સ્વાધ્યાયલોક—૪/વ્હીટમેનનો વારસ—કવિ કાર્લ સેન્ડબર્ગ: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

અલબત્ત, આપણા યુગનો અમેરિકાનો સર્વશ્રેષ્ઠ કવિ તો રોબર્ટ ફ્રોસ્ટ છે (અથવા તો હતો એમ હવે પછીના યુગો કહેશે.) ‘I had a lover’s quarrel with the world’ એમ પોતાની ખાંભી પર લખવાનું કહેનાર એંશીથીયે વધુ વર્ષની વયના આ કવિને આજ લગીમાં સત્તર માનદ ઉપાધિઓ અને ચાર વાર પુલીટ્ઝર પ્રાઈઝ પ્રાપ્ત થયાં છે. એની પંચોતેરમી વર્ષગાંઠ પ્રસંગે અમેરિકન કૉન્ગ્રેસે એની અમેરિકન જીવન અને સંસ્કૃતિની અપૂર્વ સેવાની નોંધ લીધી ત્યારે રાષ્ટ્રનું અદ્વિતીય બહુમાન પામ્યો અને આરંભમાં અપવાદરૂપ ઉપેક્ષા પછી વર્ષોથી પ્રજાનું સન્માન તો એવું પામ્યો છે કે હમણાં જ બોસ્ટનમાં કાવ્યવાચન કર્યું ત્યારે સભામાં પાંચ હજારનું શ્રોતૃવૃન્દ હતું અને ત્યાર પછી શિકાગોમાં કાવ્યવાચન કર્યું ત્યારે ‘પોએટ્રી’ માસિકને આર્થિક ઘાતમાંથી ઉગાર્યું હતું. વિવેચકોને ફ્રોસ્ટ વર્ડ્ઝવર્થથી ઓછો નીરસ ને હોરેસથી વધુ નીડર લાગ્યો છે. પણ આવાં આવાં કારણોથી, કવિઓને નંબરોથી નવાજીને કે એમને વિશે ભવિષ્યવાણી ભાખીને વિવેચનની સાર્થકતા કે કોઈ પણ કવિની મહત્તા ભાગ્યે જ સિદ્ધ થાય. કવિની મહત્તા સિદ્ધ કરવાનું એક માત્ર સાધન તે કવિની કવિતા; અને ફ્રોસ્ટની કવિતામાં મહત્તા છે એ હવે પછીના લેખમાં વિચારશું. સેન્ડબર્ગ પરના લેખમાં આમ આરંભે જ ફ્રોસ્ટનું સ્મરણ થાય એ સહજ અને સ્વાભાવિક છે. એક અમેરિકન અઠવાડિકે (આમ તો જગપ્રસિદ્ધ છે પણ આવા લેખમાં એનું નામ ન લેવાય એવી એની આબરૂ છે છતાં કાનમાં કહેવાય કે TIME) મેનહેટ્ટનમાં વાલ્ડોર્ફ-એસ્ટેરીઆમાં ક્લાસિક્સ તરીકે કદાચ ચિરકાલ જીવી જાય એવા ગ્રંથો રચવા માટે ‘લિમિટેડ એડીશન્સ ક્લબ’ તરફથી ફ્રોસ્ટ અને સેન્ડબર્ગ — તથા અન્ય આઠ લેખકો — ને પારિતોષિક અર્પણ થયાં તે પ્રસંગે આ બન્ને કવિની ભેગી છબી છાપતાં લખ્યું હતું ઃ ‘Looking more than ever like blood brothers.’ બન્નેની મુખાકૃતિ એવી છે કે એકનું નામ લેતાં બીજાનું સ્મરણ સહેજે થાય. આ બન્ને કવિઓ નૉબેલ પ્રાઈઝના અધિકારી છે એટલે એમના આશકો માટે રસિક મૂંઝવણનો પ્રશ્ન એ છે કે પહેલું કોને મળશે. સંભવ છે કે પહેલું સેન્ડબર્ગને મળશે અને સકારણ પહેલું મળશે, કવિ લેખે ફ્રૉસ્ટ સેન્ડબર્ગથી વધુ મહાન હોવા છતાં. ફ્રૉસ્ટમાં બુદ્ધિનો વૈભવ છે, સેન્ડબર્ગમાં લાગણીની સમૃદ્ધિ છે. ફ્રૉસ્ટ એકાંતવાસી અમીર છે, સેન્ડબર્ગ આમજનતાનો આશક છે. ફ્રૉસ્ટમાં સૌંદર્યસુલભ લાઘવ છે, સેન્ડબર્ગમાં પ્રેમસુલભ વિસ્તાર છે. બન્નેને વસ્તુ અને વાસ્તવ પ્રત્યે પ્રીતિ છે. ફ્રોસ્ટને વસ્તુ અને વાસ્તવ તથા બહુ બહુ તો એમના રહસ્યની, આધ્યાત્મિક અંશોની ઝાંખીથી સંતોષ છે. એ કહે છે ઃ ‘The fact is the sweetest dream that labor knows.’ અને ‘We love the things we love for what they are.’ સેન્ડબર્ગને વસ્તુ અને વાસ્તવથી પર અને પારના રહસ્યમાં વિશેષ રસ છે. વસ્તુ અને વાસ્તવની ભૂમિ ફ્રૉસ્ટને માટે નિત્યનિવાસનું સ્થળ છે, સેન્ડબર્ગને માટે અવકાશમાં અવગાહન કરવા માટે પાંખ પસારતાં પહેલાં પાય ટેકવવાનો સહારો છે. સેન્ડબર્ગ વારંવાર અને વિશેષ તો એનાં પાછલાં કાવ્યોમાં પૂર્વજો પાસેથી પરંપરાગત વારસામાં મળેલી, લોહીમાં ભળેલી રોમેન્ટિક રહસ્યમયતામાં રાચે છે. આમ, ફ્રૉસ્ટ અને સેન્ડબર્ગ પરસ્પર પ્રતિકાર અને પૂર્તિ કરે છે. છેલ્લી અરધી સદીની અમેરિકન કવિતાની સિદ્ધિનો આંક કાઢવો હોય તો આ બે કવિની કવિતાના સહવાચનથી સહેલાઈથી કાઢી શકાય. અલબત્ત, પાઉન્ડ અને એલિયટની કવિતાનો પરિચય પણ એટલો જ અનિવાર્ય છે. પણ ફ્રૉસ્ટ અને સેન્ડબર્ગની પ્રેરણા અમેરિકામાં છે જ્યારે પાઉન્ડ અને એલિયટની યુરોપ-એશિયામાં.

૫૪૩, કાસ સ્ટ્રીટ, શિકાગો, ઈલીનોય નામના અજાણ્યા સ્થળે ૧૯૧૨ના ઑક્ટોબરમાં અચાનક જ એક ઐતિહાસિક ઘટના બની. મીસ હૅરીએટ મન્રોએ ‘પોએટ્રી — એ મેગેઝીન ઑફ વર્સ’ની સ્થાપના કરી. એણે પ્રથમ અંકના તંત્રીલેખમાં માસિકનો હેતુ સમજાવતાં લખ્યું ઃ ‘Poetry alone, of all fine arts, has been left to shift for herself in a world unaware of its immediate and desperate need of her… The present venture is a modest effort to give to poetry her own place, her own voice.’ વળી એની અનિવાર્યતા સમજાવતાં એણે લખ્યું ઃ ‘The popular magazines can afford her but scant courtesy — a Cinderella corner in the ashes — because they seek large public which is not hers, a public which buys them not for their verse but for their stories, pictures, journalism, rarely for their literature even in prose… We belive that there is a public for poetry and that it will grow, and that as it becomes more numerous and more appreciative, the work produced in this art will grow in power, in beau-ty, in significance.’ અને પાછલા પૂઠા પર રસિકજનોની અપેક્ષા કરતું વ્હીટમેનનું એક અત્યંત સૂચક વાક્ય છાપ્યું ઃ ‘To have great poets, there must be great audiences too.’ (જે હમણાંથી અદૃશ્ય થઈ ગયું છે! કારણ રેન્ડોલ જારેલનો આક્ષેપ છે એ પ્રમાણે રસિકજનો જ અદૃશ્ય થઈ ગયા છે? — જે ૧૯૫૫માં માસિકની ગ્રાહકસંખ્યાએ પુરવાર કરી આપ્યું છે.) ‘કળા લેખે, સત્ય અને સૌંદર્યની સર્વશ્રેષ્ઠ અને સંપૂર્ણ અભિવ્યક્તિ લેખે કવિતા’ (‘poetry as an art, as the highest and the most complete human expression of truth and beauty’)નો પુરસ્કાર અને પ્રતિષ્ઠા કરતું આ માસિક હજુ પણ પ્રગટ થાય છે. એ અમેરિકામાં કવિતાની પ્રવૃત્તિ કેવી પ્રાણવાન છે એનો પુરાવો છે. જગતના ઇતિહાસમાં ભાગ્યે જ કોઈ માસિકે કવિતાની આવી અપૂર્વ અને અખંડ સેવા કરી હશે. આ માસિકની સ્થાપનાથી અમેરિકન કવિતામાં નવા ચૈતન્યનો સંચાર થયો અને શિકાગો અમેરિકાના બૌદ્ધિક જગતનું પાટનગર બન્યું. આધુનિક અમેરિકાના લગભગ એકેએક પ્રૌઢ કવિની પ્રથમ રચના પ્રગટ કરવાનું સદ્ભાગ્ય આ માસિકને સાંપડ્યું છે. મીડલ વેસ્ટર્ન એવી મન્રોએ મીડલ વેસ્ટના ત્રણ કવિઓ આ માસિક દ્વારા અમેરિકાને અર્પણ કર્યા ઃ એજગર લી માસ્ટર્સ, વાકેલ લીન્ડસે અને કાર્લ સેન્ડબર્ગ.

