પરિષદ-પ્રમુખનાં ભાષણો/૩૬: Difference between revisions

{{Poem2Open}}

નટવરલાલ કુબેરદાસ પંડ્યાનો જન્મ ૨૮મી સપ્ટેમ્બર ૧૯૨૦ના રોજ સાવલીમાં થયેલો. ૧૯૩૮માં ડભોઈની હાઈસ્કૂલમાંથી મૅટ્રિકની પરીક્ષા પસાર કરી. ૧૯૪૨માં બી.એ. થયા અને ૧૯૪૫માં એમ.એ. થયા. વડોદરાની રોઝરી હાઈસ્કૂલમાં શિક્ષક તરીકે થોડો સમય કાર્ય કર્યું. થોડો સમય વડોદરાની નભોવાણીમાં નોકરી કરી. ૧૯૪૬માં નવસારીની કૉલેજમાં અધ્યાપક તરીકે જોડાયા અને ’૫૭થી વલસાડની કૉલેજમાં અધ્યાપક અને એ જ કૉલેજમાંથી તેઓ આચાર્યપદેથી સેવાનિવૃત્ત થયા.

કાવ્યલેખનના સંસ્કાર ઘરઆંગણેથી જ મળેલા. વિદ્યાર્થી-અવસ્થાથી જ સંસ્કૃત ભાષાસાહિત્યના દૃઢ સંસ્કાર પડેલા હતા. તેમના ઉપર ગાંધીભાવના અને ઠાકોરશાઈ શૈલીનો પ્રભાવ પડ્યો હતો. તેમનું પ્રથમ કાવ્ય ૧૯૩૯માં ‘કુમાર’માં પ્રગટ થયેલું. તેમની કવિતાનો મુખ્ય ધ્વનિ માણસની માણસ ઉપરની શ્રદ્ધા, માણસનો માણસ ઉપર પ્રેમ છે. તેમની કવિ તરીકે ઝંખના ઉત્તમ કાવ્યસર્જનને પામવાની છે. સ્વાતંત્ર્યોત્તર ગુજરાતી કવિતાક્ષેત્રમાં ઉશનસ્‌નું સ્થાન પહેલી હરોળમાં આવે.

૧૯૯૧માં કોઈમ્બતુરમાં ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદનું અધિવેશન ભરાયું, ત્યારે તેઓ પ્રમુખ હતા.

૧

કોઈમ્બતુર નગરીના ગુજરાતી સમાજના સ્વાગતાધ્યક્ષશ્રી, અન્ય નાગરિકો, મુરબ્બીઓ અને મિત્રો!

આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં જ ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદ, એ જ્યાં જ્યાં ગુજરાતી સમાજ વસતો હોય ને ગુજરાતી ભાષા બોલતો હોય ત્યાં ત્યાં દર બીજે વર્ષે પરિષદનું અધિવેશન ગુજરાત બહાર યોજતી હોય છે. આ રીતે તેણે કલકત્તા, દિલ્હી, મુંબઈ, પુણે, હૈદરાબાદ અને એક વાર તો મદ્રાસમાં – આ તામિલનાડુમાં જ – અધિવેશન યોજ્યું હતું ને તે સભાસ્થળને યોગ્ય રીતે જ ‘શ્રી ખબરદારનગર’ નામ આપવામાં આવ્યું હતું. કોઈમ્બતુરનું આ અધિવેશન તામિલનાડુમાં ભરાતું બીજું અધિવેશન છે તેવી આનંદ સાથે નોંધ લેવાનું મને મન થાય છે.

કોઈમ્બતુરમાં મોટો ગુજરાતી સમાજ વસે છે ને આ વર્ષ તેની સ્થાપનાનું સુવર્ણજયંતીનું વર્ષ છે એ જાણીને મને આનંદ થાય છે એટલું જ નહીં, વધુ આનંદ તો એ માટે થાય છે કે તેણે એ નિમિત્તે ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદને પોતાને આંગણે નિમંત્રી છે. ગુજરાત કેવળ ‘અર્થદાસ’ નથી, માત્ર ‘લક્ષ્મીનંદન’ પણ નથી, પણ ‘સરસ્વતીચંદ્રે’ય છે એ વાત આથી વ્યક્ત થાય છે. મને કવિશ્રી શેષની પેલી પંક્તિઓ અહીં યાદ કરવાનું મન થાય છે :

“લક્ષ્મી સરસ્વતીય બ્હેનપણી બનીને

વાસો અહીં વસતી’તી ગુજરાત દેશે.”

ભારતને છેક દક્ષિણ છેડે રહીનેય કોઈમ્બતુરવાસી ગુજરાતીઓ ગુજરાતને ભૂલ્યા નથી ને ગુજરાતની સારસ્વતશ્રીને અહીં આમંત્રી છે, એમાં એનું અર્થદાસત્વ નહીં, પણ કંઈક ‘સરસ્વતીચંદ્રત્વ’ પ્રગટ થાય છે ને તે માટે તે ધન્યતાને પાત્ર છે. ગુજરાતી સાહિત્ય પરિષદની સ્થાપના પાછળ આ ભાવનાનાં પોષણ – સંવર્ધનનો આશ્રય રહ્યો છે એવી મારી સમજ છે; એટલે આ સંસ્થા તમામ સંસ્કારપ્રેમી ગુજરાતીભાષીઓની છે, પછી એ ભારતમાં કે ભારત બહાર ગમે ત્યાં રહેતા હોય. આ બધાયને સાથે રાખીને જ પરિષદ પોતાની ગતિનો લય જાળવી શકે એવી મારી મતિ છે, તો હું આ સ્થળેથી સૌને આપણી પરિષદના આવા ઊંચા આદર્શોને પોષવા ને સંવર્ધવા માટે આમંત્રણ આપું છું. સૌ સાહિત્યરસિકોને અને સારસ્વતોને મારું હાર્દિક આમંત્રણ છે કે તે સૌ પરિષદાભિમુખ થાય, તેને સેવે અને પરિષદ ઊંચાં કલાધોરણોમાંથી જરાય ચલિત ન થાય એમ પરિષદને જીવનપરાયણતા તરફ વાળવામાં સહાયક બને, અને આપણે સૌ પરિષદને સમસ્ત ગુજરાતની – બૃહદ ગુજરાતની અને દરિયાપારના ગુજરાતનીય પ્રતિનિધિ એવી વ્યાપક પાયાવાળી ને ઉન્નત આશયવાળી સાહિત્યિક સંસ્થા બનાવવા પ્રયત્નશીલ થઈએ.

