીનાં બારણાંનો પછડાવાનો અવાજ -
ધડામ...
એક ધ્રાસકો પડે મનમાં
પણ પછી, ઘડી-બે ઘડીમાં શ્વાસ હેઠો બેસે
અને રાહ જુએ એ જ અવાજની.
ફરી પવનની એક ધીમી લહેરખી.
કડી હલે.
બારી સહેજ ખૂલે, અટકે, આખી પછડાય,
અને પછી સમૂળી બંધ થઈ જાય.
એમ લાગે કે હવે તો ગમે તેટલો વેગીલો પવન ફૂંકાશે
તોયે એ નહીં ખૂલે.
પણ ત્યાં જ, ફરી પછડાય બારી બમણા જોરથી.
બારીને હંફાવીને ઘરમાં ઘૂસી આવેલો એ અવાજ
હવે તો ઘરનો જ એક ભાગ બની ગયો છે.
સવારે ઘરનો નોકર આવે છે.
ચૂપચાપ કામ કરીને ચાલ્યો જાય છે.
એ માને છે કે વર્ષોથી આ ઘરમાં કોઈ કંઈ બોલ્યું જ નથી.
પરસાળમાં પડેલા આ તડકા પર
ક્યારેય કોઈ ચાલ્યું જ નથી.
એ જાય, અને પછી
આખા ઘરમાં ફરી વળે
બારીઓ પછડાવાનો અવાજ.
બેફામ, બેહાલ, મધરાતે ઘેર પાછા ફરતા
દારૂડિયા પતિની જેમ.
હું હવે મારા પલંગ પરથી ક્યાંય ખસતી જ નથી.
હું નહીં હોઉં ત્યારે
શું થશે આ બધા અવાજોનું?
કોણ આવવા દેશે
એમને આ ઘરમાં?

બગાઈ

પીઠ પર બેઠેલી બગાઈને
પૂંછડીથી ઉડાડવા મથી રહી છે
એક ગાય.
મારી પીઠ પર ઊપસી આવેલા
સ્મૃતિઓના સોળ પણ
હઠીલા છે આ બગાઈ જેવા.
ઊભી ઊભી સૂઈ જાય છે આ ગાય
અને હું પણ
રેશમી વસ્ત્રોમાં લપેટાઈને
ભૂલી જઉં છું
પીઠ પરના ડાઘ.
આજે એ ગાય,
વરસતા વરસાદમાં
શાંત ઊભી છે
અને હું
ખુલ્લા વાંસે
ચાલી નીકળી છું,
ધોધમાર વરસાદમાં.

સ્ત્રી

મારી અંદર એક વૃક્ષ
ફળોના ભારથી ઝૂકેલું ઊભું છે.
નવાં મહોરતાં ફૂલોના રંગથી મહેકતી,
તાજાં જન્મેલાં પંખીઓનાં બચ્ચાંના
તીણા અવાજથી ચહેકતી,
તસુએ તસુ, તરબતર, હું એક સ્ત્રી.
કીડીઓની હાર ફરી વળે છે મારા અંગ પર,
અજગર વીંટળાય છે,
અંધારું આલિંગે છે
અને મારી શાખાઓ પરથી ઝર્યા કરે છે મધ.
મોડી સાંજે,
ડાળીએ ડાળીએ ફરી વળતા અંધારા ભેગી
સરકતી આવતી ઉદાસીને
પાંદડાંની છાલમાં છુપાવી લેતાં મને આવડે છે
મને આવડી ગયું છે
પાનખરમાં પાંદડાંઓને ખંખેરી નાખતાં.
સૂકાં, પીળાં પાન
તાણી જાય છે ઉદાસીને
નદીના વહેણમાં.
હું અહીંથી પડખુંયે ફરતી નથી,
પણ મને ખબર છે,
નદીપારના કોઈક સ્મશાનમાં
સૂકાં, પીળાં પાંદડાંઓ ભેગી
ભડકે બળતી હશે મારી ઉદાસી.
પાંદડાં બળવાની સુગંધ
ઓળખી લે છે,
દરેક લીલુંછમ વૃક્ષ.