૧૯૧૪માં સેન્ડબર્ગનું ‘મુક્ત છંદ’ (free verse)માં રચેલું એક કાવ્યજૂથ એના મિત્ર એલિસ કોરબીનના પ્રોત્સાહનથી ‘પોએટ્રી’માં પ્રગટ થયું. એ જ વર્ષે એમાંના એક કાવ્યને, જગપ્રસિદ્ધ ‘શીકાગો’ને (કદાચને કાવ્યને શીકાગોમાંથી જ પ્રગટ થતા ‘પોએટ્રી’માં સ્થાન મળ્યું હતું અને શીકાગોને એ કાવ્યમાં સન્માન મળ્યું હતું એથી) બસો ડોલરનું ‘લેવીન્સન પ્રાઈઝ’ મળ્યું. ૧૯૧૬માં સેન્ડબર્ગનો પ્રૌઢિને પામેલો પ્રથમ સંગ્રહ ‘શીકાગો પોએમ્સ’ પ્રગટ થયો અને વિરોધનો વંટોળ જાગ્યો. જે અમેરિકામાં હજુ વ્હીટમેનનો પણ આદર નહોતો થયો એ અમેરિકામાં આમ બને એની નવાઈ જ ન હોય ને! આ કાવ્યોમાં જેને પ્રચલિત અર્થમાં અકાવ્ય (બાકી તો વિશ્વમાં કશું જ અકાવ્ય નથી, કમમાં કમ કવિની કલ્પના તો એવું કબૂલે છે) કહે છે તેનો આદર અને આવકાર થયો હતો. એમનું સ્વરૂપ અને વસ્તુ બન્ને અપરિચિત, અસહ્ય અને આઘાતજનક હતાં. એમની ભાષા ‘કવિ’ના મુખમાંથી નહિ પણ પ્રજાના મુખમાંથી વહી હતી. એમાં વ્યક્ત થતું જીવન પણ પ્રચલિત અર્થમાં અકાવ્યમય હતું. સૃષ્ટિના સમગ્ર અકાવ્યનો જાણે કે એમાં સરવાળો થયો હતો. આથી સેન્ડબર્ગને હૃદયહીન, નિર્દય, નિષ્ઠુર અને કઠોર કહ્યો. એની કવિતાને વિરૂપ અને વિકૃત કહી. એની ભાષાને અસંસ્કારી, અણઘડ અને કવિતાને માટે નાલાયક કહી (‘ડાયલ’ જેવા માસિકનું પણ દુર્ભાગ્યે આ દૃષ્ટિબિંદુ હતું). અંગ્રેજી ભાષા પર અત્યાચાર કર્યાનો, એમાં અંધાધૂંધી ફેલાવ્યાનો તથા ગદ્ય અને પદ્યનાં સ્વરૂપ અને વસ્તુ વચ્ચેનો ભેદ ન પામ્યાનો આરોપ સેન્ડબર્ગ પર મુકાયો. પણ વિરોધીઓ એ વાત વીસરી ગયા કે જગતમાં હજુય જીવતી હૃદયહીનતા, નિર્દયતા, નિષ્ઠુરતા અને કઠોરતાને પડકારવા પૂરતો જ સેન્ડબર્ગ હૃદયહીન, નિર્દય, નિષ્ઠુર અને કઠોર હતો. બાકી એની પડછે મૃદુ, સ્નિગ્ધ, કોમળ, સુકુમાર કવિ છુપાઈ રહ્યો છે. ‘શીકાગો’માં જરૂર સીન્ગનો વિચાર (‘It may almost be said that before verse can be human again it must learn to be brutal.’) જાણે કે આચરણમાં મુકાયો છે. પણ ‘શીકાગો’ના કવિએ જ ‘કુલ ટુમ્બ્ઝ’, ‘ગ્રાસ’ અને ‘ફોગ’ જેવાં અત્યંત વેધક, કરુણ, સ્વસ્થ અને શાંત કાવ્યો રચ્યાં છે. એક નહિ પણ બે સેન્ડબર્ગ છે. માંસલ, મુક્કાબાજ લડવૈયો સેન્ડબર્ગ, જે શેરીનું સંતાન છે અને કોમળ, કરુણ, અસ્પષ્ટ ધુમ્મસની ધૂંધળીમાં છુપાતો છાયાચિત્રકાર સેન્ડબર્ગ, જે એકાંતમાં એકાકિલો