છેલ્લું પ્રયાણ/૩. સજણ ગિયાં ને શેરીયું રહી!: Difference between revisions

જાતાં જાણ્યું હોત તો, ઉછી ઉધારાં કરત.

</poem>

*  

નાની એવી બે પંક્તિમાં પણ રૂડું રૂપક મૂકી આપ્યું -'ચાર્યું માજમ રાત’ : વનવાસી સંસારની માટીમાંથી આપોઆપ ઉદ્ભવતી એ કલ્પના લોકસાહિત્યનો વિશિષ્ટ પ્રકાર બતાવે છે. પશુઓને આખી રાત પહર ચારનારાં માનવો જોબનને એમની ન્યારી રીતે પિછાને છે.  

*  

દાંતને પણ પડતા દેખીને લોકકવિ ઉપાલંભ દે છે :  

દંતડા, દિન સંભાર, શી શી ચીજું ચખાડિયું,  

લાજ્યા નહિ લગાર! હાડાં પહેલા હાલિયા!  

પણ લોકકવિતા ‘ફસ્ટ્રેશન'નું – વિફલતાનું શરણું સ્વીકારતી નથી. સમાધાનવૃત્તિ એ એનું મોટું લક્ષણ છે. વિદાય લેતા દાંત સ્વામીના એ ઉપાલંભને તરત જવાબ વાળે છે –  

અમને ન દેજો દોષ, જાયું તે સૌ જાવશે,  

રૂદા ન ધરજો રોષ, (અમારાં) પેઢાં પ્રતમ્યા પાળશે.  

એવા વાર્ધક્યના વિચાર-પગથિયેથી જ શું મારો ભરૂ (ભરવાડ) ભાઈબંધ યાત્રાસ્થાનોની યાદમાં ઉતરી પડ્યો હશે ? ત્રૂટક છૂટક અને પરાપૂર્વના સંબંધ વિનાનું એનું કાવ્ય-રટન ઉંડાણે એના અંતસ્તલમાં શું કઈ સંબદ્ધતા અને સુમેળ સૂચવતું હતું? એણે ગિરનારના કોઈ તીર્થસલિલને સંભાર્યુ :  

મરઘી કંડના પથ્થરા, (તુંને) કેતા જુગ થિયા?  

માનવી હતાં તે મરી ખૂટ્યાં, પથરા ઈના ઈ રિયા!  

ભારી દેરું ભીમાણંદનું, નૈ પગથિયાંનો પાર.  

*

આમ ફરી ફરી પાછા તીર્થપથે પણ ‘સજણા'નાં સ્મરણો પાની ખૂંદતાં પાછળ પડે છે! કોણ જાણે કેમ પણ પહાડની સ્મૃતિની પછવાડે નદીની યાદ ગુંજે છે—

માતાની શેતલ સુકાણી, નિર્જળ નદી-નવાણ,  

આભેથી ફોરું નવ પડ્યું, કુંજડી ગઈ મેરાણ.  

કુંજડી ગઈ મેરાણ તે નિસાસા નાખી,  

સુકાણા પાન ને વનરા થઈ ઝાંખી.

અને પરોડથી સવાર સુધી રેલગાડીનો આ સંગાથી ધોળા જંકશન ઢુંકડું આવતાં, જીવની આખરી ગતિને યાદ કરાવતું એક ભજન ગાઈને જુદો પડ્યો –  

ચેતનહારા ચેતી લેને ભાઈ!

જાવું છે નિરવાણી,  

ઈદરનું ઈંદ્રાસન જાશે  

બ્રહ્મા ને બ્રહ્માણી રે–ચેતનહારાo

*  

અવિચળ વાસ ગુરુને ચરણે,  

ગુરુ પ્રતાપ ગાય અમરસીંગ

બોલ્યા અમર વાણી—ચેતનહારાo

સ્મશાનની સેલી (રાખ)થી શરૂઆત કરીને સમાપ્તિ પણ ‘જાવું છે નિરવાણી' થકી જ કરી. વચ્ચે એણે સજણાનાં સૌંદર્ય, વરમાળ, માયરા, વિદાય, શેરીઓના સૂનકાર, ખાલી પડેલ ખોરડાં, ચાલી નીકળેલ સ્વજનની વેલ્યની ઊડતી ખેપટ, આડા દેવાઈ ગયેલાં વન, સ્વપનાલિંગન, ખોબલે ખોબલે આંસુડાં, પલંગ પછડાતા હાથ-એમ પ્રગાઢ પ્રણયની આરઝૂઓ ગાઈ. પછી, વહી જતા જોબનની વિદાય ગાઈ, શૂન્ય સંસારને પાછળ છોડી તીર્થશૃંગોનાં ચડાણ ગાયાં, ને છેલ્લે નિર્વાણ ગાયું. એ ગાન એક ને અખંડ છે. લોકકવિતા સમુચ્ચયસ્વરૂપ છે. સમગ્રતાએ જ એનું ગાયેલું ગ્રહવું જોઈએ. એના એકાદ કોઈ પ્રદેશને છૂટો પાડીને સમૂહ-જીવનનું તત્ત્વરહસ્ય તોળાય નહિ.  

*