આપણે સૌ સામસામે નહીં પણ સાથે સાથે રહીએ તો જ આ વાત બની શકે. આના અનુસંધાનમાં હું ગુજરાતમાં, ભારતમાં ને દરિયાપારની ગુજરાતી સાહિત્ય સંસ્થાઓને પરિષદ સાથે વધુ નિકટ સંબંધમાં આવવા અનુરોધ કરું છું. હવે આપણે ત્યાં અનેક યુનિવર્સિટીઓ છે, અનેક કૉલેજ તથા નગરોનાં સાહિત્યમંડળો છે તે સૌને આ માવતર જેવી સંસ્થાના સભ્ય બની એની સાથે નિકટના ગાઢ સંબંધો કેળવતા અપીલ કરું છું. આ કાર્ય બરાબર સૂઝ-સમજથી થાય તે માટે હું ઇચ્છું છું કે પરિષદ પોતાની સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિઓ થોડીક વધુ કેન્દ્રિત કરે; પોતાની વ્યાખ્યાનમાળાઓને વિવિધ સ્થળે યોજે, ને બંધ કે મંદ પડી ગયેલી સાહિત્યિક સંસ્થાઓને તે સજીવન કરે ને સજીવનને વધુ સક્રિય કરે. આ માટે બંને પક્ષે હૃદયપૂર્વકનો ખેલદિલ અને વ્યવહારુ રીતનો સહકાર જરૂરનો છે.

આ ગાંધીપ્રભાવ અને છાંદસપ્રભાવ મને ગાંધીયુગનો જ – ભલે સુંદરમ્-ઉમાશંકરનો અનુજ એવો, એક કવિ સ્થાપે છે. મારો પ્રથમ કાવ્યસંગ્રહ ૧૯૫૫માં ‘પ્રસૂન’ નામે પ્રગટ થાય છે તેમાં મુખ્યત્વે ગાંધીપ્રભાવ અને અભિવ્યક્તિમાં બીજા ગૌણ પ્રભાવો પણ છે. શ્રી રવીન્દ્ર – અરવિંદના. ‘પ્રસૂન’ ખરેખર સદ્‌ભાગી કાવ્યસંગ્રહ છે. મિત્રોના આગ્રહથી ‘પ્રસૂન’ની હસ્તપ્રત તૈયાર કરી નવસારીના પ્રિંટિંગ પ્રેસમાં આપવા જ્યાં મારા ઘરનો ઓટલો ઊતરું છું કે ટપાલી સામો મળે છે. ઉમાશંકરનો પત્ર હતો કે હસ્તપ્રત તરત મારે એમને અમદાવાદ મોકલી આપવી. એ પોતે જ મુંબઈની ‘વોરા’ કંપની દ્વારા પ્રગટ કરવાની યોજના વિચારતા હતા. મેં તે મોકલી આપી. તેમણે તે સ્વીકારી હતી ને તેમાં હાંસિયામાં થોડીક નોંધો પણ મૂકી હતી. એક નોંધમાં તેમાં તેમણે ગાંધીજી ઉપરાંત રવીન્દ્ર – અરવિંદ પ્રભાવ વિશે પણ લખ્યું હતું. તેની પ્રસ્તાવના ‘ઉત્થાનશ્રી’ નામે સ્વ. શ્રી વિષ્ણુપ્રસાદે લખી હતી. એમાં એમણે ઉત્તમ કવિતાના અંશો જોયા હતા ને તેનું ‘’ઉત્થાનશ્રી શીર્ષક સૂચવે છે તેમ અમુક રીતની ભાવનાશીલ પ્રગતિશીલતા પણ જોઈ હતી. પ્રકાશનના મૂળમાં હતા ઉમાશંકર. આગળ પ્રસ્તાવના હતી શ્રી વિષ્ણુપ્રસાદની, તેથી તરત ગુજરાતી કવિતામાં મારી સ્થાપના થઈ, મારો કવિ તરીકે સ્વીકાર થયો. ૧૯૫૫નો તે ઉત્તમ કવિતાસંગ્રહ ગણાયો ને પુરસ્કૃત પણ થયો, પણ બેત્રણ મુદ્દા તેનાં અવલોકનો થયાં તેમાં ઉપર તરી આવ્યાઃ (૧) હું ‘સર્વોદય’ ભાવનાનો કવિ છું. (૨) હું ઠાકોર-પ્રભાવિત અર્થઘન શૈલીનો કવિ છું અને (૩) હું કઠણ ભાષાનો એક દુર્બોધ કવિ છું. આ ત્રણે મુદ્દામાં અર્ધસત્ય છે. તે કેવી રીતે તે હવે જોઈએ. ‘પ્રસૂન’ની કૃતિઓમાં ને પછીથી હું શ્રી વિનોબાની સર્વોદય પ્રવૃત્તિથી પ્રભાવિત થયો છું પણ ‘પ્રસૂન’માં તો પ્રણય તથા પ્રકૃતિનાં ઠીક ઠીક સંખ્યામાં કાવ્યો છે, તેનું શું? છતાંય ગાંધી-વિનોબા પ્રભાવનો હું ‘સર્વોદય’ ભાવનાનો કવિ છું એવું જરૂર સ્વીકારું છું, તેનો મને આનંદ પણ છે. મારી એ સામાજિક નિસબતની કવિતાધારા હજીય ચાલુ છે. એનો મને આનંદ પણ છે. બીજો મુદ્દો ઠાકોર-પ્રભાવનો છે. તે વિશે વાત કરું. હા, મારા કૉલેજ, ભણતરમાં ઠાકોરનું ‘મારા સૉનેટ’ એ પાઠ્યપુસ્તક હતું. ૧૯૪૧-’૪૨ની એ વાત. પ્રો. ઠાકોરનું ‘ભણકાર’ મને અદ્યાવધિ ગુજરાતી ભાષાનું સર્વોત્તમ સૉનેટ લાગ્યું છે અને સૉનેટ-કવિતામાં એ ઊંચાઈએ પહોંચવાનો મારો આજેય એ જ આદર્શ છે. અભ્યાસક્રમમાં નાનાલાલનું એક નાટક હતું. પણ એ ડોલનશૈલીથી હું ક્યારેય પ્રભાવિત થયો ન હતો. નાનાલાલના છંદો મને ગમે છે, ને ગીતો પણ. પણ એક્કેના પ્રભાવમાં હું ન હતો, આજેય નથી. છતાં મને લાગે છે કે ‘ચિત્રદર્શનો’ની સુવૃત્ત કવિતા મને સેવવા માટે સાવલી-ડભોઈ-વડોદરા ગાળામાં મળી હોત તો મને તો લાભ જ થાત. કાન્ત તો મેં ઘણા જ મોડા વાંચ્યા! કાન્ત-નાનાલાલ મારા ઘડતરના ગાળામાં જરાક વહેલા આવ્યા હોત, એમના છંદપ્રભાવમાં હું વહેલો મુકાયો હોત તો વધુ લાભ ચોક્કસ થાત પણ જેવો મેં કાન્તનો ‘પૂર્વાલાપ’ વાંચ્યો કે મનમાં એનો ‘ઉપહાર’ સૉનેટનો શિખરિણી લય ઊંડો ઊતરી ગયો; ‘પ્રસૂન’માં પ્રો. ઠાકોરનો પ્રભાવ નથી એમ નથી કહેતો, પણ નજરમાં ‘કાન્ત’ના છંદો પણ છે જ. હા ‘ભણકાર’ એ મારો એક આદર્શ છે, તો ‘ઉપહાર’ એ મારો બીજો આદર્શ છે. મારું છાંદસકર્મ આ બે વચ્ચે ક્યારેક આમ તો ક્યારેક તેમ ચાલતું રહ્યું છે પણ ગતિની દિશાની વાત કરું તો તે ઠાકોરથી નીકળીને કાન્ત તરફ જવાની છે. અવલોકનકારોએ ખરી રીતે તો મારી કાવ્યબાનીના આ વિવિધ નમૂના છે એવી નોંધ કરવી જોઈતી હતી. આમ થવામાં મને ‘કુમાર’ના તંત્રી શ્રી બચુભાઈ રાવતના માર્ગદર્શનનો લાભ મળ્યો છે તેને ગણાવું છું. ‘પ્રસ્થાન’ના તંત્રી શ્રી રામનારાયણ કશું માર્ગદર્શન આપ્યા વગર જ કૃતિ છાપતા; પણ બચુભાઈ કાવ્યબાનીના માર્ગદર્શક થતા. મને લાગે છે કે તે સુઘડ ભાષાના ને સુઘડ છંદોના આગ્રહી, મર્મજ્ઞ – કસબી એવા તંત્રી હતા.

