18,450
edits
કવિની ચોકી/3: Difference between revisions
no edit summary
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
MeghaBhavsar (talk | contribs) No edit summary |
||
| Line 108: | Line 108: | ||
ગાંધીજીને લાગ્યું કે ઉપવાસને કારણે તેમને ગુરુદેવના હૃદયમાં એક ખૂણો મળ્યો. ઍન્ડ્રૂઝને લખ્યું; ‘‘ગુરુદેવ હજી પ્રેમ વરસાવી રહ્યા છે. પેલા નાના ઉપવાસથી સ્વપ્નેય નહીં ધારેલા એવા ધનના ખજાના હું પામ્યો છું. તેમાં મોટામાં મોટો ખજાનો ગુરુદેવ છે. કોઈએ મને કહ્યું હોત કે ‘ગુરુદેવને પામવા ઉપવાસ કરો’ તો બીજો કશો પણ વિચાર કર્યા વગર મેં તેમ કર્યું હોત. તેમના હૃદયમાં એક ખૂણો મેળવવા હું ઝંખતો હતો. હું ઈશ્વરનો આભાર માનું છું, ઉપવાસ દ્વારા એ ખૂણો મેં પ્રાપ્ત કર્યો.’’<ref>એજન, PP. 337-338</ref> | ગાંધીજીને લાગ્યું કે ઉપવાસને કારણે તેમને ગુરુદેવના હૃદયમાં એક ખૂણો મળ્યો. ઍન્ડ્રૂઝને લખ્યું; ‘‘ગુરુદેવ હજી પ્રેમ વરસાવી રહ્યા છે. પેલા નાના ઉપવાસથી સ્વપ્નેય નહીં ધારેલા એવા ધનના ખજાના હું પામ્યો છું. તેમાં મોટામાં મોટો ખજાનો ગુરુદેવ છે. કોઈએ મને કહ્યું હોત કે ‘ગુરુદેવને પામવા ઉપવાસ કરો’ તો બીજો કશો પણ વિચાર કર્યા વગર મેં તેમ કર્યું હોત. તેમના હૃદયમાં એક ખૂણો મેળવવા હું ઝંખતો હતો. હું ઈશ્વરનો આભાર માનું છું, ઉપવાસ દ્વારા એ ખૂણો મેં પ્રાપ્ત કર્યો.’’<ref>એજન, PP. 337-338</ref> | ||
4 નવેમ્બરના રોજ ગાંધીજીએ ‘અસ્પૃશ્યતા વિશે નિવેદન’ બહાર પાડ્યું. તેમાં ઉપવાસનો અર્થ, પોતાની પ્રતિજ્ઞા અને નવા ઉપવાસની શક્યતા વિશે ચર્ચા કરી. તેમણે સ્પષ્ટ જણાવ્યું કે ઉપવાસ તોડ્યા તે ‘‘યજ્ઞની પૂર્ણાહુતિ નહોતી, પણ તેનો આરંભ હતો.’’<ref>એજન, P. 334</ref> તેઓએ કહ્યું કે સરકારની હવે આ પ્રશ્નમાં કોઈ ભૂમિકા રહી નથી. | 4 નવેમ્બરના રોજ ગાંધીજીએ ‘અસ્પૃશ્યતા વિશે નિવેદન’ બહાર પાડ્યું. તેમાં ઉપવાસનો અર્થ, પોતાની પ્રતિજ્ઞા અને નવા ઉપવાસની શક્યતા વિશે ચર્ચા કરી. તેમણે સ્પષ્ટ જણાવ્યું કે ઉપવાસ તોડ્યા તે ‘‘યજ્ઞની પૂર્ણાહુતિ નહોતી, પણ તેનો આરંભ હતો.’’<ref>એજન, P. 334</ref> તેઓએ કહ્યું કે સરકારની હવે આ પ્રશ્નમાં કોઈ ભૂમિકા રહી નથી. | ||
ડૉ. આંબેડકર, રાવબહાદુર રાજા અને દલિત આગેવાનોને વિનંતી કરી કે કરારની શરતોનું પાલન ન થાય તો ‘‘તમે મારી જિંદગીની ખોળાધરી માનજો.’’<ref>એજન</ref> તેમણે નવા ઉપવાસની શક્યતા વિશે કહ્યું; ‘‘હવે જો ઉપવાસ કરવા પડશે તો તે આ સુધારાના વિરોધીઓને દબાવવા માટે નહીં હોય, પણ મારા સાથી બનેલાઓને અથવા અસ્પૃશ્યતાનિવારણની પ્રતિજ્ઞા લેનારાઓને સતેજ કરી કર્તવ્યપરાયણ કરવા માટે હશે. | ડૉ. આંબેડકર, રાવબહાદુર રાજા અને દલિત આગેવાનોને વિનંતી કરી કે કરારની શરતોનું પાલન ન થાય તો ‘‘તમે મારી જિંદગીની ખોળાધરી માનજો.’’<ref>એજન</ref> તેમણે નવા ઉપવાસની શક્યતા વિશે કહ્યું; ‘‘હવે જો ઉપવાસ કરવા પડશે તો તે આ સુધારાના વિરોધીઓને દબાવવા માટે નહીં હોય, પણ મારા સાથી બનેલાઓને અથવા અસ્પૃશ્યતાનિવારણની પ્રતિજ્ઞા લેનારાઓને સતેજ કરી કર્તવ્યપરાયણ કરવા માટે હશે.’’<ref>એજન, P. 335</ref> | ||
તેમણે કેરળમાં ગુરુવાયુરનું મંદિર દલિતો માટે ખોલવાના કેલપ્પનના અનશનના સમર્થનમાં પોતે પણ ઉપવાસ કરશે એવી તાકીદ કરી હતી. ગાંધીજીએ 10 નવેમ્બર, 1932ના રોજ કવિ પાસેથી નવા ઉપવાસ માટે આશીર્વાદ માંગ્યા. ‘‘મારા આ વિશેષ પ્રયાસને આશીર્વાદ આપી શકો તો મારે જોઈએ છે. આ પ્રયાસ, જો શક્ય હોય તો, પહેલાંના કરતાં પણ વધારે પવિત્ર છે એમ તમને લાગે છે કે કેમ તે હું જાણતો નથી... તમને એ સ્મરણ હશે જ કે છેલ્લો ઉપવાસ મેં શક્ય તેટલી સ્પષ્ટ ચેતવણી આપીને જ તોડ્યો છે કે કહેવાતા સવર્ણ હિંદુઓ તરફથી કાંઈ પણ વચનભંગ થશે તો મારે ફરી ઉપવાસ આદરવા પડશે... મને લાગે છે એવું તમને પણ લાગતું હોય તો તમારો પૂરા હૃદયનો સહકાર હું ઇચ્છું છું. | તેમણે કેરળમાં ગુરુવાયુરનું મંદિર દલિતો માટે ખોલવાના કેલપ્પનના અનશનના સમર્થનમાં પોતે પણ ઉપવાસ કરશે એવી તાકીદ કરી હતી. ગાંધીજીએ 10 નવેમ્બર, 1932ના રોજ કવિ પાસેથી નવા ઉપવાસ માટે આશીર્વાદ માંગ્યા. ‘‘મારા આ વિશેષ પ્રયાસને આશીર્વાદ આપી શકો તો મારે જોઈએ છે. આ પ્રયાસ, જો શક્ય હોય તો, પહેલાંના કરતાં પણ વધારે પવિત્ર છે એમ તમને લાગે છે કે કેમ તે હું જાણતો નથી... તમને એ સ્મરણ હશે જ કે છેલ્લો ઉપવાસ મેં શક્ય તેટલી સ્પષ્ટ ચેતવણી આપીને જ તોડ્યો છે કે કહેવાતા સવર્ણ હિંદુઓ તરફથી કાંઈ પણ વચનભંગ થશે તો મારે ફરી ઉપવાસ આદરવા પડશે... મને લાગે છે એવું તમને પણ લાગતું હોય તો તમારો પૂરા હૃદયનો સહકાર હું ઇચ્છું છું.’’<ref>એજન, PP. 385-386</ref> | ||
15 નવેમ્બર, 1932ના રોજ લખેલા પત્રમાં કવિએ પોતાની શંકા વ્યક્ત કરી. તેમણે લખ્યું; ‘‘આપે કેલપ્પનને આપેલા વચનની પવિત્રતા હું સમજું છું અને તમારા સત્યબોધને અનુસરી કરેલા કોઈ પણ કાર્યની ટીકા કરવાનો કોઈ ત્રાહિતને અધિકાર ન હોય. પણ મને ભય છે કે આપના તાજેતરના ઉપવાસની અમારી ચેતના ઉપરની અદભુત અસર હજુ વર્તાઈ રહી છે તે સમયે તેનું પુનરાવર્તન અમારા માટે માનસિક રીતે જીરવવું અને તેનું યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂલ્યાંકન કરી માનવતાના ઉત્થાન માટે તેનો ઉપયોગ કરવો કપરું બનશે. | 15 નવેમ્બર, 1932ના રોજ લખેલા પત્રમાં કવિએ પોતાની શંકા વ્યક્ત કરી. તેમણે લખ્યું; ‘‘આપે કેલપ્પનને આપેલા વચનની પવિત્રતા હું સમજું છું અને તમારા સત્યબોધને અનુસરી કરેલા કોઈ પણ કાર્યની ટીકા કરવાનો કોઈ ત્રાહિતને અધિકાર ન હોય. પણ મને ભય છે કે આપના તાજેતરના ઉપવાસની અમારી ચેતના ઉપરની અદભુત અસર હજુ વર્તાઈ રહી છે તે સમયે તેનું પુનરાવર્તન અમારા માટે માનસિક રીતે જીરવવું અને તેનું યોગ્ય પરિપ્રેક્ષ્યમાં મૂલ્યાંકન કરી માનવતાના ઉત્થાન માટે તેનો ઉપયોગ કરવો કપરું બનશે.’’<ref>The Mahatma and The Poet, P. 137</ref> | ||
કવિએ કહ્યું કે ગાંધીજીના ઉપવાસથી દેશમાં જે મુક્તિના વાયરા વાયા હતા તેની અસર હજુ વર્તાઈ રહી હતી, પરિવર્તન ચારે તરફ થઈ રહ્યાં હતાં, આ સંજોગોમાં ઉપવાસનું પુનરાવર્તન અનિવાર્ય નથી. જો દેશ ગાંધીજીનો સાદ સાંભળવાનું બંધ કરી દે તો અવશ્ય ઉપવાસ કરી શકાય. ‘‘જો મને ખાતરી હોત કે ચળવળમાં કોઈ ખોટ આવી છે કે તેમાં બીજી કોઈ ઊણપ છે તો અમારા પાપપ્રક્ષાલન માટે માનવજાત જે સર્વોચ્ચ સવાર્પણ કરવા સક્ષમ છે – તમારા પ્રાણનું અર્પણ – તે માટે પણ રાજી થાત. | કવિએ કહ્યું કે ગાંધીજીના ઉપવાસથી દેશમાં જે મુક્તિના વાયરા વાયા હતા તેની અસર હજુ વર્તાઈ રહી હતી, પરિવર્તન ચારે તરફ થઈ રહ્યાં હતાં, આ સંજોગોમાં ઉપવાસનું પુનરાવર્તન અનિવાર્ય નથી. જો દેશ ગાંધીજીનો સાદ સાંભળવાનું બંધ કરી દે તો અવશ્ય ઉપવાસ કરી શકાય. ‘‘જો મને ખાતરી હોત કે ચળવળમાં કોઈ ખોટ આવી છે કે તેમાં બીજી કોઈ ઊણપ છે તો અમારા પાપપ્રક્ષાલન માટે માનવજાત જે સર્વોચ્ચ સવાર્પણ કરવા સક્ષમ છે – તમારા પ્રાણનું અર્પણ – તે માટે પણ રાજી થાત.’’<ref>એજન.</ref> | ||
કવિ કહે છે કે એક નાના જૂથની વર્તણૂકથી ઉપવાસ કરવા જેવું પગલું ન લઈ શકાય. તેઓ પોતે પણ આવી કોઈ સંભાવનાથી ચિંતિત હતા અને મહાદેવભાઈને આ વિષયમાં પત્ર લખવા વિચારી રહ્યા હતા. અંતે તેમણે કહ્યું; ‘‘તમે મારા વિચારો અને પ્રાર્થનામાં છો અને ઘટનાઓની ભાળ રાખતો રહીશ. પ્રાર્થું છું કે આજે જે સત્યના માર્ગમાં અવરોધરૂપ છે તેમનું હૃદયપરિવર્તન થશે. | કવિ કહે છે કે એક નાના જૂથની વર્તણૂકથી ઉપવાસ કરવા જેવું પગલું ન લઈ શકાય. તેઓ પોતે પણ આવી કોઈ સંભાવનાથી ચિંતિત હતા અને મહાદેવભાઈને આ વિષયમાં પત્ર લખવા વિચારી રહ્યા હતા. અંતે તેમણે કહ્યું; ‘‘તમે મારા વિચારો અને પ્રાર્થનામાં છો અને ઘટનાઓની ભાળ રાખતો રહીશ. પ્રાર્થું છું કે આજે જે સત્યના માર્ગમાં અવરોધરૂપ છે તેમનું હૃદયપરિવર્તન થશે.’’<ref>એજન, P. 138</ref> | ||
ગાંધીજીએ 24 નવેમ્બરના રોજ લખ્યું; ‘‘આપના પહેલા પત્રથી મને આશ્વાસન મળ્યું છે. આપ જોઈ રહ્યા છો અને પ્રાર્થના કરો છો એટલું મારા માટે પૂરતું છે. | ગાંધીજીએ 24 નવેમ્બરના રોજ લખ્યું; ‘‘આપના પહેલા પત્રથી મને આશ્વાસન મળ્યું છે. આપ જોઈ રહ્યા છો અને પ્રાર્થના કરો છો એટલું મારા માટે પૂરતું છે.’’<ref>અ. દે., Vol. 52, P. 54</ref> | ||
ગાંધીજીને કવિ ટાગોર સાથેની નિકટતાનો અહેસાસ ગાઢો બની રહ્યો હતો. ઍગથા હેરિસન મારફત તેમણે ચાર્લી ઍન્ડ્રૂઝને સંદેશો મોકલાવ્યો; ‘‘હું ચાર્લીને અલગ પત્ર લખવાનો નથી, પણ તમે તેમને એટલું કહેજો કે હું અને ગુરુદેવ દિનપ્રતિદિન વધુ ને વધુ નિકટ આવતા જઈએ છીએ. મને ખાતરી છે કે હું એમને બીજું જે કંઈ મોકલું તેનાં કરતાં આ સમાચારથી તેમને વધુ આનંદ થશે. | ગાંધીજીને કવિ ટાગોર સાથેની નિકટતાનો અહેસાસ ગાઢો બની રહ્યો હતો. ઍગથા હેરિસન મારફત તેમણે ચાર્લી ઍન્ડ્રૂઝને સંદેશો મોકલાવ્યો; ‘‘હું ચાર્લીને અલગ પત્ર લખવાનો નથી, પણ તમે તેમને એટલું કહેજો કે હું અને ગુરુદેવ દિનપ્રતિદિન વધુ ને વધુ નિકટ આવતા જઈએ છીએ. મને ખાતરી છે કે હું એમને બીજું જે કંઈ મોકલું તેનાં કરતાં આ સમાચારથી તેમને વધુ આનંદ થશે.’’<ref>એજન, PP. 60-61</ref> | ||
