અર્વાચીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/ઉમાશંકર જોશી/પંખીલોક: Difference between revisions

અર્વાચીન ગુજરાતી કાવ્યસંપદા/ઉમાશંકર જોશી/પંખીલોક (view source)

Revision as of 16:02, 6 September 2021

13,017 bytes added , 16:02, 6 September 2021

no edit summary

Atulraval

Bureaucrats, Interface administrators, Administrators

8,009

edits

@@ Line 9: / Line 9: @@
 પર્ણઝુંડમાંથી ટપકે ‘…પચ્ મુચિ રિચ્ વચ્ વિચ્…’
 ક્રિયાપદોની ત્વરિત હારમાળા પંખી પઢી જાય એક્કે શ્વાસે.
-ઊઠો, જાગો, ક્રિયારત થાઓ–નું ઇંગિત.
+ઊઠો, જાગો, ક્રિયારત થાઓ—નું ઇંગિત.
 બંધ આંખે વૈયાકરણી પાણિનિશિષ્યોનાં સૂત્રો સ્મૃતિમાં ઠરે.
 પાણિનિનો આખોયે પ્રજ્ઞાપ્રાસાદ સાક્ષાત્કરાય.
-નાનું અમસ્તું સૂત્ર, તેજનું આચમન, – પંખીએ ગાયેલું? પંખીએ
+નાનું અમસ્તું સૂત્ર, તેજનું આચમન, — પંખીએ ગાયેલું? પંખીએ
-			પાયેલું? —
+પાયેલું? —
+‘…પચ્ મુચિ રિચ્ વચ્ વિચ્ સિચ્…!’ કાનને પરિતર્પતી
-’…પચ્ મુચિ રિચ્ વચ્ વિચ્ સિચ્…!’ કાનને પરિતર્પતી
+દ્યુતિસેર ક્રિયાની, શબ્દની.
-		{{space}}દ્યુતિસેર ક્રિયાની, શબ્દની.
 આટલા વહેલા પરોઢે વેદિયા હોય તેણે વેદ સંભાળવા ગ્રંથકારે
-		{{space}}રૂડા ગ્રંથ રચવા.
+રૂડા ગ્રંથ રચવા.
 કવિને શબ્દો શોધતા આવે. પાણિનિના નિયમોથી બદ્ધ શબ્દો?
 કે પછી પંખીના જેવા ટપકતા પ્રકાશના ટુકડા?
@@ Line 24: / Line 23: @@
 શબ્દો જો બોલી શકતા હોત તો કવિને
 જરૂર કહેત કે કવિતા બનવાનું અમારું તે શું ગજું?
-છુટ્ટા કોશમાં — વ્યાકરણમાં, ભેળા માનવીની જીભ પર
+છુટ્ટા કોશમાં  —  વ્યાકરણમાં, ભેળા માનવીની જીભ પર
 એવા અમે થોડા જ હતા જેવા કવિતામાં તમે જોયા?
 જગત જોતાં જ શરૂ થાય અમારી મેડક-કૂદંકૂદા,
 રચયિતાના સંદર્ભના ઇશારે અમે વશ, મંત્રમુગ્ધ;
-અમે શબ્દો — આવજો,
+અમે શબ્દો-અવાજો,
 અમે મૌનમાં ઝંપલાવીએ;
 શમે અમારી અર્થબડબડ
@@ Line 36: / Line 35: @@
 મહોરોય પહેરાવી દે
 પોતાની કવિતાનો ચહેરો ઉપસાવવા.
 દાર્શનિક ભલે મૂર્તતા ગાળી અર્ક નિચોવે શબ્દોનો,
-કવિનો શબ્દ અર્કઅર્ણવમાંથી ઊપસતી ચારુ કિરણકેશ સમારતી ઉષામૂર્તિ.
+કવિનો શબ્દ અર્કઅર્ણવમાંથી ઊપસતી ચારુ કિરણકેશ સમારતી
+ઉષામૂર્તિ.
 ઉષા! વેદ-કન્યા ‘ઉષા’ માત્ર શબ્દ છે? એક એક શબ્દ, એક એક સંકુલ.