સુખ, અસહ્ય સુખ

મોટાં ઘટાદાર વૃક્ષો
અને તેના પર લટકતા વજનદાર મધપૂડા.
મધ ચૂસતી મધમાખીઓનાં પુષ્ટ શરીર જોઈને
ઊંઘમાં પણ મારા ચહેરા પર સ્મિત ફરી વળે છે
ખાતરી કરીને ચોખ્ખું મધ ખરીદતી કોઈ ગૃહિણીની જેમ
હું અદમ્ય સંતોષ અનુભવું છું
સુખ. અસહ્ય સુખ. સહન નથી થતું હવે.
મધપૂડા પર ફેંકાતા પથ્થર,
મારી પીઠ પર વાગે છે.
મધમાખીઓના ડંખ,
મારા શરીરે ઊઠી આવે છે.
વૃક્ષો વચ્ચે, છંછેડાઈને આમતેમ ઊડાઊડ કરતી
મધમાખીઓનો ગણગણાટ
મારા રૂમમાં પ્રસરી જાય છે
અને એમ, સ્વપ્ન પૂરું થાય છે.
પગ સાથે અથડાતા
સુકાઈ ગયેલા મધપૂડાને
હવે હું ઘરમાં સજાવટ માટે મૂકેલા
સુગરીના કલાત્મક, ખાલી માળાની બાજુમાં ગોઠવી દઉં છું
મધમાખીઓ વિનાનો આ મધપૂડો
આજે પહેલી વાર સ્પષ્ટ દેખાય છે.
તેની અંદરનાં ભર્યા ભર્યા પોલાણ હું
સરળતાથી જોઈ શકું છું.
કોઈ ખાલી ઘરમાં બારી- બારણાંનો ભેદ ક્યાં હોય?
મારી નજર સોંસરવી પસાર થઈ જાય છે મધપૂડા વચ્ચેથી.
સુખ ઊડતું રહે છે,
મધમાખીની જેમ,
એકથી બીજા મધપૂડા પર.

જંગલી કમળ

ઘરડો થઈ રહેલો એ કાચબો મને ગમે છે.
હું ઘણી વાર એ સરોવરના કાંઠે જઈને બેસું છું
મોટાં જંગલી કમળ તેમાં ખીલેલાં હોય છે.
અને એ કમળોનાં મસમોટાં પાન નીચે
અજાણ્યા, અશક્ત પાણી
સ્થિર સૂતાં હોય છે.
સરોવરના કિનારે ઊગેલું ઘાસ કાપીને
મેં એક નાનો રસ્તો બનાવ્યો છે.
એ વૃદ્ધ કાચબો
એ રસ્તે થઈને આવે છે મારી પાસે.
પતિની જેમ
પાસે બેસીને સાંભળે છે મને.
હું એની સામે
મારાં કેટલાંયે રહસ્યો ખોલું છું.
કોઈ લાંબી રાત જેવી અભેદ્ય ઢાલ નીચે
એનું સુંવાળું શરીર સળવળે છે.
સવારે એ પાછો સરકી જાય છે સરોવરમાં.
એ પાણીમાં રહે છે,
હું પાણીની બહાર.
અમારી વચ્ચે છવાયેલાં રહે છે
વિશાળ, રંગબેરંગી, જંગલી કમળ.
એ કમળોનાં મસમોટાં પાન,
પાણી પર છવાયેલાં
અને પાણીથી નિઃસ્પૃહ,
મને કહેતાં હોય છે,
મારી તમામ વાતો સલામત છે,
આ અજાણ્યા, અશક્ત પાણીમાં.

પાણી અપરાજિત

આ તરવરાટભરી
યુવાન માછલીઓની દુનિયા કંઈક જુદી જ છે.
પાણીનાં બનેલાં તેમના શરીર
પાણી વચ્ચેથી
એવાં સરી જાય છે
જાણે કંઈ પસાર જ ન થયું હોય.
હું જ્યારે માછલી રાંધું ત્યારે
એ પાણીને પકડી લેવાની કોશિશ કરતી હોઉં છું.
મારા હાથમાં છરી હોય છે.
માછલીની આંખ, તેની પાંખ,
બધું જ કાપી નાંખું છું
પણ પાણી ક્યાંય નથી દેખાતું મને.
લોહી બની ગયેલું પાણી
અલગ નથી કરી શકાતું
અને એમ આ માછલી
મારી થાળીમાં પીરસાઈને પણ
અજય, અમૂર્ત બની રહે છે.
માછલીનો એક કાંટો
મોંમાં સહેજ વાગે છે
અને મારા હોઠની ધારે
લોહીની લાલ ટશર ફૂટી આવે છે
પણ નથી પકડાતાં એ પાણી.
સૌના ચહેરા પર ભોજનનો આનંદ છે
પણ મારી સામે છે,
પાણી,
અપરાજિત.