પ્રો. ઠાકરનાં સૉનેટો ગુજરાતમાં દૃઢમૂળ થયાં તેમાં મને બે કારણો લાગે છે. એક તો એમને સુંદરમ્, ઉમાશંકર, શ્રીધરાણી જેવા સુઘડ કવિ શિષ્યો મળ્યા તે, ને બીજું તે રામનારાયણ અને બચુભાઈએ અને ખાસ કરીને બચુભાઈએ સૉનેટમાં છંદોબાનીની સુઘડ સુષમાનો આગ્રહ રાખ્યો તે છે. છેક સાવલી-ગાળામાં મેં ‘કાવ્યમંગલા’ ને ‘ગંગોત્રી’ કાવ્યસંગ્રહો વાંચ્યા છે. સુંદરમ્-ઉમાશંકરની કવિતાએ જ ગાંધી-ઠાકોરપ્રભાવિત કવિતાને રાજમાર્ગ જેવી બનાવી છે, એટલે આ વખતે મારી નજર સામે સાવલી-ડભોઈગાળામાં પ્રો. ઠાકોરની પ્રત્યક્ષ કવિતાઓ તો હતી જ નહીં. મારી નજર સામે હતા શ્રી સુંદરમ્-ઉમાશંકર ને તત્કાલીન બીજો કંઈક પ્રભાવ હતો તે શ્રી ઝવેરચંદ મેઘાણીનો. સાવલી – ડભોઈ-ગાળામાં ભાઈ સનાતન અને હું આ ત્રણ કવિઓ જેવું લખવા મથી રહ્યા હતા. હું કેવળ ગાંધી – ઠાકોરપ્રભાવિત રહ્યો છું એ મારી કવિતાનું ખોટું ને ગેરમાર્ગે દોરનારું મૂલ્યાંકન છે. એથી મને અન્યાય થયો છે એવી મારી લાગણી છે. આપણે ખુદ ‘પ્રસૂન’માંની કૃતિઓને જ સાંભળીએ :

“મારી સામે જ્યારે જ્યારે તું આવી ઊભો રહે છે

કુંજે કુંજે પ્રાણ તણે વન,

જાણે સંધ્યાકાળે -”

(પ્રસૂન – કેવળ ફરવાને – ૨૧-૪-૪૭ (ગીત))

આમાં ક્યાંય છંદ ઠાકોરશાઈ છે? ને ગીત પણ રાજેન્દ્ર-નિરંજન શૈલીનાં છે ક્યાંય?

‘પ્રસૂન’માં પ્રગટ થયેલી મારી સૉનેટ કૃતિ ‘વળાવી બા આવી’ (૧૯૪૩) જુઓ, એનો શિખરિણી છંદ; જરાય ઠાકોર જેવો છે? એને ગાંધીજીની સરલ બાનીનો જાણે ચેપ લાગ્યો છે. છંદ નથી તો ઠાકોરશાઈ કે નથી કાન્તશાઈ. તેમાં એક, વીસમી સદીના પ્રભાવે ગામડા ગામમાં આપણું જમાના જૂનું સંયુક્ત ઘર-કુટુંબ કેવી રીતે તૂટતું આવે છે એનું ભાન પણ ન રહે તે રીતનું લાઘવયુક્ત બયાન છે. એક અનિવાર્ય ટ્રૅજેડી જરાય બોલકી થયા વિના જ ચૌદ પંક્તિના આકારવિધાનમાં કેવી કંડારાઈ ગઈ છે! વીસમી સદીના વિકાસે – વિકાસના નામે ક્યાં જઈને કેવા મર્મસ્થળે મૂઢ માર વાગ્યો છે તેનું એમાં ડૂસકું છે. હું સર્વોદયવાદી છું, ઠાકોર-પ્રભાવિત છું ને કઠોર બાનીનો કવિ છું એવો એક્કે અપવાદ મૂકી શકાય તેવી આ કૃતિ નથી. મારી સ્મૃતિકથા ‘સદ્‌માતાનો ખાંચો’માં આ કૃતિ આસ્વાદવા-મૂલવવાની વધુ સામગ્રી પડી છે. ‘સદ્માતાનો ખાંચો’માંય આ ઘટના સમગ્ર પુસ્તકના કેન્દ્રસ્થાને જાણે કે રહી છે. અવલોકનનો ત્રીજો મુદ્દો છે મારી બાનીના દુર્બોધપણાનો. ‘પ્રસૂન’માં આપણે ઉપર જોયું તેમ (૧) પ્રો. ઠાકોરનો પ્રભાવ (૨) કાન્તપ્રભાવ (૩) રવીન્દ્રપ્રભાવ (૪) અરવિંદપ્રભાવ ઉપરાંત ‘વળાવી બા આવી’માં છે તે મારી પોતાની તળપદ બાનીની પણ શોધ જોવા મળે છે. વિવેચકોએ બે પ્રકારની દુર્બોધતા શોધી કાઢી છે. (૧) સંસ્કૃત તત્સમ શબ્દોના સમાસોવાળી ને (૨) દેશી ને ખરબચડી બાનીવાળી. સંસ્કૃત કાવ્યોના અભ્યાસે સંસ્કૃત-પ્રચુરતા આરંભનાં કાવ્યોમાં છે; પણ વૃત્તોમાં છે એટલી તે ગીતોમાં નથી એમ હું માનું છું. ઉત્તરોત્તર મારી કવિતા સરલ, સહજ ભાષાસૌંદર્ય તરફ વળી છે. એની પૂરતી નોંધ આપણા વિવેચને લીધી નથી; અને ખરબચડું પદ્યપોત પણ ઠાકોરશાઈ કે કર્કશ નથી; બલકે એ મને અભિપ્રેત એવું કવિકર્મ છે. ઉદાહરણ તરીકે આ પંક્તિઓ જુઓ :

“અનુર્વર, અકૃષ્ટ, ઉજ્જડ ધરા દિગંતો સુધી

અક્ષુણ્ણ, દ્રૂગ લે લટાર અટુલી અને બ્હાવરી

આ રહ્યું એનું મકાન ઢૂંકડું,

અહીં આગળ તરભેટે.”