કવિ ટાગોર પણ સનાતનીઓના વર્તન અને અભિગમથી વ્યથિત હતા, આધ્યાત્મિક પીડા અનુભવી રહ્યા હતા. ગાંધીજીએ આ વેદનાને અનિવાર્ય ગણાવી. કવિના રહસ્યમંત્રીને પત્રમાં લખ્યું; ‘‘આટલે દૂરથી પણ ગુરુદેવની વેદનાની ખબર મને પડે છે. પણ હું ધારું છું કે એ અનિવાર્ય છે. ગુરુદેવ અત્યારે જે વેદનામાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે તેવી વેદનામાંથી આપણા દેશના અનેક વિશુદ્ધ આત્માઓ પસાર નહીં થાય ત્યાં સુધી સનાતનીઓનાં હૃદય પીગળશે નહીં અને અસ્પૃશ્યતાનું કલંક ધોવાશે નહીં. આપણે પ્રાર્થના કરીએ કે ઈશ્વર એમને સાજાસમા રાખે અને ઘણાં વર્ષો જિવાડે. | કવિ ટાગોર પણ સનાતનીઓના વર્તન અને અભિગમથી વ્યથિત હતા, આધ્યાત્મિક પીડા અનુભવી રહ્યા હતા. ગાંધીજીએ આ વેદનાને અનિવાર્ય ગણાવી. કવિના રહસ્યમંત્રીને પત્રમાં લખ્યું; ‘‘આટલે દૂરથી પણ ગુરુદેવની વેદનાની ખબર મને પડે છે. પણ હું ધારું છું કે એ અનિવાર્ય છે. ગુરુદેવ અત્યારે જે વેદનામાંથી પસાર થઈ રહ્યા છે તેવી વેદનામાંથી આપણા દેશના અનેક વિશુદ્ધ આત્માઓ પસાર નહીં થાય ત્યાં સુધી સનાતનીઓનાં હૃદય પીગળશે નહીં અને અસ્પૃશ્યતાનું કલંક ધોવાશે નહીં. આપણે પ્રાર્થના કરીએ કે ઈશ્વર એમને સાજાસમા રાખે અને ઘણાં વર્ષો જિવાડે. | ||
ગુરુદેવે ઝામોરિનને જે સખત કાગળ લખ્યો છે તેની અસર એના ઉપર થવી જ જોઈએ. મારા આ કષ્ટમય દિવસોમાં ગુરુદેવના આશીર્વાદ અને મદદ મારા માટે અમૂલ્ય છે. મારો પ્રેમ તેમને હું પાઠવું છું. | ગુરુદેવે ઝામોરિનને જે સખત કાગળ લખ્યો છે તેની અસર એના ઉપર થવી જ જોઈએ. મારા આ કષ્ટમય દિવસોમાં ગુરુદેવના આશીર્વાદ અને મદદ મારા માટે અમૂલ્ય છે. મારો પ્રેમ તેમને હું પાઠવું છું.’’<ref>એજન, PP. 63-64</ref> | ||
ગાંધીજીને બીજા ઉપવાસની આવશ્યકતા વધુ સ્પષ્ટ લાગતી ગઈ. તેમના મતે અગાઉના ઉપવાસમાં રાજકીય મુદ્દો હતો, ભલે તેનું ધાર્મિક મહત્વ ઘણું હતું. પણ નવા કરવા ધારેલા ઉપવાસ શુદ્ધ ધાર્મિક હતા. તેમણે લગભગ 2 જાન્યુઆરી, 1933થી ઉપવાસ કરવા પડશે તેમ ધારેલું અને આની જાણ ઘણા સાથી મિત્રોને પણ હતી. આ વિશે ઘણાંને ગેરસમજ પણ હતી. તેમને ડર હતો કે ચાર્લી ઍન્ડ્રૂઝ જેવા પરમ મિત્રો પણ કદાચ ઉપવાસને નહીં સમજી શકે. 20 ડિસેમ્બર, 1932ના રોજ ઍન્ડૂઝને લખ્યું; ‘‘અંગત રીતે મારા માટે તો એ તર્ક વગરની વસ્તુ છે, કારણ કે એ મને સ્પષ્ટપણે ઈશ્વરનો આદેશ હોય એમ લાગે છે. મારી સ્થિતિ એ છે કે અત્યારે હું કશું જ મારી પોતાની ઇચ્છાથી કરતો નથી. ક્ષણે ક્ષણે મને ઈશ્વરનું માર્ગદર્શન મળી રહ્યું છે. આ વસ્તુ એવી છે જેની બીજા લોકોને ખાતરી કરાવી ન શકાય અને એની સાક્ષીનો અસ્વીકાર કરવો તેમને માટે તદ્દન યોગ્ય છે. | ગાંધીજીને બીજા ઉપવાસની આવશ્યકતા વધુ સ્પષ્ટ લાગતી ગઈ. તેમના મતે અગાઉના ઉપવાસમાં રાજકીય મુદ્દો હતો, ભલે તેનું ધાર્મિક મહત્વ ઘણું હતું. પણ નવા કરવા ધારેલા ઉપવાસ શુદ્ધ ધાર્મિક હતા. તેમણે લગભગ 2 જાન્યુઆરી, 1933થી ઉપવાસ કરવા પડશે તેમ ધારેલું અને આની જાણ ઘણા સાથી મિત્રોને પણ હતી. આ વિશે ઘણાંને ગેરસમજ પણ હતી. તેમને ડર હતો કે ચાર્લી ઍન્ડ્રૂઝ જેવા પરમ મિત્રો પણ કદાચ ઉપવાસને નહીં સમજી શકે. 20 ડિસેમ્બર, 1932ના રોજ ઍન્ડૂઝને લખ્યું; ‘‘અંગત રીતે મારા માટે તો એ તર્ક વગરની વસ્તુ છે, કારણ કે એ મને સ્પષ્ટપણે ઈશ્વરનો આદેશ હોય એમ લાગે છે. મારી સ્થિતિ એ છે કે અત્યારે હું કશું જ મારી પોતાની ઇચ્છાથી કરતો નથી. ક્ષણે ક્ષણે મને ઈશ્વરનું માર્ગદર્શન મળી રહ્યું છે. આ વસ્તુ એવી છે જેની બીજા લોકોને ખાતરી કરાવી ન શકાય અને એની સાક્ષીનો અસ્વીકાર કરવો તેમને માટે તદ્દન યોગ્ય છે.’’<ref>એજન, PP. 250-251</ref> | ||
આ અરસામાં 1897માં જન્મેલી, બર્લિનના વેપારી કુટુંબની પુત્રી માર્ગારેટ સ્પિગલ ગાંધીજી અને ગુરુદેવથી આકર્ષાઈને ભારત આવી. તેણીએ 1932ના ઑક્ટોબરમાં ત્રણ માસ માટે હિંદ આવી, સાબરમતી આશ્રમમાં ત્રણ દિવસ ગાળ્યા અને યરવડા જેલમાં ગાંધીજીની મુલાકાત પણ લીધી. દેશ પાછાં જતાં તેણીએ આગબોટમાંથી ગાંધીજીને ત્રણ પત્ર લખ્યા જેમાં ગાંધી-ટાગોર વચ્ચે કોની પસંદગી કરવી તેનો નિર્ણય લઈ શકતી નથી તેમ જણાવ્યું. ગાંધીજીએ તેણી ઉપરના પત્રમાં કવિની ખૂબી વર્ણવી અને આવી પસંદગી બિન-જરૂરી છે તેમ સલાહ આપી. ‘‘ગુરુદેવ અને મારી વચ્ચે પસંદગી કરવામાં તારે મથામણ કેમ કરવી પડી ? અમે એકબીજાના હરીફ નથી. ગુરુદેવ જે સિંહાસન પર આરૂઢ છે તે સિંહાસનના તેઓ કેવળ પોતાના ગુણોને લીધે અધિકારી છે. તેમનામાં જે અનેક ઈશ્વરી બક્ષિસો છે તેમાંની એકે મારામાં નથી અને એથીય વિશેષ એ છે કે અમે એકબીજાને ખૂબ ચાહીએ છીએ. અને વરસો વીતે છે તેમ અમારો પ્રેમ દૃઢ થતો જાય છે અને અમે એકબીજાને વધારે ને વધારે સારી રીતે સમજતા જઈએ છીએ. તેથી હું ઇચ્છું છું કે, ઈશ્વરે જે કંઈ બક્ષિસો અમને આપી છે તેમને ખાતર તું અમને બંનેને સમાન રીતે ચાહે છે એમ કહે. એટલે મીરાંની માફક તું મારી સાચી દીકરી બનવા માગતી હોય તો આવી પસંદગી કરવામાં પડીશ નહીં. | આ અરસામાં 1897માં જન્મેલી, બર્લિનના વેપારી કુટુંબની પુત્રી માર્ગારેટ સ્પિગલ ગાંધીજી અને ગુરુદેવથી આકર્ષાઈને ભારત આવી. તેણીએ 1932ના ઑક્ટોબરમાં ત્રણ માસ માટે હિંદ આવી, સાબરમતી આશ્રમમાં ત્રણ દિવસ ગાળ્યા અને યરવડા જેલમાં ગાંધીજીની મુલાકાત પણ લીધી. દેશ પાછાં જતાં તેણીએ આગબોટમાંથી ગાંધીજીને ત્રણ પત્ર લખ્યા જેમાં ગાંધી-ટાગોર વચ્ચે કોની પસંદગી કરવી તેનો નિર્ણય લઈ શકતી નથી તેમ જણાવ્યું. ગાંધીજીએ તેણી ઉપરના પત્રમાં કવિની ખૂબી વર્ણવી અને આવી પસંદગી બિન-જરૂરી છે તેમ સલાહ આપી. ‘‘ગુરુદેવ અને મારી વચ્ચે પસંદગી કરવામાં તારે મથામણ કેમ કરવી પડી ? અમે એકબીજાના હરીફ નથી. ગુરુદેવ જે સિંહાસન પર આરૂઢ છે તે સિંહાસનના તેઓ કેવળ પોતાના ગુણોને લીધે અધિકારી છે. તેમનામાં જે અનેક ઈશ્વરી બક્ષિસો છે તેમાંની એકે મારામાં નથી અને એથીય વિશેષ એ છે કે અમે એકબીજાને ખૂબ ચાહીએ છીએ. અને વરસો વીતે છે તેમ અમારો પ્રેમ દૃઢ થતો જાય છે અને અમે એકબીજાને વધારે ને વધારે સારી રીતે સમજતા જઈએ છીએ. તેથી હું ઇચ્છું છું કે, ઈશ્વરે જે કંઈ બક્ષિસો અમને આપી છે તેમને ખાતર તું અમને બંનેને સમાન રીતે ચાહે છે એમ કહે. એટલે મીરાંની માફક તું મારી સાચી દીકરી બનવા માગતી હોય તો આવી પસંદગી કરવામાં પડીશ નહીં.’’<ref>અ. દે., Vol. 53, P. 53</ref> | ||
ગાંધીજીના જાન્યુઆરી, 1933ના ઉપવાસ તો ટળી ગયા. દરમિયાન કવિની હરિજનકાર્ય માટેની ધગશ જરા પણ ઓછી ન થઈ. તેમણે શેઠ ઘનશ્યામદાસ બિરલાની વિનંતીથી हरिजन માટે કવિતા મોકલી. તેના જવાબમાં ગાંધીજીએ લખ્યું; ‘‘હરિજનોની આપને સૌથી વધુ ચિંતા રહે છે તેથી હું માત્ર એ સંદેશથી સંતોષ નહીં માનું. આપ પ્રસંગોપાત્ત કંઈક મોકલતા રહો તો એમાંથી અંગત રીતે મને શક્તિ મળશે અને हरिजनના વાચકોને, જેમની શ્રદ્ધા ડગાવવા આટલું બધું ચાલી રહ્યું છે તેમને, મદદ મળશે. | ગાંધીજીના જાન્યુઆરી, 1933ના ઉપવાસ તો ટળી ગયા. દરમિયાન કવિની હરિજનકાર્ય માટેની ધગશ જરા પણ ઓછી ન થઈ. તેમણે શેઠ ઘનશ્યામદાસ બિરલાની વિનંતીથી हरिजन માટે કવિતા મોકલી. તેના જવાબમાં ગાંધીજીએ લખ્યું; ‘‘હરિજનોની આપને સૌથી વધુ ચિંતા રહે છે તેથી હું માત્ર એ સંદેશથી સંતોષ નહીં માનું. આપ પ્રસંગોપાત્ત કંઈક મોકલતા રહો તો એમાંથી અંગત રીતે મને શક્તિ મળશે અને हरिजनના વાચકોને, જેમની શ્રદ્ધા ડગાવવા આટલું બધું ચાલી રહ્યું છે તેમને, મદદ મળશે.’’<ref>એજન, P. 407 | ||
એક અમેરિકન મિશનરી બોઇડ ટકરે શાંતિનિકેતનથી ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો. જેમાં હરિજનો માટે મંદિરપ્રવેશના ગાંધીજીના કાર્યક્રમની આલોચના હતી. પત્રલેખકે કહ્યું; ‘‘ધર્મના પેગંબરોએ જે મહાન ધાર્મિક સત્યોનું દર્શન કર્યું છે અને જેવી ઘોષણા કરી છે તે સત્યોને જ્યારે એમના શિષ્યોએ પૂજારીઓની નીતિરીતિમાં અને મંદિરમાં પૂરી દેવા પ્રયાસ કર્યો છે ત્યારે તે સત્યોનો હંમેશાં નાશ થયો છે. સત્ય એટલું વ્યાપક છે કે એને એક જગ્યાએ પૂરીને સાંપ્રદાયિક બનાવી શકાય જ નહીં. એટલા માટે મંદિરો, મસ્જિદો અને દેવળોને હું ધર્મનો વ્યભિચાર માનું છું... આ કારણે, હરિજનોને મંદિરમાં જવાની છૂટ મળી જાય એમાં મને કશો લાભ જણાતો નથી. | સત્યેન્દ્રનાથ દત્તની મૂળ બંગાળી રચનાના કવિએ કરેલા મુક્ત અંગ્રેજી ભાવાનુવાદ ‘સ્કેવિન્જર’ પરથી ગુજરાતી. | ||