વિજેતા ગૃહિણી

વહેલી સવારે
પતિ માટે તાજી માછલી ખરીદવા બજારમાં આવેલી
એ ગૃહિણીનો ઊંઘરેટો ચહેરો જોઈને
મને સહેજે વિચાર આવ્યોઃ
રાત્રે એ આ મૃત માછલીની જેમ જ
પડી રહેતી હશે ઠંડીગાર.
તેનો પતિ તેના શરીરના કાંટા વીણતો હશે
તેના શરીરમાંથી નીકળતાં ઘરેણાંથી અંજાઈ જતો હશે
અને એ રાતના સમુદ્રમાં વિલીન થઈ જતી હશે.
બપોરે પોતાના ઘરની અગાશી પર
માછલી સૂકવતી એ સ્ત્રી
તડકામાં નાચતી સોનપરી જેવી લાગે છે.
ઘણી વાર હું એને જોઉં છું
એના ઘરની પાછળ બનાવેલી એક નાનકડી તળાવડીમાં
માછલીઓને ખાવાના ટુકડા ફેંકતી.
મોં ખોલીને ટોળે વળતી માછલીઓને એ કંઈક કહેતી હોય છે.
મેં સાંભળ્યું છે કે માછલી રાંધતી વખતે એ કાયમ
રસોડાનું બારણું બંધ કરી દે છે.
એની રસોઈનો સ્વાદ સૌ વખાણે છે
પણ કોઈને કળાતી નથી એ ગુપ્તતા.
હું જોઈ શકું છું
રસોડાના એ બંધ દરવાજાની આરપાર.
માછલીને કાપીને એમાં મસાલા ભરતી વખતે
એના ચહેરા પર એક અજબ કૂરતા છવાયેલી હોય છે.
જાણે પોતે જ પોતાને મારતી હોય
ને ફરી સ્વાદિષ્ટ બનાવતી હોય એવી.
હું ઓળખું છું
એ વિજેતા ગૃહિણીના
ઊંઘરેટા ચહેરાને.

મૃત પતિને

શિયાળાના એક ઠંડાગાર દિવસે
આકાશમાં અમસ્તા જ ઊગી નીકળેલા
સૂરજનો શક્તિહીન પ્રકાશ
એવી રીતે પથરાયો છે
જાણે મૃત પતિની યાદ.
હૂંફ વિનાના આ તડકા જેવી
એની ઝાંખી થતી જતી યાદ
બિલકુલ આ સૂરજની જેમ
દેખાય છે, પણ જાણે એનું કોઈ અસ્તિત્વ જ નથી.
ગ્રીષ્મનો સૂરજ જ્યારે મધ્યાહ્ને તપ્યો હોય ત્યારે તો
એની સામે નજર ઊંચી કરીને જોઈ પણ ન શકાય.
અને આ સૂરજ?
સાવ માંદલો, નિષ્પ્રાણ.
રસ્તે ચાલતાંયે તેની સાથે સંવનન કરી શકાય!
કોઈ પડછંદ શરીર ધરાવતા
રુઆબદાર પતિના મૃત્યુ બાદ
મુક્ત થયેલી
તેની વિધવા સ્ત્રીની જેમ
હું એ ક્ષીણ થઈ ગયેલા સૂરજની સામે
એક હાંસીભરી નજર નાખીને
આગળ વધી જઉં છું.

તેજાનાની સુગંધ

પહાડોના ઢોળાવો પર ઊગેલા
તેજાનાની સુગંધ વચ્ચે
મોટી થઈ છે એ સ્ત્રી.
પહાડો પર જિવાતા જીવનની જેમ
એને પણ નથી કોઈ ઉંમર.
સમયાતીત એ સ્ત્રી,
જાણે છે,
પર્વતોની તળેટી વચ્ચે આવેલા તળાવમાં
હાથીઓનો પાણી પીવા આવવાનો સમય.
તેમ, અહીં આવતાં પ્રવાસીઓનાં જીવન પણ
અજાણ્યાં નથી તેનાથી.
પહાડના ઢાળ પરથી વહી જતા પાણી જેવી
સ્વચ્છ એ સ્ત્રી,
વરસાદમાં ભીજાતી ને તડકામાં કોરી થતી
પહાડની નિઃસ્પૃહ માટીના પોચા, ઢેફા જેવી,
ગભરુ એ સ્ત્રી
સાંજના દીવાબત્તી ટાણે
અચૂક ઘરમાં આવી જાય.
એ દિવસે થયું એવું કે,
પર્વતની પાછળથી વહેતી નદીએ
પોતાનું વહેણ બદલ્યું
અને વહેવા માંડી
એ સ્ત્રીની નસોમાં થઈને.
એક તો ગાંડોતૂર વરસાદ
અને પાણી પીવા ઊભેલા હાથીઓનું ઝુંડ.
ઉન્માદી બની એ નદી
અને વેરવિખેર થઈ ગઈ એ સ્ત્રી.
એ નદીનું શું થયું તે વિશે તો
સૌએ જાણે મોં સીવી લીધાં છે.
પણ એ સ્ત્રી છે હજી અહીં.
ક્યારેક ગામના જ્યોતિષીને પોતાનો હાથ બતાવતી દેખાય છે.
પહાડોની સુરેખ કેડીઓ વચ્ચેથી પસાર થતી વેળા
ઊભી રહી જાય છે એ
કોઈ પરિચિત ઢાળ પર.
પાછળ રહી જાય છે
તેજાનાની સુગંધનું એક વિશ્વ
અંતકાળે સાવ અજાણ્યું.