૧૯૫૬માં હું ‘નેપથ્યે’માં દીર્ઘકાવ્ય પ્રગટ કરું છું. એમાં કંઈક ખંડકાવ્ય જેવું છે; એક ‘અણુરહસ્ય’ તો પદ્યનાટકના અખતરા જેવું છે જેની પૂરતી નોંધ લેવાઈ નથી, બીજાં ‘પ્રાચીના’ જેવાં ને સુંદરમ્‌નાં એવાં દીર્ઘકાવ્યોના પ્રભાવમાં કરેલું કામ છે. શ્રી નિરંજન ભગતે એનું તે વખતે કડક વિવેચન કર્યું હતું; પણ રઘુવીરે તે વખતે જ એમાં કંઈક સત્ત્વ જોયું હતું. એટલે છેક ૧૯૮૧માં ફરી પાછો દીર્ઘકાવ્યનો સંગ્રહ ‘આરોહ અવરોહ’ મેં પ્રગટ કર્યો ત્યારે સ્વ. શ્રી વિષ્ણુભાઈએ એમાં “શ્રી ઉમાશંકર સાથે આ સંવાદકાવ્યોનું જોડાજોડ સ્થાન છે” એમ પત્રમાં લખ્યું હતું. પણ ડૉ. ચંદ્રકાન્ત શેઠ, ડૉ. પ્રવીણ દરજી ને શ્રી રાધેશ્યામ શર્મા સિવાય કોઈએ એને એવું હજી મૂલવ્યું નથી. ૨૫ વર્ષના ગાળા પછી પ્રગટતી આ દીર્ઘ કૃતિઓમાં બે સંવાદકાવ્યો છે ને બે સૉનેટમાળાઓ છે; પ્રથમ બે કાવ્યોમાં પૃથ્વીરાગ, જીવનરાગ તો ત્રીજી શિખરો પરથી આપણા સાંસ્કૃતિક પતનની, ‘આરોહણ’ને નજરમાં રાખી રચેલી આપણા અધઃપાતની સૉનેટમાળાઓ છે ને ચોથી ‘પાંડુ’ની પ્રેતોક્તિ સૉનેટમાળામાં કશુંક ‘આધુનિક’ દર્શનવર્ણન છે – સંવાદકાવ્યોમાં વનવેલીનો અભિનવ પ્રયોગ જોવા મારી સૌને વિનંતી છે. શિથિલ વનવેલીના આવા પ્રયોગમાં મેં ઉમાશંકરની જેમ જ એને નાટ્યછટાઓ માટે કામે લગાડવા પુરુષાર્થ કર્યો છે. જેની નોંધ કોઈ લે એવી મારી ઇચ્છા રહી છે. આધુનિક કે મારા સમકાલીન બીજા વિવેચકો અછાંદસના આક્રમણથી કાં તો મુગ્ધ કાં તો મૂઢ બની ગયા છે; આ ગાળામાં અનુગાંધીયુગ પછીય મારું નોંધપાત્ર છાંદસ કવિકર્મ થતું આવ્યું છે, વિકસિત થતું આવ્યું છે, ને પ્રયોગોમાં પણ ગયું છે પણ તેની પૂરતી ને સજાગ નોંધ લેવાનું કામ જાણે હવે વિવેચને અપ્રસ્તુત ગણી છોડી દીધું છે તે મને તો શોચનીય લાગે છે.

સૉનેટ જ ઓછાં લખાય છે પછી સૉનેટમાળાની તો વાત જ ક્યાં કરવી? છતાં મેં એકાધિક સૉનેટગુચ્છો ને સૉનેટમાળાયે રચી છે; ‘રસ્તો ને ચહેરો’, ‘અનહદની સરહદે’; ને એ બહાને હું મારી પ્રણય અને પ્રકૃતિકવિતા વિશે બે વાત કરવી ઠીક ગણું છું. ભાઈ જયન્ત પાઠકે મારી કવિતાની સૂક્ષ્મ ગતિનું યોગ્ય નિરીક્ષણ કરતાં ક્યાંક કહ્યું છે કે ‘ઉશનસ્ પ્રકૃતિકવિતાના આધિમતત્ત્વ રૂપે ‘તૃણ’ ઉપર ઠર્યા છે. ને પ્રણયકવિતામાં તે ઠર્યા છે ‘ચહેરા તત્ત્વરૂપે’; ક્યારેક જોકે આ તૃણરેખા અને ચહેરાની રેખાઓ મારી કવિતામાં સેળભેળ થઈ જતી જોવામાં આવે છે’, જુઓ :’

“તૃણપત્તીએ દીધી પાછી દેખા,

એ જ એ જ એ રેખા.”

‘રસ્તો અને ચહેરા’ સૉનેટમાળા શ્રી સિતાશું યશશ્ચંદ્રને નોંધપાત્ર લાગી છે; એમાં મારી એક મનુષ્યચહેરાની યાત્રાની વાત છે. મારી ‘પ્રણય’ કવિતા કેવળ ભાવનાત્મક નથી, એમાં વ્યક્તિઓના ચહેરાઓની રેખાઓ મેં ઘૂંટ ઘૂંટ કરી છે; જાણે પૂર્વજન્મે કોઈ ચહેરો જોયો છે ને ચાહ્યો છે તેને હું હવે આ જન્મે શોધ્યા કરું છું : ને તેની સાથે મળતી આવતી રેખાઓ ક્યાંક જોઉં છું તો પછી આકુળવ્યાકુળ બની જાઉં છું. છેક ‘પ્રસૂન’થી આ ઝંખના ચાલુ જ છે. ને તે વધુ ને વધુ તીવ્ર થતી આવી છે ને કદીયે શમી નથી.

‘પ્રસૂન’ (૧૯૫૫)માં એક સૉનેટમાં તે આમ પ્રગટી છે. ‘ચરમ લક્ષ્ય’ (૪-૮-’૪૬) સૉનેટનો આરંભ આમ થાય છે :

“તને ચાહી છે ને ચાહીશ વળી હું જિંદગી લગી

પરંતુ યાત્રી હું ક્ષણક્ષણ વધુ સુંદર તણો.