આ પત્રમાં ગુરુદેવ પણ ગાંધીજીના મંદિરપ્રવેશ કાર્યક્રમની વિરુદ્ધ છે તેવો ઉલ્લેખ હશે તેવું તારણ નીકળી શકે, કારણ કે ગાંધીજીએ 4 માર્ચ, 1933ના પત્રમાં આ બાબતનો ઉલ્લેખ કર્યો. તેમણે બોઇડ ટકરને તેમનો પત્ર हरिजनમાં પ્રકાશિત કરવાની બાંયધરી આપી. ઉપરાંત કહ્યું; ‘‘તમારા પત્ર સંબંધમાં મારે જે કહેવાનું હતું તે બધું મેં એ લેખમાં કહ્યું છે; એટલે અત્યારે તે ફરીથી નહીં કહું. ગુરુદેવ વિશે તમે જે ઉલ્લેખ કર્યો છે તે મેં हरिजनમાં નથી આપ્યો. હું જાણું છું કે હમણાં હમણાં મારા પ્રત્યે તેઓ વિશેષ કૂણી લાગણી રાખતા આવ્યા છે. જો આ પ્રશ્ન વિશે, તમારા પત્ર પરથી જણાય છે તેમ, તેમના તદ્દન દૃઢ અને નિશ્ચિત વિચારો હોય તો તેમના મૌનથી કદાચ સત્યને હાનિ પહોંચે છે... આજ કારણે મેં ગુરુદેવને મહાન ચોકીદાર કહ્યા છે અને મેં તેમની ચેતવણીઓની હંમેશાં — તેમની ચેતવણીઓને કારણે મેં મારો માર્ગ ન છોડ્યો હોય ત્યારે પણ —ઘણી કદર કરી છે. તેમણે મને મારાથી બનતું કરવાની ફરજ પાડી છે... તમે ઇચ્છો તો આ પત્ર ગુરુદેવને સંભળાવજો અને જે લેખ તમે થોડા દિવસ પછી જોશો તે વાંચ્યા પછી તેમને સ્પષ્ટ રીતે એમ લાગે કે હું ભૂલમાં છું એ વિશે તેમના મનમાં શંકા નથી તો તેમણે જાહેર નિવેદન કરીને અથવા મારા પર પ્રસિદ્ધ કરવા માટે પત્ર લખીને પોતાની ચેતવણી આપવી જોઈએ. પણ તેમને જો કંઈ સંદેહ હોય તો હું એ સંદેહનો લાભ લેવા ઇચ્છું છું કારણ કે લોકો ભ્રમમાં પડે એ હું ઇચ્છતો નથી. | ‘‘ટાળે બંધુ મલિન જ કહી સ્પર્શ તારો જતો કાં ? તારી પૂંઠે રુચિર પગલે સ્વચ્છતા ચાલતી ક્યાં ? પૂરે કેવી મધુરૂપ અહીં વાયુમાં ને ધરામાં ? સ્વપ્નેય કો વનગમનનો ખ્યાલ સુધ્ધાં કરે ના. તાજગી શિશુને જેમ, માવડી અર્પતી રહે; એમ તું રમતો સૌને તાજગી નવલી દઈ. બોધતો સત્ય તું એક : ‘કોનીય ના કરો ઘૃણા’. ગંગામાં કૈં ગટર મળતી તો’ય એ સ્વચ્છ સ્વચ્છ; તેવી રીતે મળ સકળને દૈ સમાવી, અદોશી તારીય આ વિમલ વહતી નિત્ય કર્મધારા. રક્ષ્યું કેવું જીવન સઘળું ઝેર પી નીલકંઠે; રાખે તુંયે નિત મલિનતા દૂર કષ્ટો વહીને. આસને બંધુ હે વીર ! હામ દેતો રહે સદા. કરીએ જગની સેવા, સહેતા લાંછના છતાં.’’ | ||
પણ ગાંધીજીને સંદેહ હતો કે બોઇડ ટકર ગુરુદેવના વિચારો યોગ્ય રીતે સમજ્યા ન હતા. ગુરુદેવ મંદિર માત્રની વિરુદ્ધ હોય અને પોતાની અંગત ઉપાસનામાં મંદિરની અનાવશ્યકતા હોય તે ભિન્ન બાબત હતી. વળી, કવિ ટાગોરને મંદિરની આવશ્યકતા ન હોય પણ તેઓ હરિજનો માટે મંદિરપ્રવેશ કાર્યક્રમ માત્રની વિરુદ્ધ હોય તે માનવા ગાંધીજી રાજી નથી. આથી તેઓ લખે છે; ‘‘મને અંગત રીતે પૂરી ખાતરી નથી થતી કે ગુરુદેવ તમારી દૃષ્ટિ સાથે સંમત છે, કારણ કે શાંતિનિકેતનમાં તેનું પોતાનું મંદિર અથવા દેવળ – ગમે તે નામ આપો – છે. જ્યાં બે કે ત્રણ માણસો કોઈ ખાસ જગ્યાએ ઈશ્વરની પ્રાર્થના કરવા એકઠા થાય છે તે જગ્યા મંદિર બની જાય છે. શાંતિનિકેતનમાં એક નાનું શું પણ સુંદર મકાન છે જ્યાં પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે, પ્રવચન કરવામાં આવે છે. સાબરમતીમાં અમારે ત્યાં કોઈ મકાન નથી, કોઈ દીવાલ નથી, દિશાઓ દીવાલો છે, આકાશ છત છે અને પૃથ્વીમાતા ભોંયતળિયું છે. તેમ છતાં પ્રાત: અને સાયંકાળની પ્રાર્થના માટે પસંદ કરવામાં આવેલા આ સ્થાનમાં મંદિર માટે આવશ્યક એવાં બધાં તત્વો છે. પણ તમારા પત્ર મુજબ એ ખુલ્લું મેદાન પણ ધર્મનો દુરુપયોગ છે. પણ, જો હું તમારી દૃષ્ટિને બરાબર સમજ્યો હોઉં તો, ગુરુદેવ તમારી આ દૃષ્ટિ સાથે સંમત નહીં થાય. | અ. દે., Vol. 53, પરિશિષ્ટ 16, P 562) | ||
</ref> | |||
એક અમેરિકન મિશનરી બોઇડ ટકરે શાંતિનિકેતનથી ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો. જેમાં હરિજનો માટે મંદિરપ્રવેશના ગાંધીજીના કાર્યક્રમની આલોચના હતી. પત્રલેખકે કહ્યું; ‘‘ધર્મના પેગંબરોએ જે મહાન ધાર્મિક સત્યોનું દર્શન કર્યું છે અને જેવી ઘોષણા કરી છે તે સત્યોને જ્યારે એમના શિષ્યોએ પૂજારીઓની નીતિરીતિમાં અને મંદિરમાં પૂરી દેવા પ્રયાસ કર્યો છે ત્યારે તે સત્યોનો હંમેશાં નાશ થયો છે. સત્ય એટલું વ્યાપક છે કે એને એક જગ્યાએ પૂરીને સાંપ્રદાયિક બનાવી શકાય જ નહીં. એટલા માટે મંદિરો, મસ્જિદો અને દેવળોને હું ધર્મનો વ્યભિચાર માનું છું... આ કારણે, હરિજનોને મંદિરમાં જવાની છૂટ મળી જાય એમાં મને કશો લાભ જણાતો નથી.’’<ref>અ. દે., Vol. 54, P. 47</ref> | |||
આ પત્રમાં ગુરુદેવ પણ ગાંધીજીના મંદિરપ્રવેશ કાર્યક્રમની વિરુદ્ધ છે તેવો ઉલ્લેખ હશે તેવું તારણ નીકળી શકે, કારણ કે ગાંધીજીએ 4 માર્ચ, 1933ના પત્રમાં આ બાબતનો ઉલ્લેખ કર્યો. તેમણે બોઇડ ટકરને તેમનો પત્ર हरिजनમાં પ્રકાશિત કરવાની બાંયધરી આપી. ઉપરાંત કહ્યું; ‘‘તમારા પત્ર સંબંધમાં મારે જે કહેવાનું હતું તે બધું મેં એ લેખમાં કહ્યું છે; એટલે અત્યારે તે ફરીથી નહીં કહું. ગુરુદેવ વિશે તમે જે ઉલ્લેખ કર્યો છે તે મેં हरिजनમાં નથી આપ્યો. હું જાણું છું કે હમણાં હમણાં મારા પ્રત્યે તેઓ વિશેષ કૂણી લાગણી રાખતા આવ્યા છે. જો આ પ્રશ્ન વિશે, તમારા પત્ર પરથી જણાય છે તેમ, તેમના તદ્દન દૃઢ અને નિશ્ચિત વિચારો હોય તો તેમના મૌનથી કદાચ સત્યને હાનિ પહોંચે છે... આજ કારણે મેં ગુરુદેવને મહાન ચોકીદાર કહ્યા છે અને મેં તેમની ચેતવણીઓની હંમેશાં — તેમની ચેતવણીઓને કારણે મેં મારો માર્ગ ન છોડ્યો હોય ત્યારે પણ —ઘણી કદર કરી છે. તેમણે મને મારાથી બનતું કરવાની ફરજ પાડી છે... તમે ઇચ્છો તો આ પત્ર ગુરુદેવને સંભળાવજો અને જે લેખ તમે થોડા દિવસ પછી જોશો તે વાંચ્યા પછી તેમને સ્પષ્ટ રીતે એમ લાગે કે હું ભૂલમાં છું એ વિશે તેમના મનમાં શંકા નથી તો તેમણે જાહેર નિવેદન કરીને અથવા મારા પર પ્રસિદ્ધ કરવા માટે પત્ર લખીને પોતાની ચેતવણી આપવી જોઈએ. પણ તેમને જો કંઈ સંદેહ હોય તો હું એ સંદેહનો લાભ લેવા ઇચ્છું છું કારણ કે લોકો ભ્રમમાં પડે એ હું ઇચ્છતો નથી.’’<ref>અ. દે., Vol. 53, PP. 520-521.</ref> | |||
પણ ગાંધીજીને સંદેહ હતો કે બોઇડ ટકર ગુરુદેવના વિચારો યોગ્ય રીતે સમજ્યા ન હતા. ગુરુદેવ મંદિર માત્રની વિરુદ્ધ હોય અને પોતાની અંગત ઉપાસનામાં મંદિરની અનાવશ્યકતા હોય તે ભિન્ન બાબત હતી. વળી, કવિ ટાગોરને મંદિરની આવશ્યકતા ન હોય પણ તેઓ હરિજનો માટે મંદિરપ્રવેશ કાર્યક્રમ માત્રની વિરુદ્ધ હોય તે માનવા ગાંધીજી રાજી નથી. આથી તેઓ લખે છે; ‘‘મને અંગત રીતે પૂરી ખાતરી નથી થતી કે ગુરુદેવ તમારી દૃષ્ટિ સાથે સંમત છે, કારણ કે શાંતિનિકેતનમાં તેનું પોતાનું મંદિર અથવા દેવળ – ગમે તે નામ આપો – છે. જ્યાં બે કે ત્રણ માણસો કોઈ ખાસ જગ્યાએ ઈશ્વરની પ્રાર્થના કરવા એકઠા થાય છે તે જગ્યા મંદિર બની જાય છે. શાંતિનિકેતનમાં એક નાનું શું પણ સુંદર મકાન છે જ્યાં પ્રાર્થના કરવામાં આવે છે, પ્રવચન કરવામાં આવે છે. સાબરમતીમાં અમારે ત્યાં કોઈ મકાન નથી, કોઈ દીવાલ નથી, દિશાઓ દીવાલો છે, આકાશ છત છે અને પૃથ્વીમાતા ભોંયતળિયું છે. તેમ છતાં પ્રાત: અને સાયંકાળની પ્રાર્થના માટે પસંદ કરવામાં આવેલા આ સ્થાનમાં મંદિર માટે આવશ્યક એવાં બધાં તત્વો છે. પણ તમારા પત્ર મુજબ એ ખુલ્લું મેદાન પણ ધર્મનો દુરુપયોગ છે. પણ, જો હું તમારી દૃષ્ટિને બરાબર સમજ્યો હોઉં તો, ગુરુદેવ તમારી આ દૃષ્ટિ સાથે સંમત નહીં થાય.’’<ref>એજન, PP. 521-522</ref> | |||
ગાંધીજીનો ગુરુદેવની માન્યતા વિશેનો વિચાર ખરો પડ્યો. કવિ ટાગોરે ગાંધીજીને हरिजनમાં પ્રકાશિત કરવા માટે ખુલ્લો પત્ર મોકલી આપ્યો; તેમાં પોતાની માન્યતા, મંદિરપ્રવેશનો અધિકાર અને શાંતિનિકેતનની પ્રાર્થના આ ત્રણે વચ્ચે ભેદ પાડ્યો અને પોતાના વિચારો સ્પષ્ટ કર્યા. | ગાંધીજીનો ગુરુદેવની માન્યતા વિશેનો વિચાર ખરો પડ્યો. કવિ ટાગોરે ગાંધીજીને हरिजनમાં પ્રકાશિત કરવા માટે ખુલ્લો પત્ર મોકલી આપ્યો; તેમાં પોતાની માન્યતા, મંદિરપ્રવેશનો અધિકાર અને શાંતિનિકેતનની પ્રાર્થના આ ત્રણે વચ્ચે ભેદ પાડ્યો અને પોતાના વિચારો સ્પષ્ટ કર્યા. | ||
એમણે લખ્યું; ‘‘અમુક એક ખાસ વર્ગના લોકો લાભ લઈ શકે એવા વિશિષ્ટ હેતુઓથી ઈશ્વરને ઈંટ-ચૂનાના મંદિરમાં પૂરી રાખવાના વિચાર મને જરા પણ પસંદ નથી. | એમણે લખ્યું; ‘‘અમુક એક ખાસ વર્ગના લોકો લાભ લઈ શકે એવા વિશિષ્ટ હેતુઓથી ઈશ્વરને ઈંટ-ચૂનાના મંદિરમાં પૂરી રાખવાના વિચાર મને જરા પણ પસંદ નથી.’’<ref>અ. દે., Vol. 54, P. 257</ref> પણ પોતાની અંગત દાર્શનિક માન્યતા અને રૂઢિ વચ્ચે કવિ ભેદ પાડે છે. રૂઢિ હાનિકારક હોય તોપણ તેની સાવ ઉપેક્ષા ન થઈ શકે. ‘‘મંદિરમાં જઈ પ્રભુભક્તિ કરવાની બાબતમાં એક પરંપરા ચાલી આવે છે, એટલે આવી રૂઢિઓ નૈતિક દૃષ્ટિએ ખોટી અને હાનિકારક હોય તોપણ તેમની માત્ર ઉપેક્ષા ન થઈ શકે. અહીં પ્રશ્ન આવે છે આ રૂઢિઓ બદલવાનો, એમનો વ્યાપ અને એમનું સ્વરૂપ વિસ્તારવાનો એના માટે શા ઉપાયો યોજવા એ બાબતમાં મતભેદ હોઈ શકે છે.’’<ref>એજન, P. 258</ref> | ||