અવાવરુ અંગતતા

એ સ્ત્રી સુંદર છે
પણ એના શરીર પરના સફેદ કોઢનાં નિશાન
મને એના કરતાં પણ વધુ રસપ્રદ લાગે છે.
એ ડાઘ જેટલા ખાનગી તેટલા જ જાહેર.
ગરદન પર, હથેળી પર, હોઠ પર,
નાભિ પાસે, કપાળ પર...
એ ડાઘ એમ ઉપસેલા છે
જાણે કંઈક કહેવા માંગતા હોય.
એ સ્ત્રીએ એની અંદર છુપાવી રાખેલાં રહસ્યો
શરીર જાણે જીરવી શકતું ન હોય તેમ
એ ડાઘ બોલકા બન્યા છે.
કોઈ નિર્જન વાવની પગથીએ જામેલી
લીલી શેવાળની જેમ
એ ડાઘ
એના શરીરની અંગતતામાં પ્રસરી ગયા છે.
વાવમાં કોઈ ઇચ્છાનો સિક્કો ફેંકવા જતાં પગ લપસી પડે એમ
તેના શરીરની ગુપ્તતામાં તણાઈ જાય છે
કોડભર્યા કિશોરો.
એ સ્ત્રીની અવાવરુ અંગતતા
જાણે ચાંદની રાતે દરિયામાં આવેલી ભરતી.
કંઈ કેટલાયે કિશોરોના જીવ લઈ લે
અને એ પોતે ઊભી રહે કિનારે
નિર્વસ્ત્ર, કોરીધાકોર.
એના શરીર પરના ડાઘની
બોલકી, સાંકેતિક ભાષા
— ન સજાતીય, ન વિજાતીય
બસ, આત્મીય —
આકર્ષે છે મને.
મારા પગની પાનીએ છે
લીલી શેવાળનો સુંવાળો સ્પર્શ.
અને મારી આંખોમાં છે
પ્રતિદિન વિસ્તરતા સફેદ ડાઘ.

કસબામાં

વન નજીકના એક નાનકડા કસબામાં હું રહું છું
થોડાંક ઘરોની વસ્તીવાળા આ કસબામાં
આજકાલ ભયનું વાતાવરણ છે.
પાસેના જંગલમાંથી વાઘ આવીને ઉપાડી જાય છે
બહાર સૂતેલા જણને.
કસબાના પુરુષો રાતપાળી કરીને
વારાફરતે પહેરો ભરે છે.
મારી ઝૂંપડીના ઓટલા પર સૂતેલી હું,
કલ્પના કરી રહી છું એ વાઘની.
કેવો કદાવર હશે એ?
એના શક્તિશાળી પંજાથી
એ મને પકડમાં લેશે,
મારા પગ ખેંચીને ઢસડી જશે જંગલમાં...
કે પછી કમરથી ઊંચકીને
દોડી જશે પલકવારમાં?
એ ઉગામશે એના તીક્ષ્ણ નખ
અને ઉઝરડા પાડશે મારી ત્વચા પર
એ વખતે રોમાંચની એક કંપારી
જરૂર ફરી વળશે મારા શરીરમાં.
મને ખાઈ જતાં પહેલાં
એ એક નજર પરોવશે મારી આંખોમાં?
મને જોવી છે,
એની બે સળગતી આંખો.
પછી ભલે, એ કરી નાખે મને, હતી ન હતી.
મારે પાર કરી જવી છે,
વન અને કસબા વચ્ચેની
એ સીમા.

હાથણીના દાંત

જંગલના કોઈ ખૂણે
પડી રહ્યું છે એક હાથણીનું હાડપિંજર.
ક્યારેક આવી ચડશે એક હાથી અહીં,
પોતાની સૂંઢ ફેરવશે એ હાડકાં પર
અને ઓળખી જશે.
ટોળાથી વિખૂટી પડી ગયેલી એ હાથણીને.
એ હાથી તેને શોધ્યા વિના
આગળ નીકળી ગયો હતો.
આજે છૂટાંછવાયાં પડેલાં અસ્થિ પાસે ઊભો રહીને
એ વિચારી રહ્યો છે,
પાણીની શોધમાં
એ કેટલે આગળ નીકળી ગયો હતો.
ખુલ્લા પડેલા એ હાથણીના સુંદર દાંત પર
તેણે પગથી થોડી માટી નાખી
અને ચાલ્યો ગયો ત્યાંથી,
ફરી એક વાર.