છે. આ બન્ને સેન્ડબર્ગ પરસ્પર પૂર્તિ કરે છે, પ્રતિકાર નહિ. એક પછી એક એમ વારાફરતી અને ક્યારેક એકસાથે આ બન્ને સેન્ડબર્ગ પાસેથી કવિતા પ્રગટ થાય છે. સેન્ડબર્ગની વાણી અત્યંત અનલંકૃત અને સાદી છતાં તેજસ્વી અને વીર્યવાન છે. અકાવ્ય લેખે વર્ણવાતી અને વગોવાતી સામગ્રી અને શબ્દાવલિ, અમેરિકાની પ્રચલિત ભાષાની, બોલચાલની ભાષાની સજીવન ભંગીઓ, એની છટાઓ, એની લઢણો, એનો લય-લહેકો, નિગ્રોની જીવનફિલસૂફી અને એને વ્યક્ત કરતું જાઝ સંગીત વગેરે તત્ત્વો કાવ્યમાં દાખલ કરીને મીડલ વેસ્ટના ત્રણ કવિઓમાંથી એક માત્ર સેન્ડબર્ગે જ કવિતામાં નવો પ્રાણ પૂર્યો. અમેરિકન શબ્દોનો, અમેરિકાના વિવિધ પ્રદેશોમાં વસતી વિવિધ પ્રજાઓનાં વિશિષ્ટ રૂપકોથી માંડીને રસ્તે ચાલતા જનસામાન્યની બોલચાલની ભાષાના તળપદા શબ્દો (slangs)નો નિ:સંકોચ અને નીડર છતાં સુંદર અને સફળ ઉપયોગ કરીને સેન્ડબર્ગ વ્હીટમેનના વારસાનો અધિકારી બન્યો. (આધુનિક અમેરિકાના સૌથી વધુ કટુકઠોર કાવ્ય ‘ટુ એ કન્ટેમ્પરરી બન્કશુટર’માં તળપદા શબ્દોનાં અનેક ઉદાહરણો છે.) વ્હીટમેનના કવિતાની ભાષાના આદર્શ ભણી વ્હીટમેનથી પણ એક ડગલું આગળ વધ્યો. વ્હીટમેનના સ્વપ્નને જાણે કે સેન્ડબર્ગે સિદ્ધ કર્યું. આ કાવ્યોમાં સેન્ડબર્ગ વ્હીટમેનના શબ્દોમાં ‘limber, lasting, fierce words’ના ઉપયોગ દ્વારા વ્હીટમેનની આદર્શ વાણીના આત્માનો આવિષ્કાર માંગતો હતો, માત્ર વ્હીટમેનની વાણીના પડઘા જ નહોતો પાડતો. વ્હીટમેનના સુપ્રસિદ્ધ દોષો (જે હવે તો ધાવણા વિવેચકો પણ વીણી શકે છે) એણે દૂર રાખ્યા છે. (એનો અર્થ એ નથી કે સેન્ડબર્ગમાં એના મૌલિક દોષો નથી, છે જ વળી; અને કયા કવિમાં નથી?) કરુણગંભીર એવી કાવ્યસામગ્રીને એણે ઉપહાસી નથી, ઉપસાવી છે. (ઉદાહરણ ‘કુલ ટુમ્બ્ઝ’). સેન્ડબર્ગની કવિતાનું સ્વરૂપ (રૂપહીન હોવા છતાં એની કવિતાને સ્વ-રૂપ છે.) પ્રાસહીન પણ વાગ્મિતાપ્રચુર પ્રવાહી પદ્યનું છે. ગદ્યની અત્યંત સમીપનું છે. એની પંક્તિઓમાં જ્યારે જ્યારે અમુક ચોક્કસ લયનાં ઘટકોનાં અનેક આવર્તનો થાય છે ત્યારે ત્યારે એમાં વધુમાં વધુ ત્રણ કે ચાર સ્વરભાર હોય છે, એથી વધુ હોય ત્યાં સ્વાભાવિક જ એનું પદ્ય ગદ્યમાં પલટાઈ જાય છે. આમ, એની રચનાઓમાં પરંપરાગત સ્વરૂપોનો અભાવ છે, એટલે ફ્રોસ્ટની રચનાઓની જેમ એની રચનાઓનું સંગીત નહિ પણ માત્ર એમનો મિજાજ સ્મૃતિમાં સંઘરવો શક્ય છે. એના ૬૭૬ પાનાંના ‘કલેક્ટેડ પોએમ્સ’માં પહેલા પાના પરના પહેલા કાવ્ય ‘શીકાગો’થી માંડીને છેલ્લા પાના પરના છેલ્લા કાવ્ય ‘એનીવ્હેર ઍન્ડ એવરીવ્હેર પીપલ’ લગી જગતસાહિત્યમાં એક અને અદ્વિતીય એવું સ્વરૂપહીનતાનું ભવ્ય સ્મારક રચાયું છે. સ્વરૂપની સાથે સેન્ડબર્ગને આજન્મ વેર છે. ‘મુક્ત છંદ’ પરનાં એમી લોવેલનાં વ્યાખ્યાનોના યુગમાં શ્રોતાવૃન્દે ઉત્સાહપૂર્વક જે મુક્ત છંદ પુનર્જીવિત અને પ્રચલિત કર્યો હતો તેનો કદાચને સેન્ડબર્ગ છેલ્લો સાહસિક અને સફળ પુરસ્કર્તા હતો. સેન્ડબર્ગ અને અમેરિકન ભાષાને એકસાથે જુવાની ફૂટી હતી. પ્રતિજ્ઞા અને નિષ્ઠાપૂર્વક એ જીવનભર ‘મુક્ત છંદ’ને વિના અપવાદ વળગી રહ્યો છે (થોડાક અપવાદ — ‘ઓ કૅપ્ટન, માય કૅપ્ટન’ જેવા તો વ્હીટમેને પણ વધાવ્યા હતા). ‘કલેક્ટેડ પોએમ્સ’ની ૧૯૪૨ની આવૃત્તિની પ્રસ્તાવનામાં એણે ‘મુક્ત છંદ’નો બુલંદ બચાવ કર્યો છે. વળી એ વિશે એણે એક ઉગ્ર પ્રશ્ન પણ પૂછ્યો છે ઃ ‘Has not the square stood up and publicly called the circle a son of a bitch because of animosities induced by the inevitable mutual contradictions of forms?’ આના સંદર્ભમાં લોમ્બાર્ડ કૉલેજમાં સેન્ડબર્ગ ગણિત અને વ્યાકરણના વિષયમાં નાપાસ થયો હતો — જોડણી, ભૂગોળ અને ઇતિહાસના વિષયમાં પાસ થયો હતો — એ વાત વીસરી જવા જેવી નથી. પચાસ વર્ષ પછી એણે ‘કલેક્ટેડ પોએમ્સ’ની પ્રસ્તાવના (જેનું શીર્ષક પણ સૂચક છે ‘નોટ્સ ફોર એ પ્રીફેસ’)માં લખ્યું ઃ ‘I am still studying verbs and the mystery of how they connect nouns… I am more suspicious of adjectives than at any other time in my born days.’ સેન્ડબર્ગે એની પ્રથમ કૃતિઓ છાપાના ખબરપત્રીની રીતે રદ્દી કોપીપેપર પર ફાજલ સમયમાં છૂટક છૂટક રચી હતી. ‘ગુડ મૉનીંગ, અમેરિકા’ નામના સંગ્રહમાં આરંભે એણે કવિતાની આડત્રીસ કામચલાઉ વ્યાખ્યાઓ આપી છે, એમાં એક આ પ્રમાણે છે ઃ ‘Poetry is a report of a nuance between two mo-ments.’

આમ છતાંયે સેન્ડબર્ગે આ અશ્રદ્ધાનો છેદ પછીના સંગ્રહથી ઉડાવ્યો છે. ‘ધ પીપલ, યસ’માં મુક્ત હાસ્યનું પ્રમાણ વિપુલ છે અને એમાં પ્રજાનાં ઠઠ્ઠામશ્કરી, મસ્તીતોફાન, બુટ્ટા, તરંગો વગેરેનો છુટ્ટે હાથે ઉપયોગ કર્યો છે. એનું ધ્રુવપદ છે, શીર્ષક સૂચવે છે તેમ ઃ ‘હા, પ્રજા.’ એના કેન્દ્રમાં ‘Man will yet live’ની શ્રદ્ધા છે.