પણ મંદિરમાં પૂજા કરવાની, પ્રાર્થના કરવાનો અધિકાર અમુક સમુદાય પોતાના માટે અબાધિતપણે રાખે અને અન્યને આનાથી વંચિત રાખે તે કવિને માન્ય નથી. ધર્મપરંપરા પણ આવી પ્રથાને સમર્થન આપે છે. આની સામે લડવું સુધારક માટે જરૂરી છે. તેઓ બળ અને નૈતિક બળ વચ્ચે ભેદ પાડતાં કહે છે; ‘‘આવી નૈતિક રીતે અનિષ્ટ પ્રથાઓને બદલવા માટે સુધારક બળ તો ન વાપરી શકે અને છતાં અન્ય અનિષ્ટ અને હાનિકારક રીતરિવાજો સાથે લડવામાં જેમ એણે નૈતિક બળ વાપરવું પડે છે અને તેમને સુધારવા સતત મથવું પડે છે તેમ આમાં કરવું જોઈએ. આવી લડત જરૂરી છે. | પણ મંદિરમાં પૂજા કરવાની, પ્રાર્થના કરવાનો અધિકાર અમુક સમુદાય પોતાના માટે અબાધિતપણે રાખે અને અન્યને આનાથી વંચિત રાખે તે કવિને માન્ય નથી. ધર્મપરંપરા પણ આવી પ્રથાને સમર્થન આપે છે. આની સામે લડવું સુધારક માટે જરૂરી છે. તેઓ બળ અને નૈતિક બળ વચ્ચે ભેદ પાડતાં કહે છે; ‘‘આવી નૈતિક રીતે અનિષ્ટ પ્રથાઓને બદલવા માટે સુધારક બળ તો ન વાપરી શકે અને છતાં અન્ય અનિષ્ટ અને હાનિકારક રીતરિવાજો સાથે લડવામાં જેમ એણે નૈતિક બળ વાપરવું પડે છે અને તેમને સુધારવા સતત મથવું પડે છે તેમ આમાં કરવું જોઈએ. આવી લડત જરૂરી છે.’’<ref>એજન</ref> | ||
શાંતિનિકેતનની પ્રાર્થનાવ્યવસ્થા અને પ્રાર્થનાસ્થાન વિશે તેમણે લખ્યું; ‘‘ત્યાં તો એકેએક ધર્મના અનુયાયી — બધા જ લોકોને આવવાની છૂટ છે. જેમ એનાં દ્વાર સૌને માટે ખુલ્લાં છે તે જ રીતે તેમાં જે સાદો પૂજાવિધિ થાય છે એમાં એવું કશું નથી જેને લીધે વિવિધ ધર્મના અનુયાયી લોકો ભાગ ન લઈ શકે. | શાંતિનિકેતનની પ્રાર્થનાવ્યવસ્થા અને પ્રાર્થનાસ્થાન વિશે તેમણે લખ્યું; ‘‘ત્યાં તો એકેએક ધર્મના અનુયાયી — બધા જ લોકોને આવવાની છૂટ છે. જેમ એનાં દ્વાર સૌને માટે ખુલ્લાં છે તે જ રીતે તેમાં જે સાદો પૂજાવિધિ થાય છે એમાં એવું કશું નથી જેને લીધે વિવિધ ધર્મના અનુયાયી લોકો ભાગ ન લઈ શકે.’’<ref>એજન</ref> | ||
એમણે हरिजन વાંચનના આનંદની નોંધ લીધી અને અંતે ગાંધીજીના ઉપવાસને યાદ કરતાં લખ્યું; ‘‘પેલા મહાન ઉપવાસને પરિણામે હિંદુસ્તાનની દબાયેલી માનવતા જાગ્રત થઈ રહી છે એનાથી વધારે આશાસ્પદ સંકેત બીજો કશો ન હોઈ શકે. | એમણે हरिजन વાંચનના આનંદની નોંધ લીધી અને અંતે ગાંધીજીના ઉપવાસને યાદ કરતાં લખ્યું; ‘‘પેલા મહાન ઉપવાસને પરિણામે હિંદુસ્તાનની દબાયેલી માનવતા જાગ્રત થઈ રહી છે એનાથી વધારે આશાસ્પદ સંકેત બીજો કશો ન હોઈ શકે.’’<ref>એજન</ref> | ||
કવિના આ જાહેર પત્રને કારણે ગાંધીજીના મંદિરપ્રવેશ કાર્યક્રમ વિશે સંદેહ કરનારાઓનું જોમ અવશ્ય ઘટ્યું હશે. | કવિના આ જાહેર પત્રને કારણે ગાંધીજીના મંદિરપ્રવેશ કાર્યક્રમ વિશે સંદેહ કરનારાઓનું જોમ અવશ્ય ઘટ્યું હશે. | ||
પણ આ અરસામાં શિક્ષિત બંગાળમાં અને કવિના મનમાં પણ યરવડા કરાર અંગે પુનર્વિચાર થઈ રહ્યો હોવાનું જાહેરચર્ચામાં આવવા લાગ્યું. સતીષચંદ્ર દાસગુપ્તાએ ગાંધીજીને જણાવ્યું કે પહેલાં ડૉ. પ્રફુલ્લચંદ્ર રાય યરવડા કરારની તરફેણમાં હતા જ્યારે 1933ના એપ્રિલ માસની આસપાસ તેમનો વિચાર બદલાયો છે અને તેઓ કરારવિરોધી થયા છે. કવિ ટાગોર વિશે તેમણે જણાવ્યું; ‘‘મેં તેમને યરવડા કરારને લગતી એક સભામાં પ્રમુખસ્થાન લેવાનું અથવા સંદેશો મોકલવાનું કહ્યું હતું પણ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે એવો જવાબ આપ્યો હતો કે પોતે પરિસ્થિતિનું ઉચ્ચતર ભૂમિકાએથી અવલોકન કરી રહ્યા છે અને ચાલુ રાજકારણમાં સંડોવાવા માંગતા નથી. | પણ આ અરસામાં શિક્ષિત બંગાળમાં અને કવિના મનમાં પણ યરવડા કરાર અંગે પુનર્વિચાર થઈ રહ્યો હોવાનું જાહેરચર્ચામાં આવવા લાગ્યું. સતીષચંદ્ર દાસગુપ્તાએ ગાંધીજીને જણાવ્યું કે પહેલાં ડૉ. પ્રફુલ્લચંદ્ર રાય યરવડા કરારની તરફેણમાં હતા જ્યારે 1933ના એપ્રિલ માસની આસપાસ તેમનો વિચાર બદલાયો છે અને તેઓ કરારવિરોધી થયા છે. કવિ ટાગોર વિશે તેમણે જણાવ્યું; ‘‘મેં તેમને યરવડા કરારને લગતી એક સભામાં પ્રમુખસ્થાન લેવાનું અથવા સંદેશો મોકલવાનું કહ્યું હતું પણ રવીન્દ્રનાથ ટાગોરે એવો જવાબ આપ્યો હતો કે પોતે પરિસ્થિતિનું ઉચ્ચતર ભૂમિકાએથી અવલોકન કરી રહ્યા છે અને ચાલુ રાજકારણમાં સંડોવાવા માંગતા નથી.’’<ref>અ. દે., Vol. 55, P. 10, પાદટીપ-1</ref> | ||
ગાંધીજીએ શિક્ષિત બંગાળના આ અભિગમથી પોતે વાકેફ છે તેમ જણાવતા લખ્યું; ‘‘ડૉ. પ્રફુલ્લચંદ્ર રાય અને ગુરુદેવ વિશે તમે જે કહો છો તે હું સમજું છું. હું માનું છું કે તમે જેમ પરિસ્થિતિનો વધુ અભ્યાસ કરશો તેમ તેમ તમને માલૂમ પડશે –મને તો ક્યારનું માલૂમ પડ્યું જ છે –કે બંગાળના શિક્ષિતો યરવડા કરારમાં ફેરફાર થાય એવું ઇચ્છે છે. | ગાંધીજીએ શિક્ષિત બંગાળના આ અભિગમથી પોતે વાકેફ છે તેમ જણાવતા લખ્યું; ‘‘ડૉ. પ્રફુલ્લચંદ્ર રાય અને ગુરુદેવ વિશે તમે જે કહો છો તે હું સમજું છું. હું માનું છું કે તમે જેમ પરિસ્થિતિનો વધુ અભ્યાસ કરશો તેમ તેમ તમને માલૂમ પડશે –મને તો ક્યારનું માલૂમ પડ્યું જ છે –કે બંગાળના શિક્ષિતો યરવડા કરારમાં ફેરફાર થાય એવું ઇચ્છે છે.’’<ref>એજન, P. 10 યરવડા કરાર અનુસાર કુલ 148 અનામત બેઠકોમાંથી બંગાળની પ્રાદેશિક વિધાનસભામાં 30 બેઠકો અનામત રાખવાનો કરાર થયો હતો.</ref> | ||
III | |||
ઉપવાસ, 1933 | <center>III</center> | ||
30 એપ્રિલ, 1933ની વહેલી સવારે ગાંધીજીએ 8મી મે ને સોમવારની બપોરથી આરંભીને 29મી મે સોમવારે બપોરે પૂર્ણાહુતિ થાય એવા 21 દિવસના આત્મશુદ્ધિના ઉપવાસની અણધારી જાહેરાત કરી. પોતાના જેલના સાથીઓ, સરદાર અને મહાદેવભાઈ, સવારની પ્રાર્થના માટે ઊઠે તે પહેલાં તો ગાંધીજીએ જાહેર નિવેદન લખી રાખ્યું હતું. તેમણે કહ્યું; ‘‘આ ઉપવાસનો નિશ્ચય હું ઝટઝટ નથી કરી શક્યો. કેટલાય દિવસો થયા અંતરમાં ઘાલાવેલી ચાલી રહેતી હતી. અનેક વાર થાય કે ઉપવાસ કરી નાખું, છતાં મારી પોતાની સામે હું ઝઘડ્યા જ કરતો હતો. પણ હરિજન દિન ઊજવવાની તૈયારી તરીકે જ હોય તો એમ જાણે એકબે કલાકના મંથનને અંતે મને ફરી ફરીને અવાજ આવ્યો : ‘ત્યારે કરી નાખને જીવ !’ એની સામે પણ હું થયો, પણ એ વિરોધ તરત સમી ગયો. અને મધરાત પછી સ્પષ્ટ નિર્ણયકારક અવાજ મળ્યો, ‘તારે ઉપવાસ કર્યે જ છૂટકો છે.’ આમ વાદળ વીખરાઈ ગયું... આત્મશુદ્ધિનો ઉપવાસ એટલે એમાં કશી શરત ન હોય. એ ઉપવાસને બાહ્ય સંજોગોની સાથે લેવાદેવા ન હોઈ એને ફેરવવાપણું ન હોય. | <center>ઉપવાસ, 1933</center> | ||
ગાંધીજીએ ફરી એક વાર અંતરાત્માના અવાજને અનુસરીને ઉપવાસ આદરવાનો નિર્ણય કર્યો. અંતરાત્માના અવાજને અનુસરવું એટલે કોઈ તર્ક, બાહ્ય કારણ કે ચોક્કસ, નાપી શકાય તેવા ધ્યેયની પ્રાપ્તિ તેવા સૌ કારણોની ચર્ચામાત્ર અસ્થાને રહી. ઉપવાસ કયા કારણે છે તેની ચર્ચા કરવાનો તેમણે ઇન્કાર કર્યો. આ ઉપવાસ આત્મશુદ્ધિના એટલે પોતાનામાં અને પોતાની આસપાસની મલિનતા દૂર કરવાના ઉપવાસ હતા. તેમણે કહ્યું; ‘‘એ ઉપવાસ મારી પોતાની સામે છે. મહાભીષણ પાપનો નાશ કરવાને માટે મોટા પુણ્યનો પુંજ જોઈએ. એ મારામાં ન હોય, મારા સાથીઓમાં ન હોય તો એ ધર્મયુદ્ધ ચાલી શી રીતે શકે ? | |||
આત્મશુદ્ધિના ઉપવાસમાં અન્યની સામેલગીરી ન હોય, જેનું અંતર આ ઉપવાસ કબૂલ કરતું હોય તેઓની પણ નહીં. આવા અનુકરણના કે સહાનુભૂતિના ઉપવાસને તેમણે પીડાને અર્થે આદરેલું તામસી તપ કહ્યું. સવાલ આવે કે આ ઉપવાસમાં એવું શું અનેરું હતું કે જેમાં ગાંધીજી સિવાય બીજું કોઈ સહભાગી ન થઈ શકે ? એક તો, સર્વોપરી આવશ્યકતા આત્મશુદ્ધિની હતી, જે ગાંધીજીના મતે ઉપવાસ અને પ્રાર્થનામાંથી જ ઉદભવે. સત્યરૂપી ઈશ્વરનાં દર્શન આપબળના અભિમાનીને ન થાય પણ જેણે પોતાની ઇચ્છાશક્તિ, પોતાનું ચલન-વલન સર્વે ઈશ્વરને સમર્પિત કરીને, પોતાને નિરાધાર, પરાધીન – ઈશ્વરાધીન – કરનારને જ થાય. ‘‘પણ દેહને સ્થૂળ આહાર આપવાનો બંધ કરવાથી કશું ન વળે. ઇંદ્રિયો માત્ર વિષયોનો આહાર કરતી બંધ ન થાય ત્યાં સુધી પરનાં દર્શન અશકાય છે, અને બંધ થાય તો જ રોમેરોમે સત્યરૂપી ઈશ્વર વ્યાપશે અને પ્રગટ થશે. એટલે એવા આધ્યાત્મિક ઉપવાસને માટે તો તેઓ જ અધિકારી હશે જેમણે યમોનું જાગ્રત પાલન કરેલું હશે, જેમનામાં વિરોધી તો શું આતતાયી પ્રત્યે પણ અહિંસા હશે, જેણે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કર્યું હશે, જેમણે અપરિગ્રહ અને અસ્તેય સેવ્યાં હશે. એટલે આ સાધનસંપત્તિ વગરનાં એકે જણ મારા પછી ઉપવાસ ન આદરે. | 30 એપ્રિલ, 1933ની વહેલી સવારે ગાંધીજીએ 8મી મે ને સોમવારની બપોરથી આરંભીને 29મી મે સોમવારે બપોરે પૂર્ણાહુતિ થાય એવા 21 દિવસના આત્મશુદ્ધિના ઉપવાસની અણધારી જાહેરાત કરી. પોતાના જેલના સાથીઓ, સરદાર અને મહાદેવભાઈ, સવારની પ્રાર્થના માટે ઊઠે તે પહેલાં તો ગાંધીજીએ જાહેર નિવેદન લખી રાખ્યું હતું. તેમણે કહ્યું; ‘‘આ ઉપવાસનો નિશ્ચય હું ઝટઝટ નથી કરી શક્યો. કેટલાય દિવસો થયા અંતરમાં ઘાલાવેલી ચાલી રહેતી હતી. અનેક વાર થાય કે ઉપવાસ કરી નાખું, છતાં મારી પોતાની સામે હું ઝઘડ્યા જ કરતો હતો. પણ હરિજન દિન ઊજવવાની તૈયારી તરીકે જ હોય તો એમ જાણે એકબે કલાકના મંથનને અંતે મને ફરી ફરીને અવાજ આવ્યો : ‘ત્યારે કરી નાખને જીવ !’ એની સામે પણ હું થયો, પણ એ વિરોધ તરત સમી ગયો. અને મધરાત પછી સ્પષ્ટ નિર્ણયકારક અવાજ મળ્યો, ‘તારે ઉપવાસ કર્યે જ છૂટકો છે.’ આમ વાદળ વીખરાઈ ગયું... આત્મશુદ્ધિનો ઉપવાસ એટલે એમાં કશી શરત ન હોય. એ ઉપવાસને બાહ્ય સંજોગોની સાથે લેવાદેવા ન હોઈ એને ફેરવવાપણું ન હોય.’’<ref>એજન, P. 71</ref> | ||