પ્રથમ રુદન

કોઈ એક દેશના, કોઈ એક ગામના,
કોઈ એક ઘરમાં, કોઈ એક મધરાતે,
મેં કર્યું હશે,
એક હળવું,
પ્રથમ રુદન.
એ વખતે આંગણામાં ઊભેલું એક વૃક્ષ
સહેજ સળવળ્યું હશે, કદાચ.
આજે હવે,
હું એ વૃક્ષ પાસે જઈને
આક્રંદ પણ કરું
તો એ ઓળખશે મને?
એક નાનકડા સ્કાર્ફમાં સમાઈ જતું હતું એ મારું શરીર
હવે તો જાણે
કેટલાયે ટુકડાઓમાં વહેંચાઈ ગયું છે.
મમ્મી-પપ્પાએ તેમની સગાઈ વખતે પડાવેલો
એક સુંદર ફોટો દીવાલ પર ગોઠવાયેલો છે.
હું તાકી રહું છું એ ફોટા સામે.
ધારી ધારીને જોઈ રહી છું,
એ એક અજાણ્યા દંપતીને.
તેઓ મને ઓળખતાં થયાં
અને હું તેમને ઓળખતી થઈ
એ પહેલાંની
કોઈ એક ક્ષણ
હાથમાં આવે તે પહેલાં જ સરકી જાય છે.
ઘણી વખત મન થાય છે કે
મારા જન્મના સાક્ષી
એ ઘરની દીવાલોના નવા રંગ ઉખેડી નાખું
એ વૃક્ષની છાલ ઉતરડી નાખું,
જુઓ, મને ઓળખો.
એ હું જ છું.
મારું રુદન ધ્યાનથી સાંભળો.
શોધી આપો મને
એ એક ક્ષણ.
વિલાપની ભાષા જાણનાર
તમારા સિવાય
બીજું કોઈ નથી મારું.

એક નિર્દોષ યાત્રા

પલક વારમાં વનનાં વન પાર કરી જતાં
હરણાંઓનાં ઝુંડ વચ્ચે
ઘણી વાર મેં જોઈ હતી
તીરની ગતિથી દોડી રહેલી એ હરણી.
પણ આજે મેં એને જોઈ
વનના એક ખૂણે ફસડાઈ પડેલી.
મરડાઈ ગયેલા પગ
અને ચકળવકળ થતી આંખો.
મૃત શરીરમાંથી છૂટવા મથતી ગતિ
ફરી ફરીને જન્મે છે
અને પાછળ રહી જવા માટે સર્જાય છે
નિત નવાં અરણ્ય.
ગતિ,
કોઈની આંખોમાં, કોઈના પગમાં
લળી લળીને ડોકિયાં કરે
અને શરૂ થાય એક નિર્દોષ યાત્રા.
તે દરમ્યાન
સેળભેળ થઈ જાય અંત અને આરંભ
અને દોડતું રહે એક શરીર,
એક જંગલથી બીજે જંગલ
અને તેની પાછળ શિકારીઓનું એક ટોળું.
અંતે સૌ થાકે
અને ગતિ
એ સૌની નજરથી સોંસરવી
નીકળી જાય
ક્યાંય આગળ ને આગળ.
હરણીનું સોનેરી શરીર
ન રોકી શકે એને.

વન ગાયબ

વન વચાળે આંખ ખૂલી
ને જોયું તો વન ગાયબ.
આંખો બંધ કરું તો
નજર દોડે
ચિત્તાથીયે તેજ.
ભરખી જાય હરણાંનાં બચ્ચાં
ને ચડી જાય આકાશથીયે ઊંચાં વૃક્ષો.
પણ આંખ ખૂલે ને વન ગાયબ.
ગાયબ એ ઘેઘૂર વૃક્ષો
ને દોડી રહી હોઉં
હું પોતે,
હરણાંઓનાં ઝુંડ ભેગી,
જીવ મુઠ્ઠીમાં લઈને.

મોક્ષ

ટ્રેનના પાટા પીઠ પર ઊંચકીને ચાલી નીકળી છું.
અંધકારમાં ઓગળી જતા પર્વતોના
ગેબી ચડાવનો થાક હવે વર્તાય છે મને.
આમ તો જાણીતાં છે આ બધાં જ વૃક્ષો.
મેં નહીં તો મારાં પહેલાં કોઈએ
અહીં ખાધો હશે વિસામો.
સ્થળ અને આશ્રય,
આશ્રય અને મુક્તિ વચ્ચેનો સંબંધ -
જેટલો સરળ તેટલો જ જટિલ.
કોઈક અજાણ્યા સિગ્નલ પર
કોઈક અજાણ્યા મોટરમૅનની એક ભૂલ
મને આપી શકે મુક્તિ.
દરેક વખતે ટ્રેનની મુસાફરી વેળા
હું જોઈ લઉં છું,
મોટરમેનનો ચહેરો.
કોણ હશે
મને મોક્ષ આપનાર એ?
ધસમસતી જતી એ ટ્રેનની સાક્ષી હું હોઈશ.
હોનારત સ્થળે
કાટમાળમાંથી
ટ્રેનના પાટા શોધતી
એ હું જ છું.