ન કિંતુ યાત્રા આ તવ ભવન સોપાન અટકે.”

જોકે એમાં તારી કોઈ અવમાનતા નથી કેમ કે ‘પ્રિયે, તારામાં એ નીરખ, નિજ કો રેખ ખીલવે’ પ્રેમની કવિતા ચહેરા ઘૂંટવાની કવિતા છે – કેમ કે રેખા જ રૂપને ઘડે છે.

“મધુર નમણા ચહેરાઓનો ભવોભવનો ઋણી” જેવી પંક્તિમાં એવી લાગણીની એક ટોચ નીકળતી દેખાય છે.

તો ‘અનહટની સરહદે’ (૧૯૬૬) મારા વનપ્રકૃતિના નિબિડ અનુભવની સૉનેટમાળા છે જે ‘સ્પંદ અને છંદ’ (૧૯૬૬)માં પ્રગટ થઈ છે. આ આઠેય સૉનેટો બચુભાઈએ ‘કુમાર’માં ખાસ અપવાદ રૂપે એકસાથે છાપ્યાં હતાં ને નોંધ પણ મૂકી હતી કે આ સૉનેટમાળામાં કવિની સર્જનચેતના પણ અનહદની સરહદે રહીને પ્રવર્તે છે. કોઈક વિવેચકોને આ સૉનેટમાળા આપણી ભાષાની એક સમૃદ્ધ કૃતિ લાગી છે. તો રાધેશ્યામ શર્માને એમાં કશીક ‘સેક્સ’ સંવેદના પણ અનુસ્યૂત થઈ છે એમ લાગ્યું છે. ખાસ તો તેના ૮મા સૉનેટમાં ‘ઝૂરતી ત્યહીં કો રાજકુંવરી’ જેવા ઉલ્લેખમાં આદિમતાનું પગેરું પ્રથમ તો મને તૃણતત્ત્વમાં મળ્યું હતું; તે છેવટે ‘તૃણનો ગ્રહ’ (૧૯૬૪) કાવ્યસંગ્રહમાં તૃણદર્શનમાં પરિણમતું જોઈ શકાશે. તૃણ મને બ્રહ્મતત્ત્વનું પ્રતીક લાગ્યું છે. સ્વ. શ્રી સુંદરમ્ અને તૃણતત્ત્વમાંથી નીકળી જવા સૂચવતા હતા, પણ મેં એમનું માન્યું જ નહીં. મને તૃણ એ પ્રકૃતિની સંસ્કૃતિ ઉપર વિજયપતાકા જેવું લાગ્યું છે. તો શ્રી સુરેશ જોષીએ ‘કેસૂડાં’ના વાર્ષિક અંકનું સંપાદન કર્યું તેમાં મેં એક આખી ‘હાઇકુમાલા’ જેવો પ્રયોગ તૃણનાં આલંબને કર્યો હતો. તેમાં તૃણબ્રહ્મનું નરસિંહ મહેતાની જેમ આવું દર્શન કર્યું હતું : “લીલા લટકાં કરે તૃણનો બ્રહ્મ”.

આ તૃણની આંગળી પકડીને જ હું દક્ષિણ ગુજરાતના વનાંચલોમાં પ્રવેશ્યો છું. ‘અનહદની સરહદે’માં હું આદિમ આવેગો ને અનામી આશ્રયો લઈને ડાંગના અડાબીડ વનમાં ગયો હતો; એ સૉનેટમાળા પછી હું જાણે હવે ‘તૃણ અને તારકો’ વચ્ચે આવી ગયેલા એક ગ્રહની જેમ બન્ને બાજુનું આકર્ષણ અનુભવું છું ને તેથી ‘તૃણ અને તારકો વચ્ચે’ (૧૯૬૪) જેવી કૃતિ જન્મે છે. જેની ટોચ આવી પંક્તિઓમાં આવે છે :

“તારકો ને તૃણની બિચોબિચ.

તારકો ને તૃણથી ખીચોખીચ!”

મને લાગે છે કે મારી કૉસ્મિક અનુભૂતિ કંઈક આવા વાસ્તવવાળી છે. હું દ્યાવાપૃથિવી વચ્ચે ને બન્નેનો જાણે કોઈ વિવર્ત છું. મારી ચેતનાએ જાણે પૃથ્વીને ઓળંગી છે ને હવે હું આકાશપ્રભાવિત છું. હવે જાણે એકલી પૃથ્વીની કે એકલા આકાશની વાત કરી શકાતી નથી. – આ અનુભૂતિમાં હું કેવી રીતે દૃઢ થયો તેના કારણમાં જતાં મને એમ લાગે છે કે હું ધીમે ધીમે ઉપનિષદોમાં વેદાંતદર્શનમાં ભારતીય દર્શનના તાત્ત્વિક પ્રભાવમાં વધુ ને વધુ આવી ઠર્યો હતો. ખાસ તો ગીતાના, વિનોબાના, શંકરાચાર્યના પ્રભાવમાં ને તે જ વખતે અમેરિકન વૈજ્ઞાનિક કાપ્રાનું “તાઓ ઑફ ફિઝિક્સ” વાંચ્યું ને તે અને વેદાન્ત જાણે ચિત્તમાં એકાકાર થઈ ગયાં. આખું વિશ્વ નટરાજના નૃત્ય જેવી લયબદ્ધ ગતિમાં આંદોલિત છે. એ આ બંને વિચારણાના પાયામાં છે. શંકરાચાર્યનો પેલો શ્લોક પણ ચિત્તમાં ઘર કરે છે ‘લોકત્રયં શાંભવ નર્તનસ્થલી’. અને પરિણામે તૃણ અને તારકોનો અભેદ અનુભવ્યો. બધું લયબદ્ધ રીતે રાસમાં હોય તેમ એકબીજાની સાથે તાલમાં ને તાલીમાં જાણે પ્રવર્તે છે. બધું જાણે એકબીજાની પાસે સરે છે, ને એકબીજાથી સંભોગાઈ જાણે ત્રીજા વિવર્તને જન્મ આપે છે અને આ એક અનંત પ્રક્રિયા રૂપે પ્રવાહિત છે. આ જ દર્શન પછી ‘વ્યાકુળ વૈષ્ણવ’ની કેટલીક ગીતિઓમાં અને ‘સદ્‌માતાનો ખાંચો’માં પણ ‘નષ્ટોમોહઃ’ નામક પ્રકરણમાં પણ નિરૂપાયું છે. અને આ ગાળામાં લખાયેલી કેટલીક મારી ‘એક્‌સ્ટસીઓ’માં પણ તે જોવામાં આવશે. મારે એમ પણ કહેવું જોઈએ કે આ અનંત સંકુલ તરંગલોલ દર્શને મારી એક્સ્ટસીઓને ચાલના પણ આપી છે. આ એક્સ્ટસી, એ શી ચીજ છે? એ બધું સેળભેળ કરી દેતી, અવનવા વિવર્તોમાં સંકર, સંસૃષ્ટિની પ્રક્રિયા અને પરિણામે અનુભવની એક અદમ્ય વન્ય ફૂંક છે; એક સેળભેળ કરી મૂકતો વાવાવંટોળ છે જેમાં ભાષા, ભાવ ને ભંગિમા, બધું જ જાણે ઉદ્ધત લયમાં નર્તન કરતું એકબીજામાં મળી જતું ગતિ કરે છે. આ વખતે જો છંદ હોય તો તે રમણે ચઢે છે અથવા અછાંદસમાં હિલ્લોળા લે છે. ઉભયરીતિમાં માણવાનો છે આવેગ જ બધાં જે ઉપકરણોને તળે ઉપર કરી મૂકે છે તે આવેગ જ. એમાં માણવાની છે તે તો છે સંકુલતા. આ ત્રણે ઉપકરણોની ગૂંચવાયેલી લટોની વેગીલી ગૂંથણી પણ એક અશક્તિની ગતિ નથી તેથી જ તે એક અરાજકતા રૂપે પરિણમતી નથી. તેની પોતાની એવી એક વ્યવસ્થા છે, પોતાનો એક rhythm – લય છે, ચાલના છે. છેક હમણાં ૧૯૯૦માં જ ‘ફૂંક’ નામે રચાયેલી ને ‘પરબ’માં પ્રગટ થયેલી એક એક્‌સ્ટસી-રચના જોઈએ :