સેન્ડબર્ગ સામાજિક પરિસ્થિતિથી પૂરો સભાન છે. અસમાનતા, અન્યાય, અધમતા, અમાનુષિતા, અસત્ય વગેરેથી એ અજાણ નથી. ‘ટુ એ કન્ટેમ્પરરી બન્કશુટર’માં ફટકા મારવામાં ને ફિટકાર વરસાવવામાં તો એણે પાછું વાળીને જોયું જ નથી, એ નિર્દય અને નિષ્ઠુર બની ગયો છે અને છતાં તવંગરોની ગરીબી, સમૃદ્ધિની વચ્ચે જ એમની શૂન્યતા, અમીરીમાં પણ એમની અસહાયતા અને લાચારી પ્રત્યે એને લાગણી અને સંપૂર્ણ સહાનુભૂતિ પણ છે (એનાં ઉદાહરણો ‘ધ મેયર ઑફ ગેરી’, ‘મકર્સ’ અને પ્રખ્યાત ‘એ ફેન્સ’માં છે). આમ, એ સૌ અનિષ્ટોનો સ્વીકાર કરે છે છતાં જે સૃષ્ટિમાં એ તત્ત્વો પણ વસે છે એ સૃષ્ટિ સાથે એને સ્નેહ છે. એટલે તો સદાય અને સર્વત્ર એને સૌંદર્યના વિષયો સાંપડી રહે છે. ખેતરો અને ખુલ્લાં મેદાનો, મિલો અને કતલખાનાંઓ, ભર્યાંભર્યાં શહેરો અને સાવ સૂના આકાશનો મીડવેસ્ટ પ્રદેશ અને એની પ્રજા સેન્ડબર્ગના કંઠ દ્વારા એના છ કાવ્યસંગ્રહો અને લિંકનના ચરિત્રના છ ગ્રંથોમાં ગાઈ ઊઠ્યાં છે. શીકાગોની નરી નિર્દય છતાં વીર્યવાન વાસ્તવિકતાનો એણે સ્વીકાર કર્યો છે. પ્રકૃતિમાંથી પણ જે પ્રદેશો મનુષ્યની કર્મપ્રવૃત્તિ સાથે સંબંધ ધરાવે છે તેવા પ્રદેશોની પ્રકૃતિથી જ સેન્ડબર્ગ આકર્ષાયો છે. એણે પ્રેઈરી તથા ‘ધૂમ્ર અને ધાતુ’ દ્વારા કૃષિપ્રધાન અને યંત્રપ્રધાન અમેરિકાની મહત્તા અને મર્યાદાનો પરિચય કરાવ્યો છે. સેન્ડબર્ગનો સમાનધર્મા અન્ય પદ્યકાર નહિ પણ ગદ્યકાર ડોસ પેસોસ છે. સેન્ડબર્ગે જેમ શીકાગોને તેમ ડોસ પેસોસે એની ‘મેનહેટ્ટન ટ્રાન્સફર’ નામની નવલકથા દ્વારા ન્યૂયોર્કને સાહિત્યમાં અમર કર્યું છે.

આવા પ્રકોપોની પડછે જ ‘સ્કેચ’ જેવું નાજુક અને લગભગ નીરવ કાવ્ય છે અને સંગ્રહમાં એના જેવાં કોડીબંધ કાવ્યો જેવાં કે ‘જ્યુ ફીશ-ફ્રાયર’, ‘અનીસન ડેઝ’ અને અતિ પ્રસિદ્ધ ‘ફોગ’ છે. મિજાજની મુદ્રા અને વિચારોનો વેગ વ્યક્ત કરતા સેન્ડબર્ગના કાવ્યખંડો વિશિષ્ટ છે. સૌંદર્યનો હ્રાસ અને ઉપહાસ કરતી નિત્યજીવનની નજીવી અને નાની નાની કરુણ ઘટનાઓ અને અન્યાયોની પરંપરાઓ આ લઘુકૃતિઓ — ‘ગ્રેઈસ લૅન્ડ’, ‘એના ઇમરોથ’, ‘મિલ ડૉર્સ’, ‘માસીસ’, ‘હોલસ્ટેડ સ્ટ્રીટકાર’ વગેરે — માં છે. એકાદ લીટીના લસરકા માત્રથી સહાનુભૂતિને સંકોરતી કૃતિ ‘ધે વીલ સે’ અને કઠોરતા અને કોમળતાના મધુર મિશ્રણ જેવી કૃતિ ‘મરમરીંગ ઇન એ ફિલ્ડ હૉસ્પિટલ’, તો નરી લાગણીવશતાનું નિર્દોષ દર્શન કરાવતી કૃતિઓ — ‘ફેલો સીટીઝન્સ’, ‘ધ હાર્બર’, ‘પોપ્યુલેશન ડ્રીફટ્સ’ છે અને કઠોર પણ કરુણ કૃતિ ‘એ ફેન્સ’ છે; તો ‘ચોઈસીઝ’માં અર્ધવાસ્તવ અને અર્ધરહસ્ય છે અને ‘લિમિટેડ’માં વક્રોકિત છે. આવી સ્નિગ્ધકોમળ અને ઋજુમધુર કૃતિઓની ચારુતા અને ચોટ સેન્ડબર્ગમાં મનુષ્યની મુરાદો અને સુંદર સ્વપ્નોની અસફળતા વિશેની ઊંડી સૂઝ-સમજમાંથી પરિસ્થિતિ પ્રત્યેનો એનો રોષ અને ક્રૂરતા સામેનો એનો ધિક્કાર પ્રકટ કરતી કૃતિઓની બળકટતાને બેવડાવે છે. સેન્ડબર્ગની કવિતાનો દોષ, એની કલ્પનાની મર્યાદા — અલબત્ત જે મૌલિક છે — પણ આ પ્રથમ સંગ્રહમાં જ પ્રગટ થાય છે. જેમ વ્હીટમેનની કવિતામાં અમેરિકનત્વનો અતિરેક — અલબત્ત જે સભાન છે — થાય છે તેમ સેન્ડબર્ગમાં નિષ્ઠુરતાનો અજાણતાં અતિરેક થાય છે, ત્યારે એને નામે ક્યારેક માત્ર કર્કશતા જ પ્રગટ થાય છે. ‘બલવંત કવનો’ને બદલે ‘big stuff’, ‘red guts’ વિશે અજાણતાં જ જાણે કે સેન્ડબર્ગ આત્મવંચના કરે છે, પ્રતારણા કરે છે. નકલી નિષ્ઠુરતાને સાચી સમજી લેવાને લલચાય છે, ત્યારે ભ્રમમાં, ભુલાવામાં લપટાય છે.