આશ્રય

અંધકારમાં ઓગળી રહેલી ગુફાઓના રેલા
આવી પહોંચ્યા છે મારા ઘર સુધી.
મારા ઘરની પછીતે ભરાયેલાં
એક ખાબોચિયામાં તરી રહેલા સાપ પણ
હવે એ રેલા ભેગા,
આવી પહોંચશે મારા ઘરમાં.
એક વાર આમ જ આવી પહોંચ્યા હતા
ધસમસતા યાક મારા ઘરમાં,
જ્યારે ઓગળ્યા હતા હિમના પર્વતો.
એમ તો જ્યારે પેલી નદી છલકાઈ ગયેલી ત્યારે
કેટલાક મગર પણ
તણાઈ આવ્યા હતા મારા ઘરમાં.
મારું ઘર,
કંઈ કેટલાયે જીવોનું આશ્રયસ્થાન,
અને હું પણ,
રહું છું મારા ઘરમાં, આશ્રિત.
મને પોતાને મારાથી બચાવતી હું,
ઘણી વાર નીકળી પડું છું
ઘરની બહાર,
અને ઘરની બહારનાં જીવન
પ્રવેશી જાય છે મારા ઘરમાં.

વટેમાર્ગુ

સમુદ્રમાં સરકતી માછલીઓ
તેની પાછળ તણાતાં પાણી
પાણી પાછળ ખેંચાતા મગરમચ્છ
ને મગરમચ્છના મોંમાં
લોહીનીતરતા પગ.
કોના?
કોઈ તરસ્યા વટેમાર્ગુના?
તરસ પાણીની,
તરસ લોહીની,
તરસ યાત્રાની...
તરસ જેટલી સાચી તેટલી જ માયાવી.
ને માયા,
લઈ જાય દૂર, જોજનો દૂર.
પણ ન લઈ જાય નજીક, સાવ નજીક.
માછલીઓ પીએ પાણીને
અને પાણી પેદા કરે માછલીઓને.
પણ એમની વચ્ચેનું અંતર,
તરસ બનીને તરવરે,
સરોવરના પાણીમાં.
ને વટેમાર્ગુ આવે
એ સરોવરની પાસે,
અતિ પાસે.

માછલીઓની આંખો

વિસ્ફારિત ખડકો પરથી વહેતાં જળ
ક્ષુબ્ધ
પછડાઈ રહ્યાં છે
માછલીઓની આંખોમાં.
માછીમારોની જાળ વીંધી નાંખતી એ આંખો
લોહીલુહાણ
સૂતી છે.
હું પી લઉં છું રાતના અંધકારમાં
ખડકોમાં ભરાઈ રહેતાં જળ.
મારી આંખો તેજવંતી,
તાકે છે દરિયા સામે.
માછલીઓની આંખો તણાતી
આવી પહોંચે છે કિનારે.
કોઈક કિનારે
પ્રસરે છે આંખોનાં કાજળ.
કોઈક કિનારે
મૃત ઓક્ટોપસના પંજામાંથી છૂટી જવા
તરફડે છે પાણી.
કિનારે જિવાતાં જીવન
ક્યારેક સમુદ્રની સોંસરવા ઊતરી જઈને
પછી પાતાળે પહોંચીને
સૂઈ ગયેલી માછલીઓને જગાડીને
કહેશે કંઈક?
અફાટ વહેતાં જળ,
જરા ધીરે વહો.
સૂતી છે આ માછલીઓ.

પ્રવાસી પાણી

જળચરોની આંખોમાં સૂતેલાં પાણી
મધરાતે જાગી ઊઠે સફાળાં,
જાણે કોઈ દુઃસ્વપ્ન જોયું હોય તેમ.
પરસેવે રેબઝેબ પાણી,
ન જાગી શકે ન સૂઈ શકે.
બસ રાહ જુએ પરોઢ થવાની.
વહેલી પરોઢે
વહાણો છૂટે બંદરેથી
અને હાલી નીકળે પાણી
એ વહાણો ભેગાં.

ખારવાની વહુ

એ ખારવાના ગયા પછી
શૂન્યમનસ્ક, મૂંગી થઈ ગઈ છે એની વહુ.
એક વાર મેં એને જોઈ,
દરિયાની સાવ નજીક ઊભેલી.
ધારીને જોયું તો
એના માંથી કરચલા ખરી રહ્યા હતા.
એ કરચલા જમીન પર પડતાંવેંત
દોડી જઈ રહ્યા હતા દરિયા તરફ.
એ ખારવાની વહુ પણ
ધીમેથી આગળ વધી રહી હતી
દરિયા ભણી.
પણ એ પેલા કરચલા જેમ
દરિયામાં ભળી ન શકી.
પાછી વળી ગઈ એ પોતાની વસાહત તરફ.
હવે હું ક્યારેક જોઉં છું એને.
એ પોતાના ઘર આગળ
સતત પથ્થરોની પાળ બાંધવામાં વ્યસ્ત હોય છે.
એને ભય છે કે દરિયો
ભાળી ગયો છે એનું ઘર
અને આગળ વધી રહ્યો છે એના તરફ.
એને ભય છે કે એની કૂખમાં છે હવે
નર્યું ખારું પાણી.
એના મોંમાંથી ખરી રહેલા કરચલાની વાત પણ
ફેલાઈ ગઈ છે આસપાસની વસાહતોમાં.
દરિયાના નામનો
વાસો લઈને ધૂણતી એ સ્ત્રી
જ્યારે દરિયો એના ઘટમાં આવે ત્યારે
કોઈ જબરી તાકાતથી ધૂણવા માંડે છે.
નવી ખેપ પર જઈ રહેલા ખારવાઓ
આવી રહ્યા છે એના દર્શને.
એ આપી રહી છે જાતજાતના આશીર્વાદ
અને બાંધી રહી છે એક પાળ પોતાના ઘર આગળ.