“એક સર્જક-ફૂંક નીકળી છે ભરપૂર

કોઈ ધમણ જેવી છાતીમાંથી

કષ્ટાઈ રહી છે બ્રહ્માણ્ડની કૂખ,

પ્રસવની ચૂંક નીકળી છે.”

આ પૂર્વેની મારી ‘અસ્થમેટિક્સ’ની સૉનેટમાળા જુઓ. ‘અસ્થમા’ એટલે દમ. મને શ્વાસનું દર્દ, એટલે સૂકી પહાડોની હવા, પ્રભાતનો તડકો, મને જાણે પાગલ બનાવી દે છે ને, ભીના ભેજવાળા વલસાડથી હું નાસી છૂટું છું. ને પછી પહાડોમાં તડકામાં ને પવનોમાં આવી હું દેડકાની જેમ હાંફું છું. આ તડકા, આ હવાને શું કરું? એને પોશે પોશે જાણે ઉછાળું છું, પીઉં છું, ચાહું છું, બૂકડા ભરું છું. એક અકરાંતિયાની જેમ. ને તેમાં આવી પણ એક પંક્તિ જન્મે છે :

‘ઉછીનુંય અલ્યા, આલોને કો મને બીજું ફેફસું’

“બધા સૂર ખિલાવજે મનુજચિત્ત સારંગીના”

પણ ક્યારે પેલું “રટણ સૂક્ત સૌંદર્યનું” ભૂલતો નહીં. કલાના ઊંચા આદર્શોનો ભોગ આપ્યા વિના કવિએ બધે જ, જીવનમાં બધે જ ફરી વળવું જોઈએ એમ માનું છું. છેક ૧૯૯૦માં રચાયેલી આ કૃતિ ‘અગ્નિહોત્રનું વ્રત’ જોઈએ, અલબત્ત, તે ગાંધીરીતિની જ સર્વોદય ક્રાંતિ આલેખે છે :

“આપણા એ વાત્સલ પૂર્વજ

આપણા અંધારા ઘરના ગોખલામાં

દવ ચાંપો કે પેટાવો દીપક,

બધું હવે તમારા જ હાથમાં છે.”

પ્રથમથી જ હું પૃથ્વીના ને માણસના પ્રેમમાં રહ્યો છું તેનું મને એક કવિ તરીકે ગૌરવ પણ છે. હું જેમ જેમ વિચારું છું તેમ તેમ મને સમજાતું આવે છે કે આ અખિલ વિશ્વ મૂળે તેના સ્રષ્ટાની આનંદલીલા છે. આનંદ એની સિસૃક્ષાના મૂળમાં એક એક્‌સ્ટસીની જેમ રહેલો છે. એ ઉપનિષદવાણીથી હું પ્રભાવિત છું. આપણે સૌ અમૃતના, આનંદના પુત્રો છીએ. એ એક આખો આનંદલોક, નર્યો સૌંદર્યલોક છે; એ આદર્શ સૌંદર્ય-ઉપભોગમાં આપણી ગરીબાઈ, આપણું પછાતપણું, આપણા ભેદભાવ, ઊંચનીચપણું, આપણાં દુઃખદર્દો બધું બાધક નીવડે છે. આ બધાના નિવારણમાં કવિતા પ્રવર્તે તો અંતતોગત્વા તે વૈશ્વિક સૌંદર્ય ઉપભોગના, એસ્થેટિક્સના પ્રવર્તનની જ તે વાત બનીને રહે છે. આપણા રસનો જ, રસાત્મકતાનો જ તે તે વિષય બની રહે છે : છેવટે આ નિસબત સૌંદર્યના, આનંદના ભાવન – સર્જનની જ વાત બની રહે છે.

‘વ્યાકુળ વૈષ્ણવ’ ૧૯૭૭માં પ્રગટે છે. સ્વ. શ્રી સુંદરમે એને ‘ગુજરાતની ગીતાંજલિ’ કહી મૂલવી છે. મેં એમને એ વિશે પૂછ્યું હતું : “આપે આ વિધાન ગંભીરતાથી કર્યું છે?” તો કહે, “પૂરી ગંભીરતાથી ને જવાબદારીપૂર્વક.” એ મુરબ્બી પ્રસ્તાવનાના આરંભે તો સાશંક ને કડક ટીકાકાર હતા; પણ જેમ જેમ વાંચતા ગયા તેમ તેમ તે આ નિર્ણય ઉપર આવીને અટક્યા; મને તો તેથી આનંદ થયો જ પણ પ્રસ્તાવનામાં એમણે આ ગીતિઓમાં ક્યાંક ક્યાંક પરમાત્મા નહીં પણ કોઈ વ્યક્તિ, પ્રિયતમાનાં એંધાણ પારખ્યાં છે. ને મારે કહેવું જોઈએ કે તેમની તે વાત સાચી છે. ‘વ્યાકુળ વૈષ્ણવ’માં વ્યાકુલતાનું તત્ત્વ સાચકલું છે પણ તે ‘વૈષ્ણવ’ તો સર્વત્ર ને સર્વથા નથી જ. આ ગાળામાં વ્યક્તિનિષ્ઠ પ્રીતિનો જાણે જુવાળ આવ્યો છે; એ કોઈ એક્‌સ્ટસીમાં ઉદ્ધત તાલે પ્રગટ થવાને બદલે આ વખતે તે ગીતિ ઢાળમાં ઢળે છે! ગીતિ એક આત્મનિવેદનાત્મક માત્રામેળ રીતિ છે એમ સુંદરમે નોંધ્યું છે. વ્યાકુલતાના રસાયણે જ વ્યક્તિ ને વિભુ વચ્ચેની ઝીણી આડરેખાને ભૂંસી નાખે છે; ને બધું પ્રેમના દર્દમાં એકાકાર ને આલોકિત થઈ ગયું છે; એમાં વિભુ કે વ્યક્તિ ગમે તે હોય પણ સમાન લક્ષણ તો દર્દભરી વ્યાકુલતા જ છે : પ્રેમ જ વ્યક્તિને વિભુ – ખુદા બનાવી મૂકે છે; મારી ‘વ્યાકુળ વૈષ્ણવ’ની ગીતિઓમાં મને તો તેની પ્રથમ ગીતિ ખૂબ ગમે છે ને તે આખા ગ્રંથનો જાણે કે આમુખ બની રહે છે.