ગાંધીજીએ ફરી એક વાર અંતરાત્માના અવાજને અનુસરીને ઉપવાસ આદરવાનો નિર્ણય કર્યો. અંતરાત્માના અવાજને અનુસરવું એટલે કોઈ તર્ક, બાહ્ય કારણ કે ચોક્કસ, નાપી શકાય તેવા ધ્યેયની પ્રાપ્તિ તેવા સૌ કારણોની ચર્ચામાત્ર અસ્થાને રહી. ઉપવાસ કયા કારણે છે તેની ચર્ચા કરવાનો તેમણે ઇન્કાર કર્યો. આ ઉપવાસ આત્મશુદ્ધિના એટલે પોતાનામાં અને પોતાની આસપાસની મલિનતા દૂર કરવાના ઉપવાસ હતા. તેમણે કહ્યું; ‘‘એ ઉપવાસ મારી પોતાની સામે છે. મહાભીષણ પાપનો નાશ કરવાને માટે મોટા પુણ્યનો પુંજ જોઈએ. એ મારામાં ન હોય, મારા સાથીઓમાં ન હોય તો એ ધર્મયુદ્ધ ચાલી શી રીતે શકે ?’’<ref>એજન</ref> | |||
આત્મશુદ્ધિના ઉપવાસમાં અન્યની સામેલગીરી ન હોય, જેનું અંતર આ ઉપવાસ કબૂલ કરતું હોય તેઓની પણ નહીં. આવા અનુકરણના કે સહાનુભૂતિના ઉપવાસને તેમણે પીડાને અર્થે આદરેલું તામસી તપ કહ્યું. સવાલ આવે કે આ ઉપવાસમાં એવું શું અનેરું હતું કે જેમાં ગાંધીજી સિવાય બીજું કોઈ સહભાગી ન થઈ શકે ? એક તો, સર્વોપરી આવશ્યકતા આત્મશુદ્ધિની હતી, જે ગાંધીજીના મતે ઉપવાસ અને પ્રાર્થનામાંથી જ ઉદભવે. સત્યરૂપી ઈશ્વરનાં દર્શન આપબળના અભિમાનીને ન થાય પણ જેણે પોતાની ઇચ્છાશક્તિ, પોતાનું ચલન-વલન સર્વે ઈશ્વરને સમર્પિત કરીને, પોતાને નિરાધાર, પરાધીન – ઈશ્વરાધીન – કરનારને જ થાય. ‘‘પણ દેહને સ્થૂળ આહાર આપવાનો બંધ કરવાથી કશું ન વળે. ઇંદ્રિયો માત્ર વિષયોનો આહાર કરતી બંધ ન થાય ત્યાં સુધી પરનાં દર્શન અશકાય છે, અને બંધ થાય તો જ રોમેરોમે સત્યરૂપી ઈશ્વર વ્યાપશે અને પ્રગટ થશે. એટલે એવા આધ્યાત્મિક ઉપવાસને માટે તો તેઓ જ અધિકારી હશે જેમણે યમોનું જાગ્રત પાલન કરેલું હશે, જેમનામાં વિરોધી તો શું આતતાયી પ્રત્યે પણ અહિંસા હશે, જેણે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કર્યું હશે, જેમણે અપરિગ્રહ અને અસ્તેય સેવ્યાં હશે. એટલે આ સાધનસંપત્તિ વગરનાં એકે જણ મારા પછી ઉપવાસ ન આદરે.’’<ref>અ. દે., P. 72</ref> | |||
એમણે સાથી અને મિત્રોને ઉપવાસ મુલતવી રાખવાની, એમાં ફેરફાર કરવાની કે ઉપવાસનો આગ્રહ છોડવાની કોઈ હિલચાલ ન કરવા વિનંતી કરી. શક્ય હોય તો પ્રાર્થના કરવા વિનંતી કરી કે જે કાર્ય અર્થે ઉપવાસની પ્રતિજ્ઞા કરી છે તે કાર્ય સાંગોપાંગ ઊતરે. | એમણે સાથી અને મિત્રોને ઉપવાસ મુલતવી રાખવાની, એમાં ફેરફાર કરવાની કે ઉપવાસનો આગ્રહ છોડવાની કોઈ હિલચાલ ન કરવા વિનંતી કરી. શક્ય હોય તો પ્રાર્થના કરવા વિનંતી કરી કે જે કાર્ય અર્થે ઉપવાસની પ્રતિજ્ઞા કરી છે તે કાર્ય સાંગોપાંગ ઊતરે. | ||
તેમણે અગાઉની જેમ કવિ ટાગોરના આશીર્વાદ અને સમર્થન માંગ્યાં. 2 મે, 1933ની રાત્રે 1.45 વાગે લખેલા પત્રમાં લખ્યું; ‘‘મને આપનું અને બીજા કેટલાક મિત્રોનું સ્મરણ થઈ રહ્યું છે. જો આપનું હૃદય મેં કરવા ધારેલા ઉપવાસનું સમર્થન કરતું હોય તો મારે ફરી આપના આશીર્વાદ જોઈએ છે. | તેમણે અગાઉની જેમ કવિ ટાગોરના આશીર્વાદ અને સમર્થન માંગ્યાં. 2 મે, 1933ની રાત્રે 1.45 વાગે લખેલા પત્રમાં લખ્યું; ‘‘મને આપનું અને બીજા કેટલાક મિત્રોનું સ્મરણ થઈ રહ્યું છે. જો આપનું હૃદય મેં કરવા ધારેલા ઉપવાસનું સમર્થન કરતું હોય તો મારે ફરી આપના આશીર્વાદ જોઈએ છે.’’<ref>એજન, P. 88 તા. 9 મે, 1933નો પત્ર</ref> | ||
કવિએ જવાબમાં તાર મોકલ્યો જે ગાંધીજીને મળ્યો નહીં. તેમણે 9 મે, 1933ના રોજ ઉપવાસ શરૂ થયાના એક દિવસ પછી દાર્જિલિંગથી ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો. | કવિએ જવાબમાં તાર મોકલ્યો જે ગાંધીજીને મળ્યો નહીં. તેમણે 9 મે, 1933ના રોજ ઉપવાસ શરૂ થયાના એક દિવસ પછી દાર્જિલિંગથી ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો. | ||
‘‘આપે આ પગલું લઈને જે પાર વિનાની જવાબદારી લીધી છે એમાં હું પૂરેપૂરી સંમતિ ન આપી શકું તો આપે મારો દોષ ન કાઢવો જોઈએ. | ‘‘આપે આ પગલું લઈને જે પાર વિનાની જવાબદારી લીધી છે એમાં હું પૂરેપૂરી સંમતિ ન આપી શકું તો આપે મારો દોષ ન કાઢવો જોઈએ.’’<ref>‘કવિના પત્રો’ તા. 9 મે, 1933નો પત્ર 8 હરિજનબંધુ, 2 જુલાઈ, 1933, P. 131. આ દરમિયાન સરકારે ગાંધીજીને કારાવાસમાંથી મુક્ત કર્યા.</ref> | ||
તેમણે કહ્યું કે જે વિચારો અને હકીકતો આ નિર્ણયમાં નિમિત્તરૂપ બન્યાં હોય તે જાણી શકાય તો જ એ નિર્ણયનો મર્મ સમજી શકાય અને એની યોગ્યાયોગ્યતાની ક્સોટી થઈ શકે. ગાંધીજી આમ કરવા માટે સંપૂર્ણપણે અસમર્થ હતા. ઉપવાસની જાહેરાતની સવારે જ ચર્ચામાં સરદાર પટેલને કહ્યું હતું; ‘‘બધા જ વિચારો માણસ બીજાને જણાવતો હશે શું ? જણાવી શકે કે ? | તેમણે કહ્યું કે જે વિચારો અને હકીકતો આ નિર્ણયમાં નિમિત્તરૂપ બન્યાં હોય તે જાણી શકાય તો જ એ નિર્ણયનો મર્મ સમજી શકાય અને એની યોગ્યાયોગ્યતાની ક્સોટી થઈ શકે. ગાંધીજી આમ કરવા માટે સંપૂર્ણપણે અસમર્થ હતા. ઉપવાસની જાહેરાતની સવારે જ ચર્ચામાં સરદાર પટેલને કહ્યું હતું; ‘‘બધા જ વિચારો માણસ બીજાને જણાવતો હશે શું ? જણાવી શકે કે ?’’<ref>અ. દે., Vol. 55, P. 73</ref> ગાંધીજી માટે આ નિર્ણય તર્કની પર હતો; કવિએ તર્ક સ્પષ્ટ કરવા કહ્યું. કવિએ કહ્યું કે સૃષ્ટિના આદિકાળથી કેટલાંક પાપો અને અન્યાય ચાલ્યાં કરે છે, જે જીવનનાં ઘાતક છે. જે આદર્શ છે, તે શાશ્વત છે, જીવનને પોષનારાં છે. આ આદર્શની ઝાંખી કેમ થાય ? ‘‘તે તે સદાકાળ સત્યના સંદેશવાહકો દ્વારા પ્રગટ થવાની રાહ જોઈ રહ્યા હોય છે. એ સંદેશવાહકોને પોતાની આસપાસની અશુદ્ધિની અને અપૂર્ણતા જોઈને નિરાશા કે નિરુત્સાહથી જીવનનું કાર્યક્ષેત્ર છોડીને ચાલ્યા જવાનો જરાય અધિકાર નથી. મારે આપને કહેવું એ ધૃષ્ટતા ગણાય, પણ બુદ્ધ ભગવાનને જગતમાં અનેક દુ:ખોનું ભાન થયા પછી તેમણે જીવનની આખરની ઘડી સુધી મુક્તિમાર્ગનો ઉપદેશ કરવો ચાલુ રાખેલો. શરીરયાત્રા કે ધર્મયાત્રા કરતાં જ્યારે મૃત્યુ અનિવાર્ય થઈ પડે ત્યારે સામે મોઢે વીરતાથી તેને ભેટવું રહ્યું. પણ જીવનનો અંતિમ આદર્શ સિદ્ધ કરવાનો બીજો એકે માર્ગ જ રહ્યો નથી એવી સ્થિતિ ન આવે ત્યાં સુધી આપણને પોતાની મેળે મૃત્યુ નોતરવાનો અધિકાર નથી.’’<ref>9 મે નો પત્ર, હરિજન બંધુ, P. 181</ref> | ||
કવિ ટાગોરે કહ્યું કે આ મહાવ્રત આદરવામાં ગાંધીજીની ભૂલ થઈ હોય તે અસંભવ નથી, વળી હવે ભૂલ સુધારવાની તક પણ નથી. આ વિચારથી તેઓ કંપી ઊઠે છે, અને આગ્રહપૂર્વક વિનંતી કરે છે કે, ‘‘ઈશ્વરે જે લીલા રચી છે તેને સારુ આપ તેની સાથે દેહદંડનું રૂસણું ન આદરો; અને સંપૂર્ણતાનો જે આદર્શ મનુષ્યજીવનની પરાકાષ્ઠા છે તેને પહોંચવાની, તેને પ્રગટ કરવાની અનેક સંધિઓ આપીને ઈશ્વરે જીવનની જે મહામૂલી બક્ષિસ આપેલી છે તેને આમ તરછોડીને ફેંકી ન દો. | કવિ ટાગોરે કહ્યું કે આ મહાવ્રત આદરવામાં ગાંધીજીની ભૂલ થઈ હોય તે અસંભવ નથી, વળી હવે ભૂલ સુધારવાની તક પણ નથી. આ વિચારથી તેઓ કંપી ઊઠે છે, અને આગ્રહપૂર્વક વિનંતી કરે છે કે, ‘‘ઈશ્વરે જે લીલા રચી છે તેને સારુ આપ તેની સાથે દેહદંડનું રૂસણું ન આદરો; અને સંપૂર્ણતાનો જે આદર્શ મનુષ્યજીવનની પરાકાષ્ઠા છે તેને પહોંચવાની, તેને પ્રગટ કરવાની અનેક સંધિઓ આપીને ઈશ્વરે જીવનની જે મહામૂલી બક્ષિસ આપેલી છે તેને આમ તરછોડીને ફેંકી ન દો.’’<ref>એજન</ref> | ||
છતાં, તેઓ ગાંધીજીને લાધેલા સત્યને, તેમણે સાંભળેલા અને જેની સામે તેઓ નિરાધાર થયા હતા એવા અંતર્યામીના અવાજને પડકારતા નથી. ‘‘મારે કબૂલ કરવું જોઈએ કે આપને જે દર્શન થયું છે તે મને થયેલું નથી, તેમજ અંતર્યામીનો જે અવાજ આપને સંભળાયેલો છે તેનું પૂરું આકલન મારાથી થઈ શકે તેમ નથી; તેથી ગમે તે થાય તોપણ આપે કરેલો નિશ્ચય સાચો છે એમ માનવાનો, અને મારી અશ્રદ્ધાએ મારી અજ્ઞાનજનિત ભીરુતાનું પરિણામ હશે એમ માનવાનો પ્રયાસ કરીશ. | છતાં, તેઓ ગાંધીજીને લાધેલા સત્યને, તેમણે સાંભળેલા અને જેની સામે તેઓ નિરાધાર થયા હતા એવા અંતર્યામીના અવાજને પડકારતા નથી. ‘‘મારે કબૂલ કરવું જોઈએ કે આપને જે દર્શન થયું છે તે મને થયેલું નથી, તેમજ અંતર્યામીનો જે અવાજ આપને સંભળાયેલો છે તેનું પૂરું આકલન મારાથી થઈ શકે તેમ નથી; તેથી ગમે તે થાય તોપણ આપે કરેલો નિશ્ચય સાચો છે એમ માનવાનો, અને મારી અશ્રદ્ધાએ મારી અજ્ઞાનજનિત ભીરુતાનું પરિણામ હશે એમ માનવાનો પ્રયાસ કરીશ.’’<ref>એજન</ref> | ||