નદી, ઉન્માદી

મારા ઘરની પછીતે
વહે છે એક નદી,
સતત, ખળખળ.
એ ક્યાંથી ઉદભવે છે, ક્યાં વિરમે છે,
ક્યાં લુપ્ત થાય છે, ક્યાં પુનઃજીવિત થાય છે...
હું નથી જાણતી.
પણ હું જાણું છું કે મારા ઘરની પાછળ,
છે એક નદી.
એનાં પાણીમાં તરતાં હશે નાનકડાં સાપોલિયાં,
એના કિનારે કૂદાકૂદ કરતાં હશે દેડકાં,
એના અંધકારમાં રતિક્રીડા કરતાં હશે વૃક્ષો...
હું ક્યારેય જતી નથી
એ નદી તરફ,
ને તેમ છતાં,
એના તટ પરની દરેક ગતિવિધિ જાણીતી છે મને.
મારા અસ્ખલિત વિચારો
ભળી ગયા છે એ નદીના વહેણમાં
અને એ નદી પૂર્ણપણે પ્રવેશી ચૂકી છે મારામાં.
હું ગાંડીતૂર, ઉન્માદી,
તમામ પાશથી મુક્ત,
તાણી જઈ રહી છું મને.

પૂર ઓસર્યા પછીનાં પાણી

હજી થોડી વાર પહેલાં જ
આ પાણી
ઘૂસી ગયાં હતાં લોકોનાં ઘરોમાં.
ફરી વળ્યાં હતાં ખાનગી પત્રોમાં,
ને તાળું મારેલી તિજોરીઓમાં.
કોઈ ભેદી તાકાતથી
આ પાણીએ
રફેદફે કરી દીધેલું
લોકોનું કીમતી રાચરચીલું
અને વેરવિખેર કરી દીધેલી
શિસ્તબદ્ધ જિંદગીઓ
ને ભાંગીને ભુક્કો કરી દીધેલા સુગઠિત સંબંધો.
પણ હવે, કોઈ ગુનેગારની માફક
ઊભાં છે આ પાણી,
પગના અંગૂઠાથી જમીન ખોતરતાં.
પસ્તાવાથી ઝૂકેલી આંખો
અને મણભરનું મૌન.
ડહોળાયેલાં પણ શાંત આ પાણી હવે
અચરજભરી નજરે તાકી રહ્યાં છે,
પોતે ઢસડી લાવ્યાં એ પારકી ચીજવસ્તુઓને.
આ ઘરેણાં, આ વસ્ત્રો, આ બાળકો...
શું કરવું હવે એમનું?
કીમતી વસ્ત્રો અને અલંકાર ધારણ કરીને
સજીધજીને બહાર નીકળતી નદીને જુઓ
ત્યારે યાદ રાખજો,
કે એના તળિયે,
કોહવાઈ ગયેલાં પાંદડાં નીચે.
સૂતેલાં છે કંઈ કેટલાયે,
જન્મેલાં,
અને
ન જન્મેલાં બાળકો.

દરિયાદેવ

સમુદ્રના પેટાળમાં
જેટલાં રત્નો છે
તેટલાં જ પ્રાણીઓ છે.
નાનાં-મોટાં, જાતજાતનાં જળચરો
આ દરિયા જેટલાં જ જૂનાં છે.
તેમાંના કેટલાક
દરિયામાં પેદા થતા પાણીનાં વમળમાંથી જન્મ્યાં છે
તો કેટલાંક
પાતાળે પડી રહેલાં
જળચરોના હાડપિંજરમાંથી જ સજીવન થયેલાં છે.
સૂર્યપ્રકાશ તો તેમણે જોયો જ નથી
પણ તેમની આંખોની રોશની
પાણીને વીંધી નાખે તેવી તેજ છે.
દરિયામાં ગરક થયેલાં વહાણોમાંની
કેટલીયે કીમતી ખજાનાની પેટીઓ
એમ જ બંધ પડી રહે છે અહીં.
પ્રવાહી બોલી બોલતાં જળચરો
કદી ખોલતાં નથી આ પેટીઓને.
તેમનાં તરલ સ્વપ્નો તરતાં રહે છે
આ પેટીઓની આસપાસ.
દરિયો ભર્યો ભર્યો લાગે છે
તે આ પ્રાણીઓના પુષ્ટ શરીરોને કારણે જ.
એક વાર સમુદ્રી તોફાનમાં
ખૂલી ગઈ ખજાનાની પેટીઓ
અને જળચરો ગળી ગયાં રત્નો.
ગળામાં અટવાયેલાં રત્નોએ
ગૂંગળાવી નાખ્યાં જળચરોને
અને ત્યારથી દરિયો હવે ખાલીખમ.
દરિયાદેવ સવાર છે,
એક મોટા મૃત માછલા પર.
દૂરથી જોતાં લાગે કે દરિયાદેવ
જઈ રહ્યા છે કશેક,
પણ ધારીને જુઓ તો જણાય કે
દરિયો છે સદંતર સ્થિર.
દરિયાદેવના એક ખોબામાં સમાઈ જાય છે દરિયો
અને એમ લોકો પૂજતા રહે છે દરિયાદેવને.