“પડવાની ઝીણી વાટ પાતળી મૂકી કોડિયે બાંકી

વિરહિણી કોઈ દીપ પેટવી વ્રેહની કરી લે ઝાંખી,

અંધારામાં વ્રત ફળજો મુજ, મિલનની મળજો મિતિ,

દેવ, જજોજી, પૂર્ણચંદ્રનું વલય કોડિયે આંકી.”

‘વ્યાકુળ વૈષ્ણવ’ની ગીતિઓને રઘુવીર ને ચંદ્રકાંત શેઠે આપણા ગીતનું કંઈક નવું જ સ્વરૂપ ગણ્યું છે; આપણા અભિનવ વિવેચક ને અભ્યાસી એવા ડૉ. રમણ સોનીને આ ગીતિઓ નોંધપાત્ર લાગી છે. હવે એમાં ક્યાં છે સંસ્કૃત શબ્દોની ભરમાર કે સામાસિકતા? વ્યાકુલતાએ આખી બાનીને જ જાણે પ્રાંજલ બનાવી દીધી છે. મેં અગાઉ કહ્યું તેમ આ ગીતિલય છેક ‘પ્રસૂન’થી દેખાય છે. નગીનદાસના રવીન્દ્રપદ્ય અનુવાદોએ આગળ જતાં પુષ્ટ કર્યો છે. આપણે ‘પ્રસૂન’ (૧૯૫૫)ની એવી થોડીક ગીતિઓ જોઈએ :

“કેવળ ફરવાને નીકળ્યો છું જાણે સંધ્યાકાળે,

એક્કે કામ નથી કરવાનું મારે આ જનમારે”

‘વગડાનો શ્વાસ’માં ડૉ. સુરેશ દલાલે આવા વલણની ગુજરાતી બીજી કૃતિઓ નિરંજન ભગત ને જયન્ત પાઠકની સાથે મૂકીને દર્શાવ્યું છે કે આવા વલણના સૌથી પહેલા ઉદ્‌ગાતા ઉશનસ્ છે છેક ૧૯૪૭માં. બીજા તો તે પછી આવે છે. આ મેળામાં આવ્યાનો આનંદ-ભાવ અહીં સહજ ઉછાળે ઊછળ્યો છે. “હું તો આ ધતી પર આવ્યો કેવળ જોવા મેળો.” ને મેળામાં છેવટે આવું દર્શન વિકસે છે!

“કોઈ નથી મોટું રે, મોટું કેવળ છે આ પૂર”

કવિ પ્રજારામને સૌપ્રથમ આ કૃતિ મેં વંચાવી હતી; તો એ બોલી ઊઠ્યા હતા : કેવળ શુદ્ધ કવિતાનું આ ગીત છે! તે પૂર્વે રચાયેલી આવા લયની જ ‘પ્રસૂન’માં આ ગીતિ છે. ‘ઉદ્‌ગાર’ને જુઓ :

ખુલ્લા આ આકાશની નીચે,

સૌ સંગાથે, સૌની વચ્ચે;

‘વ્યાકુલ વૈષ્ણવ’નાં ભાવ, ભાષા ને ભંગિનાં મૂળિયાં આમ પ્રથમથી જ દેખાય છે.

૧૯૭૭માં પશ્ચિમ દેશોના પ્રવાસે ગયો હતો. તેનું કાવ્યપરિણામ તે ‘પૃથ્વીને પશ્ચિમ ચહેરે’ (૧૯૭૯)માં આવ્યું છે. આ પૂર્વે મેં અછાંદસ રીતિમાં લખ્યું તો છે પણ આ વખતે પશ્ચિમના પ્રવાસમાં હું નર્યો એ નૂતન જગતદર્શને આશ્ચર્યભાવલીન રહ્યો હતો. અહીં પણ વ્યક્તિ ને વિભુ તત્ત્વના પ્રેમનો વિસ્તાર જ હતો.

અહીં મેં આ પૃથ્વી તો એ જ જોઈ જે મારા વાડામાં, વતનમાં જોઈ હતી! આ અભિજ્ઞાન કેવળ ‘તૃણ’ને કારણે જ મને થયું એટલે પૃથ્વીને ‘તૃણવતી’ કહી. અને એક ચહેરો હું સ્વદેશમાં આવ્યો ત્યારે સ્મગલ કરી લાવ્યો છું. એમ એક ચહેરાની વાત પણ આવે છે. મારા આ પ્રવાસમાં આમ હું આખો જ ગૂંથાયો છું, ઊકલ્યો છું ને સમેટાયો છું છેક ૧૯૭૬ સુધીનો! એટલે એમાં પ્રકૃતિ અને સંસ્કૃતિના તથા ઇતિહાસ અને ભૂગોળના તાણાવાણાનું પટકુળ વણાયું છે. શ્રી રઘુવીરે એને “મૂલ્યનિષ્ઠ સૌંદર્યયાત્રા” કહી છે. ને મુ. શ્રી યશવન્તભાઈએ તો કહ્યું, “આ સંગ્રહમાં વિશ્વ ઉપર કવિનું વહાલ વરસી રહ્યું છે.”