-આંખ જો કાન હોય તો તેજને — રંગને એ સાંભળી શકે.
+આંખ જો કાન હોય તો તેજને-રંગને એ સાંભળી શકે.
 ઉષાનો રંગ એ કયો સૂર? મધુમાલતીની બહાર, બોગનવીલિયાની
-	{{space}}મિશ્ર છોળ,
+મિશ્ર છોળ,
-નાજુક જૂઈ, ટીપકિયાળાં ફ્લાૅક્સ, શુકનનાં કાર્નેશન, સૂરજમુખી,
+નાજુક જૂઈ, ટીપકિયાળાં ફ્લૉક્સ, શુકનનાં કાર્નેશન, સૂરજમુખી,
-	{{space}}ખુદ સૂર્ય,
+ખુદ સૂર્ય,
 એ સૌ કયા સપ્તકના કયા સૂર?
+પ્રકાશના ઉત્સ સમી ઊછળે ઊડે ગીતમાં કોકિલ-કલા,
+કાક-કુલ સ્વરોની સંજવારી ફેરવી લે અવકાશ પર,
+એક આખું ચકીટોળું છંટકાવ કરી જાય તે પરે ઝટપટ
+ગુજબુજનો, રહી રહી અર્ધુંપર્ધુંક ગાયાં કરે
+બુલબુલ ‘શ્રીપ્ રભુ!’ ‘શ્રીપ્… શ્રીપ્રભુ!’—નાનકડી કાયાના કયાયે
+ઊંડાણમાંથી,
+ક્યારેક તો સભાનતાથી જાણે,  —  આખું વિશ્વ એના ગીતના આધારે
+સંતુલિત અધ્ધરશ્વાસે-અધશ્વાસે ઊભું ન હો!
+વિહંગોની હારની હારો સૂર્ય-ઉપસ્થાને ઊડ્યે જાય. ઊભેલાં
+અચલ ઝાડવાંના એ ઊડતા ચપલ ઇશારા.
+કૈંક સ્થાવર-સ્થવિર વૃક્ષરાજ અનેક બાહુએ ખોબેખોબા
+ઉછાળ્યાં કરે ઉડાડ્યાં કરે કપોત કાબર લેલાં દૈયડનાં ટોળેટોળાં.
+સારી રાત પૃથ્વીઊંડાં તરુમૂળ એક-કાન થઈ સુણી રહ્યાં—
+પી રહ્યાં-’તાં
+માળામાં વિશ્રંભે નીંદરતાં પંખીની ઊપડતી—પડતી
+લઘુક છાતીની ધડક, ક્યારેક વચ્ચે વચ્ચે  —  સોણામાં જાણે —
+ચઢી આવતી ગભરુ હાંફ.
+પંખીપશુમાનવીની બિડાયેલી આંખોની ચોકી
+આકાશનાં પલપલતાં નક્ષત્રો કર્યા કરે જાગ્રત, નિતાન્ત નિ:શબ્દ.
+— ક્યારેક બ્રહ્માંડનો શ્વાસોચ્છ્વાસ તમે સાંભળી શકો. —
+પ્રભાતમાં પર્ણેપર્ણ લચી રહે કલરવે, પૃથ્વીનાં મીંચેલાં જડ પડળોનો
+સંચિત સ્વરપુંજ જાણે પાંદડે પાંદડે નાચતો
+આખા અવકાશને ચોમેર ભરતો ફુવારા-શો ઊડી રહે.
+પૃથ્વીના ભીતરી મૌનનો ભાસ્વત ઉત્સવ જાણે સ્તોત્રછોળે
+પ્રત્યેક પરોઢે પંખીલોકમાં અંતરિક્ષે ઊજવાય.
+મન જો હૃદય હોય તો તર્ક પણ એને રસગદ્ગદ કરે.
+વાચનખાનાની બારીની બહાર નાનકડા
+એકાન્ત બાગમાં નળના ખાબોચિયામાં
+લીલા પોપટ રક્ત ચંચુ ડુબાવે, પાંખ
+ફફડાવે પાણીમાં, જરીક અવાજથી ઊડી જાય.
+ઠેકતો તપખીરિયા ડિલને પાંખથી પાંદડાંથી ઢાંકતો
+ગભીર ભર્યા ભર્યા અવાજે ભારદ્વાજ હવાને અંજવાસતો
+ત્યાં ‘શ્રીપ્ રભુ!’ની વચ્ચે લતાગુલ્મમાં સંતાયેલું પેલું
+બોલી રહે સ્વગત: ‘વેઇટ્-એ-બિટ્!’ જાણે પોતાને જ