કવિ ટાગોર પોતાની અશ્રદ્ધા અને આશંકા વ્યક્ત કરે છે પણ તેનાં મૂળ હજુ તેઓને પોતાની અજ્ઞાનજનિત ભીરુતામાં જણાય છે. તેઓ ગાંધીજીના ઉપવાસ કરવાના નિર્ણયને કદાચ ભૂલ ભરેલો છે તેમ સૂચવે છે, પયગંબરોને જીવનનું દાન આસપાસના મળને દૂર કરવાની હઠમાં આપવાનો અધિકાર નથી કારણ કે આવા સત્યના સંદેશવાહકોએ જે શાશ્વત આદર્શ છે તેને પ્રગટ કરવાનો છે; પરંતુ આ પત્રમાં તેઓ ગાંધીજીના આવા ઉપવાસ કરવાના, આત્મશુદ્ધિ કરવાના, અંતર્યામીના અવાજને સાંભળવાના અધિકારમાત્ર સામે અવાજ નથી ઉઠાવતા, તેનું ઔચિત્ય કે તેની સંભાવના સામે પ્રશ્ન નથી ઉઠાવતા. | કવિ ટાગોર પોતાની અશ્રદ્ધા અને આશંકા વ્યક્ત કરે છે પણ તેનાં મૂળ હજુ તેઓને પોતાની અજ્ઞાનજનિત ભીરુતામાં જણાય છે. તેઓ ગાંધીજીના ઉપવાસ કરવાના નિર્ણયને કદાચ ભૂલ ભરેલો છે તેમ સૂચવે છે, પયગંબરોને જીવનનું દાન આસપાસના મળને દૂર કરવાની હઠમાં આપવાનો અધિકાર નથી કારણ કે આવા સત્યના સંદેશવાહકોએ જે શાશ્વત આદર્શ છે તેને પ્રગટ કરવાનો છે; પરંતુ આ પત્રમાં તેઓ ગાંધીજીના આવા ઉપવાસ કરવાના, આત્મશુદ્ધિ કરવાના, અંતર્યામીના અવાજને સાંભળવાના અધિકારમાત્ર સામે અવાજ નથી ઉઠાવતા, તેનું ઔચિત્ય કે તેની સંભાવના સામે પ્રશ્ન નથી ઉઠાવતા. | ||
કવિએ આ પત્ર લખ્યો ત્યારે ગાંધીજીના ઉપવાસ શરૂ થઈ ચૂક્યા હતા. આથી આશંકા હોવા છતાં કવિએ તેમના અગ્નિહોત્રની સફળતાની પ્રાર્થના મોકલતાં કહ્યું; ‘‘મહાત્માજીને સારુ હું પ્રાર્થના કરું છું. આ તપ આપને સનાતન સત્યની નજીક લઈ જાઓ અને દુનિયાના દુ:ખભારથી આપને હળવા કરો, જેથી આપનો આત્મા તે દુ:ખ સામે અનાસક્તની કડકાઈથી સંગ્રામ માંડવા વધુ પ્રસન્નતા પામે. | કવિએ આ પત્ર લખ્યો ત્યારે ગાંધીજીના ઉપવાસ શરૂ થઈ ચૂક્યા હતા. આથી આશંકા હોવા છતાં કવિએ તેમના અગ્નિહોત્રની સફળતાની પ્રાર્થના મોકલતાં કહ્યું; ‘‘મહાત્માજીને સારુ હું પ્રાર્થના કરું છું. આ તપ આપને સનાતન સત્યની નજીક લઈ જાઓ અને દુનિયાના દુ:ખભારથી આપને હળવા કરો, જેથી આપનો આત્મા તે દુ:ખ સામે અનાસક્તની કડકાઈથી સંગ્રામ માંડવા વધુ પ્રસન્નતા પામે.’’<ref>હરિજન બંધુ, ખાસ અંક 13 મો, 24 May, 1933, P. 1</ref> | ||
9 મે નો પત્ર લખ્યા પછી પણ કવિ ટાગોર ગાંધીજીના ઉપવાસની મહાવાણીને સાંભળવાનો, તેને સમજવાનો યત્ન કરતા રહ્યા. અગાઉના, 1932ના ઉપવાસમાં તો તેમને ગાંધીજીનો દેહત્યાગ પણ સ્વીકાર્ય હતો. એ સંદેશો હિંદની પ્રજાએ પરંપરાથી રચેલા અને ચાલી આવતા સામાજિક કારાગારને તોડી, પ્રજાનું માણસજાત તરીકે ઐક્ય સાધવાનો હતો, દરેકને મુકાતપણે પોતાની સર્ગશક્તિનો વિકાસ કરવાની શક્યતા ઊભી કરવાનો હતો. કવિ માટે આ સંદેશ એટલો ઉદાત્ત અને મહામૂલો હતો કે જેના માટે તેઓ માનવજાત જે શ્રેષ્ઠ બલિદાન આપવા સક્ષમ હતી – ગાંધીજીનું જીવનદાન –તે પણ આપવા તૈયાર હતા. આ બીજા પ્રાયોપ્રવેશનમાં તેમને એ સાદ સંભળાયો નહીં. જ્યારે ગાંધીજી માટે આ તેમના સૌથી ધાર્મિક અને પવિત્ર ઉપવાસ હતા. આ પત્ર લખ્યાના બે દિવસ પછી 11 મે, 1933ના રોજ દાર્જિલિંગથી કવિએ બીજો પત્ર લખ્યો. આ પત્રમાં બે દિવસ પહેલાં લખાયેલા પત્ર કરતાં જુદો સાદ છે, તેમની આશંકા અને અશ્રદ્ધા વધુ ઘેરી અને પાયાની બની છે. તેઓ કહે છે; ‘‘આપે જે છેવટનો સંદેશો જગતને આપ્યો છે એનો મર્મ સમજવા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. બુદ્ધે એમના જીવનના પ્રત્યેક મહાકાર્ય દ્વારા ભૂતમાત્ર પ્રત્યેના અસીમ પ્રેમનો જ ઉપદેશ કર્યો હતો. ઈસુ ખ્રિસ્તે કહેલું, ‘શત્રુ પ્રત્યે પણ પ્રેમ રાખજો’ અને જે લોકોએ એમનો વધ કર્યો એમને વિશે પણ પ્રભુ પાસે ક્ષમા યાચી એ એમના ઉપદેશની પરાકાષ્ઠા હતી. હું સમજું છું ત્યાં સુધી આપે જે ઉપવાસ આદર્યો છે તેમાં આપણા દેશબંધુઓનાં પાપોનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાનો ઉદ્દેશ રહેલો છે. પણ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાનો સાચો અને શૂરાનો માર્ગ તો એ છે કે જે અભાગિયા જીવોને પોતે શું કરી રહ્યા છે તેનું ભાન નથી. તેમને કાજે પ્રતિદિન અખંડ પ્રયત્ન કરવો. | 9 મે નો પત્ર લખ્યા પછી પણ કવિ ટાગોર ગાંધીજીના ઉપવાસની મહાવાણીને સાંભળવાનો, તેને સમજવાનો યત્ન કરતા રહ્યા. અગાઉના, 1932ના ઉપવાસમાં તો તેમને ગાંધીજીનો દેહત્યાગ પણ સ્વીકાર્ય હતો. એ સંદેશો હિંદની પ્રજાએ પરંપરાથી રચેલા અને ચાલી આવતા સામાજિક કારાગારને તોડી, પ્રજાનું માણસજાત તરીકે ઐક્ય સાધવાનો હતો, દરેકને મુકાતપણે પોતાની સર્ગશક્તિનો વિકાસ કરવાની શક્યતા ઊભી કરવાનો હતો. કવિ માટે આ સંદેશ એટલો ઉદાત્ત અને મહામૂલો હતો કે જેના માટે તેઓ માનવજાત જે શ્રેષ્ઠ બલિદાન આપવા સક્ષમ હતી – ગાંધીજીનું જીવનદાન –તે પણ આપવા તૈયાર હતા. આ બીજા પ્રાયોપ્રવેશનમાં તેમને એ સાદ સંભળાયો નહીં. જ્યારે ગાંધીજી માટે આ તેમના સૌથી ધાર્મિક અને પવિત્ર ઉપવાસ હતા. આ પત્ર લખ્યાના બે દિવસ પછી 11 મે, 1933ના રોજ દાર્જિલિંગથી કવિએ બીજો પત્ર લખ્યો. આ પત્રમાં બે દિવસ પહેલાં લખાયેલા પત્ર કરતાં જુદો સાદ છે, તેમની આશંકા અને અશ્રદ્ધા વધુ ઘેરી અને પાયાની બની છે. તેઓ કહે છે; ‘‘આપે જે છેવટનો સંદેશો જગતને આપ્યો છે એનો મર્મ સમજવા પ્રયત્ન કરી રહ્યો છું. બુદ્ધે એમના જીવનના પ્રત્યેક મહાકાર્ય દ્વારા ભૂતમાત્ર પ્રત્યેના અસીમ પ્રેમનો જ ઉપદેશ કર્યો હતો. ઈસુ ખ્રિસ્તે કહેલું, ‘શત્રુ પ્રત્યે પણ પ્રેમ રાખજો’ અને જે લોકોએ એમનો વધ કર્યો એમને વિશે પણ પ્રભુ પાસે ક્ષમા યાચી એ એમના ઉપદેશની પરાકાષ્ઠા હતી. હું સમજું છું ત્યાં સુધી આપે જે ઉપવાસ આદર્યો છે તેમાં આપણા દેશબંધુઓનાં પાપોનું પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાનો ઉદ્દેશ રહેલો છે. પણ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાનો સાચો અને શૂરાનો માર્ગ તો એ છે કે જે અભાગિયા જીવોને પોતે શું કરી રહ્યા છે તેનું ભાન નથી. તેમને કાજે પ્રતિદિન અખંડ પ્રયત્ન કરવો.’’<ref>‘કવિના પત્રો’, 11 મે, 1933નો પત્ર, હરિજનબંધુ, 2 જુલાઈ, 1933, P. 131</ref> | ||
કવિ ભગવાન બુદ્ધ અને પ્રભુ ઈસુના આદર્શથી ગાંધીજીનાં કૃત્યો જ માપે છે. આ દર્શાવે છે કે તેમની ગાંધીજી પાસેથી અપેક્ષા શું અને કેવા પ્રકારની હતી. ગાંધીજીનું કોઈ પણ કૃત્ય સત્યના સંદેશવાહકને, પયગંબરને છાજે એવું ન હોય તે કવિને મંજૂર નથી. આથી કવિની અશ્રદ્ધા જુદી ભૂમિકાએથી અને જુદા દાર્શનિક ધરાતલની નીપજ છે. કવિ ટાગોર પહેલી વાર ઉપવાસ દ્વારા પ્રાયશ્ચિત્ત વિશે શંકા કરે છે. ગાંધીજીના ઉપવાસ પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વરૂપે હતા કે નહીં તે વિષય જુદો છે. પણ કવિનો પ્રાયશ્ચિત્તનો રસ્તો આત્મપીડન, દેહત્યાગ નહીં પણ પ્રતિદિન અખંડ પ્રયત્નનો છે, આ જ પ્રાયશ્ચિત્તનો એકમાત્ર સાચો, સારો અને શૂરાનો રસ્તો છે. કવિ સાચો રસ્તો બતાવે છે પણ આમાં એક આશંકા, જે પાયાની છે તે વ્યક્ત થતી નથી. મૂળ સવાલ એ છે કે ગાંધીજી જેવી વ્યક્તિ –કોઈ પણ વ્યક્તિ – સતત આત્મશુદ્ધિ દ્વારા, દેહાંતે પણ, પોતાની આસપાસના મળને, આસપાસની અશુદ્ધિને દૂર કરી શકે કે નહીં. ગાંધીજીના જીવન અને પ્રયોગની મૂળભૂત ધારણાઓમાંની આ એક ધારણા હતી. કવિ આ ધારણા સામે પ્રશ્ન કરી રહ્યા નથી, તેઓ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાની જરૂર વિશે પણ સાશંક નથી, તેમનો માર્ગ જુદો છે. | કવિ ભગવાન બુદ્ધ અને પ્રભુ ઈસુના આદર્શથી ગાંધીજીનાં કૃત્યો જ માપે છે. આ દર્શાવે છે કે તેમની ગાંધીજી પાસેથી અપેક્ષા શું અને કેવા પ્રકારની હતી. ગાંધીજીનું કોઈ પણ કૃત્ય સત્યના સંદેશવાહકને, પયગંબરને છાજે એવું ન હોય તે કવિને મંજૂર નથી. આથી કવિની અશ્રદ્ધા જુદી ભૂમિકાએથી અને જુદા દાર્શનિક ધરાતલની નીપજ છે. કવિ ટાગોર પહેલી વાર ઉપવાસ દ્વારા પ્રાયશ્ચિત્ત વિશે શંકા કરે છે. ગાંધીજીના ઉપવાસ પ્રાયશ્ચિત્ત સ્વરૂપે હતા કે નહીં તે વિષય જુદો છે. પણ કવિનો પ્રાયશ્ચિત્તનો રસ્તો આત્મપીડન, દેહત્યાગ નહીં પણ પ્રતિદિન અખંડ પ્રયત્નનો છે, આ જ પ્રાયશ્ચિત્તનો એકમાત્ર સાચો, સારો અને શૂરાનો રસ્તો છે. કવિ સાચો રસ્તો બતાવે છે પણ આમાં એક આશંકા, જે પાયાની છે તે વ્યક્ત થતી નથી. મૂળ સવાલ એ છે કે ગાંધીજી જેવી વ્યક્તિ –કોઈ પણ વ્યક્તિ – સતત આત્મશુદ્ધિ દ્વારા, દેહાંતે પણ, પોતાની આસપાસના મળને, આસપાસની અશુદ્ધિને દૂર કરી શકે કે નહીં. ગાંધીજીના જીવન અને પ્રયોગની મૂળભૂત ધારણાઓમાંની આ એક ધારણા હતી. કવિ આ ધારણા સામે પ્રશ્ન કરી રહ્યા નથી, તેઓ પ્રાયશ્ચિત્ત કરવાની જરૂર વિશે પણ સાશંક નથી, તેમનો માર્ગ જુદો છે. | ||
હવે પછી તેઓ વ્યક્તિ અને સમષ્ટિ, વૈયક્તિક અને સાર્વત્રિક, સાધન અને સાધ્યના ત્રણ સ્તરે દલીલ કરે છે. | હવે પછી તેઓ વ્યક્તિ અને સમષ્ટિ, વૈયક્તિક અને સાર્વત્રિક, સાધન અને સાધ્યના ત્રણ સ્તરે દલીલ કરે છે. | ||