કલ્પનાપ્રચુર અને હાસ્યસભર રહસ્યવાદની ત્રણ બાળકથાઓ, ૧૯૨૭માં ૨૮૦ ગીતો અને લોકસંગીતનાં સ્વરાંકનોનો ‘ધ અમેરિકન સોન્ગબેગ’ નામનો પ્રજાના જીવનરહસ્યનો પરિચય કરાવતો એક સમર્થ સંગ્રહ, ૧૯૨૮માં ગીત, સંગીત, સર્કસ, ગીતાર સાથે કાવ્યવાચનનો નવીન પ્રયોગ વગેરે ચિત્રવિચિત્ર કાર્યક્રમોને આવરી લેતું દેશભરમાં આપેલું રસિક વ્યાખ્યાન, વિવિધ અનુભવોને આલેખતી આત્મકથા વગેરે સેન્ડબર્ગની અનેક ગદ્યકૃતિઓમાં લિંકનના ચરિત્રના છ ગ્રંથો એના છ કાવ્યસંગ્રહોથી પણ કદાચને વધુ મહાન અને મહત્ત્વના છે. આઠ વર્ષ ઇલિનોયના પ્રદેશ અને એની પ્રજાની વચમાં વસીને લિંકનને જાણવા-પ્રમાણવા એણે જે ભ્રમણ અને અભ્યાસ કર્યો એનું પરિણામ એટલે ‘ધ પ્રેઈરી ઈયર્સ’ (૧૯૨૯) અને પછી વધુ દશ વર્ષ એ જ પ્રવૃત્તિનું પરિણામ એટલે ‘ધ વૉર ઈયર્સ’ (૧૯૩૯). ચરિત્ર આમ તો લિંકનનું છે. પણ લિંકન એટલે જ જેમનો એ પ્રતિનિધિ છે, જેમનું એ પ્રતીક છે એ પ્રજા. એટલે સાચી રીતે તો એમાં પ્રજાનું જ ચરિત્ર છે. લિંકન તો અનેકમાંનું એક પાત્ર માત્ર છે. પ્રજામાંના એકેએકમાં લિંકન થવાની લાયકાત છે. આવી પ્રતીતિ સેન્ડબર્ગે પ્રગટ કરી છે એથી જ તો એનામાં લિંકનના ચરિત્રકાર થવાની લાયકાત છે. જેમ ‘ધ પીપલ, યસ’ના ૧૦૭ ખંડોમાં એક ખંડ માત્ર લિંકનના શબ્દોથી જ રચ્યો છે તેમ લિંકનના ચરિત્રના આ ૬ ગ્રંથોમાં પાને પાને પ્રગટ થવાનો પ્રજાને એણે અધિકાર આપ્યો છે. કવિ સેન્ડબર્ગ વિશે — એની મહત્તા, મહાનતા અને કવિતાના મૂલ્યાંકન વિશે — મતભેદ હશે અને અત્યારે અમેરિકામાં છે જ વળી, અને અવશ્ય હોવો જોઈએ અને સદાય રહેશે, સકારણ છે અને રહેશે, — એમાં રુચિભેદને સ્થાન છે; પણ ચરિત્રકાર સેન્ડબર્ગ અમરત્વનો અધિકારી છે એ વિશે કોઈ મતભેદ ન હોય, નથી અને નહિ હોય; એમાં રુચિભેદને સ્થાન જ નથી.