+કૈંક યાદ કરાવી રહેતું ન હો: વેટ વેટ…વેટેબિટ્!…
+(‘જરીક થોભો!’ — ‘લગરીક ખમો તો!’) સમય! સમય
+શું રાહ જોવા માટે છે કે?
+ઘર પાછળના ડુંગરના
+પૂછ્યું’તું પેલા ડાહ્યાડમરા થઈને બેઠેલા કો
+બધુંય સમજું છું એવી મુદ્રાથી ટગરટગર જોઈ રહેલા,
+ગોળમટોળ સંતૃપ્તિધારી શૈલમહાશયને એક વાર:
+બેઠા છો તમે કયુંક સત્ય ગોપવી પોતાની ભીતર?
+ભરડો સજડ દઈ, સલામત સુરક્ષીને, બેઠા છો અને
+મરકે છે મુખ કે — વજ્રકારાગૃહે કેવું
+તાળાબંધ સત્ય કરી દીધું અને કૂંચી તેય
+ગળીને બેસી ગયો છું. મનને આ મારા —
+હોય જો ધીરજ અરે અધીર આ મનને —
+અવધિ જો હોય લાંબી  —  ભલે કલ્પનાના — આયુષ્યેય,
+જરૂર તો જોઈ શકું, યુગોના પ્રખર પ્રચંડ સૂર્ય-
+તાપ, વર્ષાધારા, વાયુઝંઝા, એ સૌની ઝીંકોની
+નીચે એક દિને એ શૈલમહાશયના
+કરડાકીભર્યા ચહેરાની કો બરડ રેખા-
+તરડમાં સર્વસૃષ્ટિજયિની સિસૃક્ષાએ અંકુરિત
+કરેલા કો લહરાતા રંગરંગી ફૂલ રૂપે
+શૈલનું સકલ સત્ય પ્રસ્ફુટિત-પ્રસ્ફુરિત થતું
+વિજયપતાકા સમું.
+પરંતુ અત્યારે તો આ
+દોડમાં સામેલ થાઓ, જગતની અંધદોડ દિવસના અજવાળે
+ચાલે તેમાં ઘસડાઓ, ઘડિયાળનું પંખી કલાકે-અધકલાકે
+બોલે તે સંભળાયું ન-સંભળાયું. સ્થગિત સમી
+આ આયુષ્યની યાત્રા. બહાર નમતી સાંજ.
+ઊંચે ઊંચે સેલારા લેતાં પંખી એકલ ધપ્યે જતાં. જરી રોકોને એને.
+આકાશ-પીધેલાં પંખીને પૂછો: કેટલી લાંબી નભ વાટ?
+તેજની છાલકો ઉછાળી પાંખો કહે: ડગલે ડગલે તેજ-ઘાટ.
+હૃદય જો મન હોય તો લાગણીને એ પ્રમાણી શકે.
+પડતી રાતે ચોગાનમાં – સીમમાં તોતિંગ વૃક્ષો પર
+પાંદડાં વધુ કે વાયસજી, કા-કા-ના શોરનો ગોરંભો
+ગગન-મોટો. આખા વડને ઢાંકી દીધો ઊંધી લટકતી વાગોળોએ,
+વચ્ચે ચકરાતી ચામાચીડિયાંની અંધ ચિચિયારીઓ.
+ચિત્ત તો કઠોર — હૃદય આ બધાથી સંકોચાય, ઓસવાય;
+ચિત્ત એના વાસ્તવને આસ્વાદે. — હૃદય અંતે એની
+આગવી સમજથી સ્વીકારે, આ સ્તો આખા ઊજળા દિવસનું
+આંધળું સરવૈયું — ઘુવડને સુપરત કરવાનું.
+આ ક્ષણે અર્ધી પૃથ્વી ભરેલાં નગરો ગામો મહોલ્લા શેરીઓ
+ગલીઓ હવેલીઓ મહેલો ઘરો ઘોલકીઓ ઝૂંપડપટ્ટી
+જંગલના ગોઠ નેસડા કૂબા માણસોથી ધબકે
+આયખાના એક દિવસની પૂંજીથી રળિયાત,
+આવતી કાલની આશાને વળ ચઢાવ્યે જાય.
+પ્રહરો આ પ્રલંબાતા, અનુભૂતિપટે અંકિત કંઈ કંઈ થતું.
+માનવ-પગલાની પ્રતીક્ષા કરતી ચંદ્રધૂલિ,
+ગિરિમાળાઓના અફાટ હિમપટ પર મારદડી રમતા પવનો,