‘‘જે ઉપવાસની પાપાચારીઓ પર પ્રત્યક્ષ અસર કશી પડવાની નથી, અને જેનાથી માણસની સેવા શક્તિ એકાએક હણાઈ જાય છે એવા ઉપવાસનો માર્ગ જગતવ્યાપી થઈ ન શકે, આખું જગત એ માર્ગ ગ્રહણ કરી ન શકે. અને તેથી જે પુરુષ આખી માનવજાતનો પ્રતિનિધિ છે, જેના પર એ ભાર આવી પડેલો છે તેનાથી તો એ માર્ગ ગ્રહણ કરી શકાય જ નહીં. | ‘‘જે ઉપવાસની પાપાચારીઓ પર પ્રત્યક્ષ અસર કશી પડવાની નથી, અને જેનાથી માણસની સેવા શક્તિ એકાએક હણાઈ જાય છે એવા ઉપવાસનો માર્ગ જગતવ્યાપી થઈ ન શકે, આખું જગત એ માર્ગ ગ્રહણ કરી ન શકે. અને તેથી જે પુરુષ આખી માનવજાતનો પ્રતિનિધિ છે, જેના પર એ ભાર આવી પડેલો છે તેનાથી તો એ માર્ગ ગ્રહણ કરી શકાય જ નહીં.’’<ref>એજન</ref> ફરી એક વાર કવિ ગાંધીજીને આખી માનવજાતના પ્રતિનિધિ ગણાવે છે. આથી તેમનું દરેક કૃત્ય જગતવ્યાપી હોવું જોઈએ. કેવળ જગતવ્યાપી એ અર્થમાં નહીં કે તેની અસર સાર્વત્રિક હોય પણ એ એવો માર્ગ હોય જે તમામ ધારણ કરી શકે, બધા જ એનું અનુસરણ કરી શકે. આથી, જે જગતવ્યાપી ન હોય, સમષ્ટિ ભાગીદાર થઈ શકે એવું ન હોય તેવું કોઈ પણ પગલું ભરવું સુધારક કે પયગંબર માટે હિતાવહ નથી. તેઓ કહે છે કે જો ગાંધીજીનું ઉદાહરણ બધા જ પુણ્યાત્માઓ કરે તો જગત પુણ્યાત્માવિહોણું થઈ જાય અને મંદ, શિથિલ અને દલિત એવો માનવસંઘ અજ્ઞાન અને અન્યાયના અગાધ અંધારમાં ડૂબી જાય. | ||
ગાંધીજીએ ઉપવાસની જાહેરાત કરતી વખતે અન્ય કોઈને તેમનું અનુકરણ કરવાની, તેમની સાથે કે પાછળ ઉપવાસ કરવાની સ્પષ્ટ મનાઈ ફરમાવી હતી, આવા અનુકરણ કે સહાનુભૂતિના ઉપવાસને તેમણે ‘તામસી તપ’ કહ્યું હતું. વળી આત્મશુદ્ધિના ઉપવાસનો અધિકાર શુદ્ધ અંત:કરણવાળા, બ્રહ્મચારી, અહિંસક, અપરિગ્રહી, અસ્તેય પાલક અને નખશિખ સત્યનિષ્ઠ દ્વારા જ થઈ શકે તેવું પણ જાહેર કર્યું હતું. | ગાંધીજીએ ઉપવાસની જાહેરાત કરતી વખતે અન્ય કોઈને તેમનું અનુકરણ કરવાની, તેમની સાથે કે પાછળ ઉપવાસ કરવાની સ્પષ્ટ મનાઈ ફરમાવી હતી, આવા અનુકરણ કે સહાનુભૂતિના ઉપવાસને તેમણે ‘તામસી તપ’ કહ્યું હતું. વળી આત્મશુદ્ધિના ઉપવાસનો અધિકાર શુદ્ધ અંત:કરણવાળા, બ્રહ્મચારી, અહિંસક, અપરિગ્રહી, અસ્તેય પાલક અને નખશિખ સત્યનિષ્ઠ દ્વારા જ થઈ શકે તેવું પણ જાહેર કર્યું હતું. | ||
કવિ ટાગોર તેમના આ વિધાનને અને તેથી પણ વધારે ઊંડા ઊતરીને, અંગત સાધનાનો અધિકાર, આવા અગ્નિહોત્રનો અધિકાર કેવળ પોતાને છે, એવા ગાંધીજીના કથનને પડકારે છે. આ દ્વારા તેઓ ગાંધીજીના આત્મશુદ્ધિના જાહેરપ્રયાસ પર પ્રશ્ન કરે છે. ‘‘તપસ્યાની આ પદ્ધતિ આપની એકલાની જ સાધના દ્વારા અસરકારક નીવડે અને બીજાને માટે એનો કશો અર્થ નથી, એમ કહેવાનો આપને અધિકાર નથી. એ સાચું હોય ને એ આપના એકલાના જ બલિદાનથી આરંભાનારીને ત્યાં જ વિરમનારી ગૂઢ ક્રિયા હોય તો આપે તે પૂરેપૂરા એકાંતમાં કરવી જોઈતી હતી. | કવિ ટાગોર તેમના આ વિધાનને અને તેથી પણ વધારે ઊંડા ઊતરીને, અંગત સાધનાનો અધિકાર, આવા અગ્નિહોત્રનો અધિકાર કેવળ પોતાને છે, એવા ગાંધીજીના કથનને પડકારે છે. આ દ્વારા તેઓ ગાંધીજીના આત્મશુદ્ધિના જાહેરપ્રયાસ પર પ્રશ્ન કરે છે. ‘‘તપસ્યાની આ પદ્ધતિ આપની એકલાની જ સાધના દ્વારા અસરકારક નીવડે અને બીજાને માટે એનો કશો અર્થ નથી, એમ કહેવાનો આપને અધિકાર નથી. એ સાચું હોય ને એ આપના એકલાના જ બલિદાનથી આરંભાનારીને ત્યાં જ વિરમનારી ગૂઢ ક્રિયા હોય તો આપે તે પૂરેપૂરા એકાંતમાં કરવી જોઈતી હતી.’’<ref>એજન</ref> ગાંધીજીની સાધના સામે આટલો ગહન દાર્શનિક પ્રશ્ન કેવળ કવિએ જ કર્યો. આ ઉપવાસની જાહેરાત થઈ ત્યારે રાજાજી અને દેવદાસ ગાંધીએ ગાંધીજી સાથે ચર્ચામાં તેમણે | ||
સાંભળેલો અવાજ ખરેખર અંતરાત્માનો અવાજ હતો કે કેમ તેવો સવાલ કર્યો હતો, પણ તેઓએ ગાંધીજીની આવી સાધના કરવાના અધિકારને પડકાર્યો ન હતો. કવિ ટાગોર સાધનાની, આત્મપ્રયોગની શક્યતા પર પ્રશ્ન નથી કરી રહ્યા. તેઓ કહે છે કે ગૂઢ સાધના, જેમાં અન્યનો પ્રવેશ ન હોય, અન્યને અધિકાર ન હોય, અન્ય ઉપર અસર કરવા માટેની ના હોય તેનું જાહેરજીવનમાં સ્થાન નથી. આ તો ગાંધીજીના જીવન, તેમના આધ્યાત્મ, તેમના રાજકીય પ્રયોગ પર મર્મનો ઘા હતો, પાયાનો પ્રશ્ન હતો. | સાંભળેલો અવાજ ખરેખર અંતરાત્માનો અવાજ હતો કે કેમ તેવો સવાલ કર્યો હતો, પણ તેઓએ ગાંધીજીની આવી સાધના કરવાના અધિકારને પડકાર્યો ન હતો. કવિ ટાગોર સાધનાની, આત્મપ્રયોગની શક્યતા પર પ્રશ્ન નથી કરી રહ્યા. તેઓ કહે છે કે ગૂઢ સાધના, જેમાં અન્યનો પ્રવેશ ન હોય, અન્યને અધિકાર ન હોય, અન્ય ઉપર અસર કરવા માટેની ના હોય તેનું જાહેરજીવનમાં સ્થાન નથી. આ તો ગાંધીજીના જીવન, તેમના આધ્યાત્મ, તેમના રાજકીય પ્રયોગ પર મર્મનો ઘા હતો, પાયાનો પ્રશ્ન હતો. | ||
ગાંધીજીની સાધનાની ખૂબી જ એ હતી કે તેમાં વ્યક્તિ-સમષ્ટિ, આધ્યાત્મિક-રાજકીય, સાધના અને પ્રયોગ વચ્ચેની ભેદરેખાઓ ભૂંસાતી હતી. આ બધાં ક્ષેત્રોના તાણા-વાણાથી નવી ભાત ઊભરતી હતી. કવિ ટાગોરની અપેક્ષા ગાંધીજી પાસેથી જુદી જ છે. તેઓ ઇચ્છે છે કે ગાંધીજીનો મહાસંદેશ કેવળ વ્યક્તિગત શ્રેયનો, કેવળ પોતાની આત્મશુદ્ધિનો ન હોય. તેઓ ગાંધીજી પાસેથી સર્વ અનુસરી શકે તેવા મહાસંદેશની અપેક્ષા રાખે છે. | ગાંધીજીની સાધનાની ખૂબી જ એ હતી કે તેમાં વ્યક્તિ-સમષ્ટિ, આધ્યાત્મિક-રાજકીય, સાધના અને પ્રયોગ વચ્ચેની ભેદરેખાઓ ભૂંસાતી હતી. આ બધાં ક્ષેત્રોના તાણા-વાણાથી નવી ભાત ઊભરતી હતી. કવિ ટાગોરની અપેક્ષા ગાંધીજી પાસેથી જુદી જ છે. તેઓ ઇચ્છે છે કે ગાંધીજીનો મહાસંદેશ કેવળ વ્યક્તિગત શ્રેયનો, કેવળ પોતાની આત્મશુદ્ધિનો ન હોય. તેઓ ગાંધીજી પાસેથી સર્વ અનુસરી શકે તેવા મહાસંદેશની અપેક્ષા રાખે છે. | ||
‘‘મહાસંદેશ તો બધા વિશ્વવ્યાપી એટલે કે કોઈ પણ મનુષ્ય અનુસરી શકે એવા હોવા જોઈએ. એવા ન હોય તો કદી ઉચ્ચારવા જ ન જોઈએ. | ‘‘મહાસંદેશ તો બધા વિશ્વવ્યાપી એટલે કે કોઈ પણ મનુષ્ય અનુસરી શકે એવા હોવા જોઈએ. એવા ન હોય તો કદી ઉચ્ચારવા જ ન જોઈએ.’’<ref>એજન</ref> | ||
અંતે કવિએ ગાંધીજીને કહ્યું કે તેઓ રાષ્ટ્રના ગૌરવની, તેના મહિમાની, તેની કીર્તિની સાક્ષાત્ પ્રતિમા છે. તેમના જેવા અમેયાત્માનું જીવન અકારણ અંત તરફ ઘસડાઈ જાય તેવું દૃશ્ય આંખો જીરવી ન શકે અને આથી ઉપવાસ વિશે પુન:વિચાર કરવો જરૂરી છે. છેલ્લી લીટીમાં ફરી વાર તેમણે વ્યક્તિ-સમષ્ટિના સંબંધની વાત કરી; ‘‘જે કાર્ય આપને એકલાને જ માટે શ્રેયસ્કર છે ને અન્ય મનુષ્યોને માટે નથી એમ માનો તેવું કોઈ પણ કાર્ય આપ કરો મા; એમાંથી પાછા વળો. | અંતે કવિએ ગાંધીજીને કહ્યું કે તેઓ રાષ્ટ્રના ગૌરવની, તેના મહિમાની, તેની કીર્તિની સાક્ષાત્ પ્રતિમા છે. તેમના જેવા અમેયાત્માનું જીવન અકારણ અંત તરફ ઘસડાઈ જાય તેવું દૃશ્ય આંખો જીરવી ન શકે અને આથી ઉપવાસ વિશે પુન:વિચાર કરવો જરૂરી છે. છેલ્લી લીટીમાં ફરી વાર તેમણે વ્યક્તિ-સમષ્ટિના સંબંધની વાત કરી; ‘‘જે કાર્ય આપને એકલાને જ માટે શ્રેયસ્કર છે ને અન્ય મનુષ્યોને માટે નથી એમ માનો તેવું કોઈ પણ કાર્ય આપ કરો મા; એમાંથી પાછા વળો.’’<ref>એજન</ref>06 | ||
કવિ માને છે કે પયગંબરને, સત્યના સંદેશવાહકને કોઈ પણ સ્વાર્થી કૃત્ય, કેવળ પોતાના શ્રેય માટેનું કૃત્ય કરવાનો અધિકાર નથી, પયગંબરનાં તમામ કૃત્યો – ખાસ કરીને આધ્યાત્મિક સાધના – જગતવ્યાપી હોવાં જોઈએ, તમામ માનવજાતને કાજે હોવાં જોઈએ. | કવિ માને છે કે પયગંબરને, સત્યના સંદેશવાહકને કોઈ પણ સ્વાર્થી કૃત્ય, કેવળ પોતાના શ્રેય માટેનું કૃત્ય કરવાનો અધિકાર નથી, પયગંબરનાં તમામ કૃત્યો – ખાસ કરીને આધ્યાત્મિક સાધના – જગતવ્યાપી હોવાં જોઈએ, તમામ માનવજાતને કાજે હોવાં જોઈએ. | ||
ગાંધીજીને 8મી મેના રોજ, ઉપવાસ શરૂ કર્યો તે દિવસે સાંજે સરકારે | ગાંધીજીને 8મી મેના રોજ, ઉપવાસ શરૂ કર્યો તે દિવસે સાંજે સરકારે છોડેલા<ref>ગાંધીજીના છુટકારા વિશે રાજાજીએ લખ્યું; ‘‘ગાંધીજી છૂટ્યા તો ખરા, પણ એમના અનશનની પ્રતિજ્ઞા હજુ કાયમ છે એ આપણે યાદ રાખવું જોઈએ. 21 દિવસના યજ્ઞમાંથી એમણે પાર ઊતરવું રહ્યું છે. સરકાર ભારે જવાબદારીમાંથી છૂટી છે, પણ ગાંધીજી પર તો નવું બંધન આવી પડ્યું છે, તેમના પરની જવાબદારી વધી છે. એ તેમને પાપ સામેના પ્રાણાંતિક યુદ્ધમાં કંઈક અંશે વિધ્નરૂપ પણ નીવડે. ઉપવાસને કારણે સરકારને એમને છોડવા પડ્યા ને તેમણે સરકારને આડકતરી રીતે લાચાર કરી મૂકી એવો અર્થ થાય એ એમને સાલે ખરું. આપણે એટલું યાદ રાખીએ કે ઉપવાસ જેલમાં વલ્લભભાઈ, મહાદેવ અને કદાચ બાની સોબતમાં થયો હોત કે એ બહાર થવાનો છે તેથી આપણી ફરજ અને ચિંતામાં કશો ફરક પડતો નથી. | ||