આ ‘મૂલ્યનિષ્ઠ સૌંદર્યયાત્રા’ છેવટે તો મારી પ્રેમયાત્રા જ છે. પણ મારે જે તરફ ધ્યાન દોરવું છે તે તો તેમાં પ્રવર્તતા અછાંદસ તત્ત્વ વિશે છે. આખા પશ્ચિમપ્રવાસમાં હું મારા ચિત્તના એકાન્તમાં ને પછી ડાયરીબુકમાં આવી વિસ્મય-વહાલની નોંધ કરતો ગયો. આ નોંધો જ એવી અકૃત્રિમ, કાવ્યલયમાં ઊતરી આવી હતી કે મેં તેવી જ ‘પૃથ્વીના પશ્ચિમ ચહેરે’માં રહેવા દીધી છે. અછાંદસ ‘જીનનનો લય તૂટે તો કવનનોય લય તૂટે’ એ ન્યાયસૂત્રે મારામાં આવ્યું નથી. મારું એ વલણ ઘણા આધુનિક વિવેચકોને ટીકાપાત્ર લાગ્યું છે, પણ અગાઉનું ન્હાનાલાલનું અપદ્યાગદ્ય પણ જીવનનો લય તૂટવાથી ક્યાં આવ્યું હતું? અછાંદસ કે ગદ્યછંદ આપણા ભારતમાં રવીન્દ્રનાથ જેટલાં જૂનાં છે. જે ભાવનાપૂર્ણ શ્વાસોને કારણે પાળ તોડીને પ્રગટ્યાં છે. મારામાં તે વિસ્મયાનંદની છોળથી તૂટ્યાં છે એ નોંધવું જોઈએ.

‘પૃથ્વીને પશ્ચિમ ચહેરે’માંની પંક્તિઓ માણીએ :

“આ આખી યાત્રા જ તારા

એક તારો ચહેરો સ્મગલ કરી લાવ્યો છું ને હવે

જોરથી ધડકું છું દમિયલની માફક તેના ઉપર ઝૂકીને.”

“ચ્હેરે ચ્હેરે એમ અંતે વિશ્વમેળે!

નેળે નેળે સાંજ પડ્યે પાછા ઘેરે!

છંદે ગીતે છલોછલ ચલે ગતિ,

અંતે મીંડે શાંતિનીડે પરિણતિ”

જોઈએ તો આ ‘વનવેલી’ જ છે! મને તો મારી ને ગુજરાતની ભાવિ કવિતામાં ‘વનવેલી’ના લયના ભારે પ્રવર્તનની આશા દેખાય છે. શું લિરિકમાં, શું પદ્યનાટકમાં કે શું દીર્ઘકાવ્યમાં, સર્વત્ર.

વાત બહુ લંબાઈ ગઈ, પણ એક વાત કરીને અટકું. ને એ વાત છે ગુજરાતી કવિતાની ૨૧મી સદીના ઉંબરે પ્રવેશે એક અટકળની. ૧૯મી સદીના ઉત્તરાર્ધે બે સંસ્કૃતિઓના સંઘર્ષે ૧૮૮૭માં ‘સરસ્વતીચંદ્ર’ જેવી મહાકાવ્યોપમ ગદ્યકૃતિ પ્રગટી છે, જેમાં ભારતીય સંસ્કૃતિએ પશ્ચિમ સાથે લીધેલી ટક્કર વ્યક્ત થઈ છે. ગાંધીયુગમાં સ્વ. શ્રી વિષ્ણુપ્રસાદે સુંદરમ્-ઉમાશંકરને હાકલ કરી હતી કે ગાંધીયુગનું મહાકાવ્ય આપો, તે તો થયું નથી ને તે બન્ને કવિઓય અને ત્રીજા ટહેલ નાખનારેય હવે આપણી વચ્ચે નથી. ‘દર્શકે’ ‘ઝેર તો પીધાં છે જાણી જાણી’ના ત્રણ ભાગમાં બીજી એવી, બીજા વિશ્વયુદ્ધ પછી – ને ગાંધીપ્રભાવમાં સાંસ્કૃતિક ટક્કર લીધી છે, વિદ્યાપીઠના પ્રભાવ વગર જ ગોપાળબાપાની તળપદ યુનિવર્સિટીના જ પ્રભાવે. શ્રી સુંદરમે શ્રી અરવિંદ દર્શનની ધીંગી કૃતિઓ આપી છે તો ઉમાશંકર જીવનભર કોઈ મહા પદ્યનાટકને અવતારવા મથી રહ્યા હતા. તે પૂર્વે ‘વિશ્વગીતા’માં નાનાલાલ પણ આવું પદ્યનાટક તાકતા લાગે છે.

તો મારી ભાવિ દિશા શી છે?

હું પણ આપણા વેદાન્ત અને કાપ્રાના વેદાન્તના સેવન ને ભાવનથી એક વિશિષ્ટ – સમન્વિત બ્રહ્માંડચેતનામાં પ્રવેશ્યો છું. તો બીજી બાજુ હું મનુષ્યસમાજનાં દુઃખદર્દોથી અલિપ્ત પણ નથી. કારખાનામાં જેને ‘Hand’ કહી ઉતારી પાડ્યો હતો તે Handને, આત્મવાન શરીરમાં ફરી ગોઠવવાનો છે, એવા શરીરને આત્મવાન વિશ્વસમાજમાં ફરી સ્થાપવાનું છે. પૃથ્વીને બ્રહ્માંડમાં તેના આત્મવાન વિશ્વસમાજ સહિત ફરી સ્થાપવાની છે, પૃથ્વીને બ્રહ્માંડમાં તેના યોગ્ય સ્થાને ફરી – નવેસર સ્થાપવાની છે. સ્વ. શ્રી અનિરુદ્ધ બ્રહ્મભટ્ટ કહેતા હતા તેમ આકાશમાં અવ્યવસ્થિત તારાઓને હટાવી નવેસર ગોઠવવાના છે. આ આખી પરિસ્થિતિ કોઈ સોળ માળા રૂપે કે કોઈ દીર્ઘકાળમાં કે કોઈ પદ્યનાટકમાં રચવાની મને ખૂબ ઇચ્છા છે; પણ જાણે આ સંકુલતા સામે ઊભેલો હું અશક્તિ અનુભવું છું. મને લાગે છે કે છંદ પાછો આવશે. હું કાન્ત કાલિદાસ જેવા સુઘડ છંદને ફરીથી ઝંખું છું. સુઘડ અનવદ્ય છંદોરચના એ મારી ભાવિ કવિતાનો એક આદર્શ છે. હું મારા Ecstasy જેવા આવેગોને સુઘડ છંદમાં ઢાળી શકીશ? બ્રહ્માંડ ઉપરાંત મારી સાથે પ્રથમથી જ રહેલાં બે વાનાં – પૃથ્વી ને પ્રિયતમાનાં અદમ્ય આકર્ષણો તથા છેલ્લા માણસની મારી ચિંતાને હું સંયોજી શકીશ કોઈ એકત્વવાળી પદ્યકૃતિમાં? મારે આ નૂતન કોસ્મિક – વૈશ્વિક અને ભારતીય પરિસ્થિતિની સંકુલતાસાથે જેને દ્યાવાપૃથિવી ચેતના કહી શકાય તેમાં આશ્ચર્ય અનુભવતો, ટકરાતો ને વ્યવસ્થાતો માણસ નિરૂપવો છે કોઈ નૂતન છંદમાં, પણ તે મારાથી થઈ શકશે ખરું? ન જાને.