અનુત્તર

કોઈ સવાલો અનુત્તર નથી રહ્યા,
કોઈ જવાબ પ્રશ્ન વિનાના નથી રહ્યા.
પ્રશ્ન પૂછનાર જાણે છે જવાબ
અને ઉત્તર આપનાર જાણતો હોય છે સવાલ.
બધું જ જાણતા હોવાની
કે કંઈ જ ન જાણતા હોવાની આ નિરંતર પ્રક્રિયા,
ફરી ફરીને લાવી મૂકે છે
એક એવા સ્તર પર, જયાં
પ્રશ્ન પૂછનાર અને ઉત્તર આપનાર,
બંને સમાન,
બંને વિવશ.
પ્રશ્ન કોને ઉદ્દેશીને પુછાય છે
કે ઉત્તર કોને સંબોધીને અપાય છે તે માત્ર એક વ્યવસ્થા.
પ્રતિકૂળ વિષય પર અનુકૂળ થવાની એ કોશિશ
આમ જ ચાલતી રહે છે.
મૂળભૂત અધૂરા પ્રશ્નો, પૂરા સાંભળવા
હું બેસી રહું છું અંત સુધી.
એક નિર્વિવાદ, સંપૂર્ણ, સત્ય ઉત્તર આપવો છે મારે,
પરંતુ સવાલ પૂછનારા
આ મૂગામંતર વૃક્ષો,
મારી સામે એમ તાકી રહે છે
જાણે સાવ જ અબોધ હોય.
તો શાને આમ તાડ જેવા ઊંચાં થતાં હશે?
હું જન્મી છું ત્યારથી જોઉં છું, આ ઝાડવાને.
તે હશે ભલે પ્રાચીન એમનું હોવું,
પણ હાલ હું છું અહીં, આદિ-અનાદિ અવતરણમાં.
દાવાનળમાં વૃક્ષોના સળગી ગયા પછી પણ,
ખાલી વન વચાળે
હું છું હજી.
વૃક્ષોની રાખનાં પોટલાં
ખભે ઊંચકીને ફરી રહી છું.
ન પુછાયેલા સવાલોના ઉત્તરોનો ભાર
ખભે વેંઢારીને જીવી રહી છું.
રાખમાંથી સજીવન નથી થતાં આ વૃક્ષો,
અને હું બેવડ વળી જઈશ આ બોજથી,
આમ જ અનુત્તર.

તડકાના દાણા

સૂરજનો હૂંફાળો તડકો
આસપાસ એમ વેરાયેલો છે,
જાણે ચોખાના દાણા.
નાનકડી ચકલીઓ જમીન પર કૂદાકૂદ કરી રહી છે.
ચોખાના દાણા કેટલાક ચાંચમાં આવે, કેટલાક સરી જાય.
તડકો હવે આકરો બની રહ્યો છે.
અને ચકલીઓ
ચાંચમાંથી સરી જતા
આ ચોખાના દાણાને
સાચા માનીને પકડવા
મથામણ કરી રહી છે
એટલી ઉગ્ર
કે બાઝી પડે છે
બીજી ચકલીઓ સાથે.
એકબીજાના નાનકડા શરીરમાં
ચાંચ ખૂંપાવીને લડી રહેલી
આક્રમક ચકલીઓને
પાગલ કરી દેશે આ તડકો.
હું મુઠ્ઠી ભરીને ફેંકું છું
થોડા સાચા ચોખાના દાણા.
અને ચોંકી જઈને ઊડી જાય છે,
સૌ ચકલીઓ.

બંદીવાન તડકો

<poem> વર્ષો જૂની એ ઇમારત પર ઐતિહાસિક તડકો પથરાયેલો છે. એ ઇમારત કોણે બંધાવી, શા માટે બંધાવી, તેના સ્થાપત્યની શૈલી કઈ, તે કંઈ જ જાણવામાં મને રસ નથી. પણ આ તડકો આજે હજી સુધી કેમ અહીં છે તે વિચાર મને સતાવે છે. રોજ તો આ સમયે તડકો આ ઇમારતના પેલા ખૂણા પાસેથી ઓસરી ગયો હોય છે. આ સમયે એટલે કયા સમયે? મેં છેલ્લે ક્યારે જોયો હતો આ તડકો? હું ક્યારેય પણ ક્યાંયથી પણ પાછી વળતી હોઉં ત્