+હાંફતા રણનો ફરફરતો લીલો લીલો સ્વાગત રૂમાલ,
+સાગરપેટાળે અધખૂલી છીપમાં મીઠું મરકતાં મોતી,
+કાન્તાર-અન્ધકાર વચ્ચે તગતગતી વ્યાઘ્ર-આંખો,
+એક તારાની બીજા તારાને કિરણ-ચીસ. —
+અહીં ઝાકળભીંજ્યો બપૈયાનો આર્ત્ત સૂર રોમરોમે
+સંચારિત કરે વિશ્વે વળૂંભ્યો જે વિરહ. અધ-
+રાતે જાણે મને હું સાંભળી રહું, સારીય સંવિદથી.
+કહું? જ્યારે જ્યારે બોલું છું
+સમૂહમાં, વર્ગમાં, બાગમાં, ઘરમાં, ગાડીના ડબ્બામાં,
+ઝડપભેર ચાલતાં અથવા તો ઝાડ તળે,
+મને મારો અવાજ હંમેશાં જ થોડો પોતાનો લાગ્યો છે?
+સામે પાટલી પર બેસીને સાંભળી જોયું છે. —
+‘આ માણસ શું કહેવા માગે છે?’
+અને કોઈ કોઈ વાર એમ મેં મોં ફેરવી લીધું છે.
+અંધકાર-પ્રકાશના કાંઠા પર છાલકે છાલકે ઘૂંટડે ઘૂંટડે ટીપે ટીપે
+નિદ્રા  —  પ્રાણોની વિશ્રાન્તિ — રોમરોમને પાંપણોને ભીંજવી રહે;
+નર્યું સાંભળવાનું હવે — બોલવાનું મુદ્દલે નહિ.
+‘મારો અવાજ!’ — એટલું છતાંય બોલાઈ જાય.
+નર્યા મારા અવાજને હવે સાંભળવાનો…
+ત્યાં સ્તો આકંઠ નિદ્રા — પ્રાણવિશ્રાન્તિ,
+ભારે ભરતીમોજું, અમોઘ જાગરણ-આઘાત
+મારા અવાજને — સંવિદને સ્વપ્ન-આકારોમાં વિખેરી વિસ્ફુરાવી રહે.
+નર્યો મારો અવાજ સંભળાયાં કરે.
+મારી અંદર, જાણે મારી બહાર…
+આ ક્ષણમાં, જાણે ક્ષણ પાર…
+અધમધરાતે ‘મે-આઓ’ જાગે દૂરદૂર મયૂરનું.
+જગવે શોણિતના કણકણે કો ઉત્તાન ગાન
+કશાકને વધાવતું, જંપી ગઈ ચેતનાને મોડી રાતે સંકોરે
+સારસનો તીવ્ર ઉરસંવેગનો સ્વર, જુદા
+પાડી ન શકો દોર, એવો એ બેવડ આલાપ, આભ-વલોવતો.
+કદી જો બે છૂટા પાડી શકો, એક અહીંનો, અન્ય
+તો આવતો અચૂક લોકાન્તરથી, કહો જન્માન્તરથી.
+આકાશ પૃથ્વીના ઘાસ પર જરી આળોટી લેવા ઊતરે
+અંધારું એવું ઘટ્ટ થાય, એમાં જ
+ગાયત્રી મંત્ર અવતરણ મુહૂર્ત ઊઘડે.
+‘…પચ્ મુચિ રિચ્ વચ્ વિચ્…!’
+‘વેઇટ્-એ-બિટ્…!’
+— ધીર નાનું-શું સરવૈયું. શબ્દોમાં? મૌનમાં?
+મૌન કવિનો શબ્દ બને:
+હતા પિતા મારે, હતી માતા.
+હા, હતી માતાની ભાષા.
+હતું વહાલપ-સ્ફુરેલું, પ્રાણપૂરેલું શરીર.
+હતું હૃદય — હતો એને કાન, હતો અવાજ.
 મારું કામ? મારું નામ?
 સપ્રાણ ક્ષણ, આનંદ-સ્પંદ, — એ કામ મારું
@@ Line 52: / Line 191: @@
 મારા શબ્દ-આકારો જે કંઈ રસવીચિઓ તે હવે અન્ય હૃદયમય.
 નામ મારું ભાષામાં ઓગળી ગયું છે.
 વેઇટ્-એ-બિટ્!…
 છેલ્લો શબ્દ મૌનને જ કહેવાનો હોય છે.