સેન્ડબર્ગની સમગ્ર કાવ્યસૃષ્ટિમાં ‘શીકાગો’ની વાસ્તવિકતાની આસપાસ ‘ફોગ’ની રહસ્યમયતા વીંટળાઈ વળી છે.

વ્હીટમેન અને સેન્ડબર્ગની સરખામણી (બે કવિઓની સરખામણી ક્યારેક બહુ અળખામણી લાગે છે) કરતાં વિવેચક મોર્ટન ઝાબેલ કહે છે કે વ્હીટમેન અને સેન્ડબર્ગ વચ્ચેનો ભેદ એ દાર્શનિક કલ્પના અને વાસ્તવિક કલ્પના વચ્ચેનો, માનવતાવાદના કોમી અને સામાજિક અંશોમાં રસ લેતા આર્ષદૃષ્ટા અને યાંત્રિક સંસ્કૃતિમાં જીવનના નક્કર સત્યો સમજવા મથતા ઇતિહાસકાર વચ્ચેનો ભેદ છે. વિશાળ દૃષ્ટિ, વ્યાપક સહાનુભૂતિ અને વિપુલ પ્રેરણા હોવાથી વ્હીટમેન એના કાવ્યવસ્તુના — એટલે કે અમેરિકાના પ્રદેશો અને એની પ્રજાના — અંગત પરિચય વિના પણ ‘ધ લીવ્ઝ ઑફ ગ્રાસ’ રચી શકે જ્યારે સેન્ડબર્ગ એના કાવ્યવસ્તુના — જે પણ અમેરિકન પ્રદેશો અને એની પ્રજા છે તેના — અંગત પરિચય વિના એક પંક્તિ પણ ન રચી શકે. એટલે એમની સિદ્ધિઓમાં નહિ પણ એમની મર્યાદાઓમાં, એમની ખૂબીઓમાં નહિ પણ એમની ખામીઓમાં જ બન્ને કવિઓમાં સામ્ય છે; અને તે છે કાવ્યનું સ્વરૂપ, વસ્તુ નહિ. સેન્ડબર્ગને વ્હીટમેનના અનુગામી હોવાનો લાભ છે એથી વ્હીટમેનના કાવ્યસ્વરૂપના અનેક દોષો સેન્ડબર્ગે દૂર રાખ્યા છે, જોકે પછી એણે મૌલિક દોષો દાખલ કર્યા છે. આમ, આ બન્ને કવિઓની સિદ્ધિઓ સ્વતંત્ર છે, મર્યાદાઓ સમાન છે. સેન્ડબર્ગના કાવ્યસ્વરૂપ પર વ્હીટમેનના કાવ્યસ્વરૂપની અસર વિશે કદાચને અતિરેક થયો છે. આ લેખના શીર્ષકમાં પણ એ જ અપલક્ષણ છે. કારણ કે સેન્ડબર્ગની સુંદર અને સફળ કવિતા પર વ્હીટમેનના પદ્યના લયની જેટલી અસર નથી એટલી લિંકનના ગદ્ય — ખાસ તો ‘જેટીસબર્ગ વ્યાખ્યાન,’ જે સેન્ડબર્ગના અણુએ અણુમાં વ્યાપી ગયું લાગે છે તેના લયની અસર લાગે છે. સંભવ છે કે લિંકન, વ્હીટમેન અને સેન્ડબર્ગ ત્રણેએ એમના લયની પ્રેરણા મીડવેસ્ટની ભાષણખોર પ્રજાના લયમાંથી લીધી હોય. એટલે વ્હીટમેનનું અસ્તિત્વ જ ન હોત તોપણ, વ્હીટમેનના વિના પણ, લિંકનના ગદ્યના લયમાંથી પણ સેન્ડબર્ગની કવિતાનું સર્જન થયું હોત. લિંકન અને સેન્ડબર્ગ એક જ પ્રદેશની પ્રજાનાં પ્રતીક અને પ્રતિનિધિ છે. લિંકનના ચરિત્રના છ ગ્રંથોમાં લિંકનનું, સેન્ડબર્ગનું ને ઇલિનોયની પ્રજાનું સૌનું ચરિત્ર છે. એટલે એમાં ચરિત્ર, આત્મકથા અને ઇતિહાસ — સર્વનો સમન્વય છે. આથી જ જો કાવ્યજગતમાં અમેરિકાની શોધ કરી એથી વ્હીટમેન અમેરિકન કવિતાનો કોલંબસ છે તો સેન્ડબર્ગ અમેરિકન કવિતાનો લિંકન છે. લિંકનના જ શબ્દોમાં સેન્ડબર્ગની કવિતા એ પ્રજાની, પ્રજા માટેની અને પ્રજામાંના એકે સર્જેલી કવિતા છે (poetry of the people, for the people and by one of the people).

{{Poem2Close}}