‘‘બાકી કવિવરના કાગળમાં એક-બે વાત એવી છે કે જેનો જવાબ કવિવરે પોતે પોતાનાં ચિરસ્મરણીય ભાષણોમાં આપી દીધો છે. કવિ પોતાના પ્રથમ કાગળમાં કહે છે કે જગતમાં પાપ અને અનિષ્ટ તો અનાદિકાળથી ચાલ્યું આવ્યું છે અને એ પાપને છોડવાને માટે ઉપવાસ ન થાય. ગૌતમ બુદ્ધે ક્યાં ઉપવાસ કર્યા હતા ? પણ ખરી વાત એ છે કે ઉપવાસ સનાતન કે અનાદિ પાપની સામે નહોતા પણ આપણા પોતાના સમાજમાં એક સડા સામે હતા. એ પાપ આખા માનવસમાજની શરમ નથી પણ આપણા પોતાના સમાજની શરમ છે. અને એને વિશે તો કવિવરે પોતાના ભાષણમાં જે કહ્યું છે તેમાં શુદ્ધ સત્ય રહેલું છે : ‘એ જડમૂલ ઘાલી બેઠેલા મહાપાતકની સામે મહાત્માજીએ આજે અંતિમ યુદ્ધની ઘોષણા કરી છે. આપણા દુર્ભાગ્યે કદાચ આ ક્ષેત્રમાં તેમના દેહનું અવસાન થાય પણ ખરું, પણ એ ધર્મયુદ્ધનો ભાર એમણે આપણા દરેકની ઉપર નાંખ્યો છે. એ ભારનું તેઓ દાન કરી જશે.’ આ જ મહાવાક્યોમાં કવિવરના બીજા પત્રની બીજી કંડિકાનો જવાબ રહેલો છે. એમાંનો એમનો ડર અસ્થાને છે. કોઈ મહાસંદેશ વૈયક્તિક નથી હોતા, વિશ્વને ઉદ્દેશીને જ હોય છે અને ગાંધીજી તો અનેક વાર કહી ચૂક્યા છે કે એમના ઉપવાસનો અંત એમની સાથે નહીં આવે, પણ અસ્પૃશ્યતાના અંતની સાથે આવશે. એટલે એમણે આરંભેલા અગ્નિહોત્રમાં એક નહીં પણ અનેક યાજ્ઞિકો ભાગ લેશે અને એને અસ્પૃશ્યતા ભસ્મ થતાં સુધી જાગતું રાખશે. કવિવરનાં હમણાં ટાંકેલાં વચનોમાં એ જ વસ્તુ નહીં તો બીજું શું છે ? એ આખા અગ્નિહોત્રને કવિવરનો આશીર્વાદ છે એમ એમના બીજા ભાષણની આ વાણી સાક્ષી પૂરે છે : ‘જય થાઓ એ તપસ્વીનો એ આ ઘડીએ બેઠા છે – મૃત્યુને સમીપ રાખીને, ભગવાનને અંતરમાં સ્થાપીને, સમસ્ત હૃદયના પ્રેમનો દીવો પ્રગટાવીને. તમે એનો જયધ્વનિ પોકારો. તમારો કંઠસ્વર પહોંચાડો એના આસનની પાસે.’ એવું જ આશીર્વચન એમણે ઉપવાસની પૂર્ણાહુતિને દિવસે મોકલ્યું હતું. | ઉપવાસનાં જોખમનો વિચાર કર્યા કરવો કે આપણી સ્થિતિ વિશે અફસોસ કર્યા કરવો કે આ તપસ્યાના મોઢેથી વખાણ કરવાં એથી કશો લાભ થવાનો નથી. આપણે આ 21 દિવસો પ્રાર્થના અને એક્ગ્ર કામમાં ગાળવા જોઈએ. જે માણસ સાચો પ્રેમ બતાવે છે તે જ સાચી પ્રાર્થના કરે છે. અને સ્વેચ્છા હોંશથી સેવા કરવી એ જ સાચો પ્રેમ પ્રગટ કરવાનો માર્ગ છે.’’ | ||
ઉપવાસની 29 મે, 1933નાં મધ્યાહને પૂર્ણાહુતિ થઈ જ્યારે આ ‘રળિયામણી ઘડી’એ કવિ ટાગોરે પોતાના સંદેશમાં કહ્યું; ‘‘મૃત્યુ જોડે માંડેલી હોડમાંથી જીતીને હવે આપ સત્તાશાળીઓની ધર્મદ્રોહી ધર્માંધતા, ઢોંગી પવિત્રતા અને નૈતિક અધ:પતન સામે સંગ્રામ માંડશો એ રળિયામણી ઘડી ઈશ્વરે કૃપા કરી દેખાડી અને અમને મર્મવેધી ચિંતામાંથી મુક્ત કર્યા તે મહાન અવસરે હૃદયપૂર્વક ઈશ્વરનો પાડ માનું છું. | હરિજનબંધુ, 10 મે, 1933, ખાસ અંક 2, P. 1 | ||
પૂના કરાર થયાના થોડા જ સમયમાં શિક્ષિત બંગાળમાં આ કરારની વિરુદ્ધ જનમત જાગ્રત થયો. આમાં નેતૃત્વ બંગાળના તત્કાલીન એડવોકેટ જનરલ સર નૃપેન્દ્રનાથ | </ref> કવિ ટાગોરના આ બે પત્રોનો ગાંધીજીએ જવાબ તો ન આપ્યો પણ તેને જાહેર અવશ્ય કર્યાં.<ref>હરિજનબંધુ, 2 જુલાઈ 1933, P. 131</ref> આ પત્રો જાહેર થયા તે પહેલા હરિજનબંધુના 18 જૂન, 1933ના અંકમાં કવિએ 1932ના ઉપવાસ વખતે આપેલું પ્રવચન ‘ઉપવાસની મહાવાણી’<ref>એજન, 18 જૂન, 1933, PP. 113-114</ref> અને 25 જૂન, 1933ના અંકમાં ત્યારનું જ ‘યુગાવતાર’<ref>એજન, 26 જૂન, 1933, PP. 125-127</ref> પ્રગટ થયાં. આ કેમ કર્યું અને આ પત્રોને 1932ના ઉપવાસ વખતે કવિના પ્રવચનોને સાથે કેવી રીતે વાંચી શકાય તે અંગે મહાદેવભાઈ કહે છે; ‘‘કવિવરનાં બે ભાષણ ‘હરિજનબંધુ’માં છાપ્યાં પણ એમના ગાંધીજીના ઉપવાસ વિશેના બે કાગળો તો છાપ્યા નહીં, એમાં કવિવરને અન્યાય તો ન થતો હોય એમ એક મિત્ર પૂછે છે. જરાય અન્યાય નથી થતો, છતાં એ બંને પત્રો પણ અંકમાં છાપીએ છીએ. એ ભાષણો છાપવાની તો એટલા માટે જરૂર પડી કે એ ભાષણોની સુધરેલી આવૃત્તિ છેક આ મહિનામાં શ્રી કાલિદાસ નાગે કવિવરના એક લેખ તરીકે બહાર પાડી છે. અને એ સકારણ છે. ઉપવાસના તત્વ વિશે એ ભાષણોમાં કવિવરના દીર્ઘચિંતન ભરેલા વિચારો ઉતારવામાં આવેલા છે, અને એ વિચારો કવિવરના ગાંધીજીની ઉપરના મે મહિનાના પત્રોથી જરાય ઓછાવત્તા થતા નથી. આ પત્રોમાં કવિવરનું કોમળ હૃદય પોતાનું દુ:ખ રોઈ રહ્યું છે, અને દુ:ખ રોતાં રોતાં પણ પાછા અજબ વિનમ્રતાથી કહે છે : ‘ગમે તે થાય તોપણ તમે કરેલો નિશ્ચય સાચો છે એમ માનવાનો અને મારી અશ્રદ્ધા એ મારી અજ્ઞાનજનક ભીરુતાનું પરિણામ હશે એમ માનવાનો પ્રયત્ન કરીશ.’ ‘અજ્ઞાનજનક ભીરુતા’નું નહીં, પણ ચોસઠ વર્ષે આવેલા 21 દિવસના ઉપવાસનો અંત કદાચ અણધાર્યો આવ્યો તો કેવી આફત આવશે એ અતીવ પ્રેમભરી ચિંતાનું પરિણામ હતું એમ અવશ્ય કહેવાય. | ||
‘‘બાકી કવિવરના કાગળમાં એક-બે વાત એવી છે કે જેનો જવાબ કવિવરે પોતે પોતાનાં ચિરસ્મરણીય ભાષણોમાં આપી દીધો છે. કવિ પોતાના પ્રથમ કાગળમાં કહે છે કે જગતમાં પાપ અને અનિષ્ટ તો અનાદિકાળથી ચાલ્યું આવ્યું છે અને એ પાપને છોડવાને માટે ઉપવાસ ન થાય. ગૌતમ બુદ્ધે ક્યાં ઉપવાસ કર્યા હતા ? પણ ખરી વાત એ છે કે ઉપવાસ સનાતન કે અનાદિ પાપની સામે નહોતા પણ આપણા પોતાના સમાજમાં એક સડા સામે હતા. એ પાપ આખા માનવસમાજની શરમ નથી પણ આપણા પોતાના સમાજની શરમ છે. અને એને વિશે તો કવિવરે પોતાના ભાષણમાં જે કહ્યું છે તેમાં શુદ્ધ સત્ય રહેલું છે : ‘એ જડમૂલ ઘાલી બેઠેલા મહાપાતકની સામે મહાત્માજીએ આજે અંતિમ યુદ્ધની ઘોષણા કરી છે. આપણા દુર્ભાગ્યે કદાચ આ ક્ષેત્રમાં તેમના દેહનું અવસાન થાય પણ ખરું, પણ એ ધર્મયુદ્ધનો ભાર એમણે આપણા દરેકની ઉપર નાંખ્યો છે. એ ભારનું તેઓ દાન કરી જશે.’ આ જ મહાવાક્યોમાં કવિવરના બીજા પત્રની બીજી કંડિકાનો જવાબ રહેલો છે. એમાંનો એમનો ડર અસ્થાને છે. કોઈ મહાસંદેશ વૈયક્તિક નથી હોતા, વિશ્વને ઉદ્દેશીને જ હોય છે અને ગાંધીજી તો અનેક વાર કહી ચૂક્યા છે કે એમના ઉપવાસનો અંત એમની સાથે નહીં આવે, પણ અસ્પૃશ્યતાના અંતની સાથે આવશે. એટલે એમણે આરંભેલા અગ્નિહોત્રમાં એક નહીં પણ અનેક યાજ્ઞિકો ભાગ લેશે અને એને અસ્પૃશ્યતા ભસ્મ થતાં સુધી જાગતું રાખશે. કવિવરનાં હમણાં ટાંકેલાં વચનોમાં એ જ વસ્તુ નહીં તો બીજું શું છે ? એ આખા અગ્નિહોત્રને કવિવરનો આશીર્વાદ છે એમ એમના બીજા ભાષણની આ વાણી સાક્ષી પૂરે છે : ‘જય થાઓ એ તપસ્વીનો એ આ ઘડીએ બેઠા છે – મૃત્યુને સમીપ રાખીને, ભગવાનને અંતરમાં સ્થાપીને, સમસ્ત હૃદયના પ્રેમનો દીવો પ્રગટાવીને. તમે એનો જયધ્વનિ પોકારો. તમારો કંઠસ્વર પહોંચાડો એના આસનની પાસે.’ એવું જ આશીર્વચન એમણે ઉપવાસની પૂર્ણાહુતિને દિવસે મોકલ્યું હતું.’’<ref>હરિજનબંધુ, 2 જુલાઈ, 1933, P. 130</ref> | |||
ઉપવાસની 29 મે, 1933નાં મધ્યાહને પૂર્ણાહુતિ થઈ જ્યારે આ ‘રળિયામણી ઘડી’એ કવિ ટાગોરે પોતાના સંદેશમાં કહ્યું; ‘‘મૃત્યુ જોડે માંડેલી હોડમાંથી જીતીને હવે આપ સત્તાશાળીઓની ધર્મદ્રોહી ધર્માંધતા, ઢોંગી પવિત્રતા અને નૈતિક અધ:પતન સામે સંગ્રામ માંડશો એ રળિયામણી ઘડી ઈશ્વરે કૃપા કરી દેખાડી અને અમને મર્મવેધી ચિંતામાંથી મુક્ત કર્યા તે મહાન અવસરે હૃદયપૂર્વક ઈશ્વરનો પાડ માનું છું.’’<ref>હરિજનબંધુ, 30 મે, 1933 ખાસ અંક 18</ref> | |||
પૂના કરાર થયાના થોડા જ સમયમાં શિક્ષિત બંગાળમાં આ કરારની વિરુદ્ધ જનમત જાગ્રત થયો. આમાં નેતૃત્વ બંગાળના તત્કાલીન એડવોકેટ જનરલ સર નૃપેન્દ્રનાથ સરકારે<ref>સર નૃપેન્દ્રનાથ સરકાર (1876–1945), 1928માં બંગાળના એડવોકેટ જનરલ નિમાયા. તેમણે 1932ની ત્રીજી ગોળમેજી પરિષદમાં બંગાળી હિંદુઓનું પ્રતિનિધિત્વ કર્યું હતું.</ref> લીધું. તેમણે बंगाल अन्डर कोम्युनल एवॉर्ड एन्ड पूना पेक्ट નામે પત્રિકા લખી. જેમાં બંગાળ સરકારે 19 જાન્યુઆરી, 1933ના રોજ જાહેર કરેલી ‘‘ડિપ્રેસ્ડ ક્લાસ’’ની અનુસૂચિમાં સામેલ પછાત અને ‘અસ્પૃશ્ય’ જ્ઞાતિઓની યાદીની ટીકા હતી. રામાનંદ ચેટરજીના સંપાદન હેઠળ ‘मॉडर्न रिव्यू’એ પણ આ વિષયમાં આગળ પડતી ભૂમિકા ભજવી. શિક્ષિત બંગાળની દલીલ બે પ્રકારની હતી. એક તો સરકારે જાહેર કરેલી અનુસૂચિ બંગાળની સામાજિક પરિસ્થિતિ અને જ્ઞાતિવ્યવસ્થાનું યોગ્ય પ્રતિનિધિત્વ કરતી ન હતી. બીજું, બંગાળનો હિંદુ ભદ્રવર્ગ જેણે બંગાળનું નવજાગરણ કર્યું હતું, આધુનિકતામાં પગલાં માંડ્યાં હતાં તે વર્ગની સત્તા પૂના કરાર અને કોમી ચુકાદાથી ઘટી જશે. | |||
પૂના કરાર પહેલાં જાહેર કરાયેલા કોમી ચુકાદાની વ્યવસ્થા અનુસાર બંગાળની પ્રાંતિક વિધાનસભામાં કુલ 250 બેઠકોનું પ્રાવધાન હતું. જેમાંથી 121 બેઠકો મુસ્લિમ, 78 હિંદુ, 25 યુરોપીયન અને 26 ‘અસ્પૃશ્યો’ સહિત અન્ય નબળા વર્ગો માટે જોગવાઈ હતી (‘અસ્પૃશ્યો’ માટે 10 બેઠકો હતી.). બંગાળના હિંદુઓ વસ્તીના કુલ 45 % હતા, જ્યારે તેમની પાસે આ વ્યવસ્થા જાહેર થઈ તે પહેલાં વિધાનસભાની 60 % બેઠકો હતી. પૂના કરાર અનુસાર આ 78 બેઠકોમાંથી 30 બેઠકો ‘અસ્પૃશ્ય’ અને અન્ય નબળા વર્ગને આપવાનું નક્કી થયું, એટલે બસો વર્ષથી બંગાળી સમાજનું નેતૃત્વ કરનારા ભદ્ર-સમાજ માટે કેવળ 48 બેઠકો રહી. તેમની રાજકીય સત્તા અને આધિપત્ય સામે પૂના કરારથી મોટા પ્રશ્ન ઊભા થયા અને સત્તા જવાનું લગભગ નિશ્ચિત હતું. | પૂના કરાર પહેલાં જાહેર કરાયેલા કોમી ચુકાદાની વ્યવસ્થા અનુસાર બંગાળની પ્રાંતિક વિધાનસભામાં કુલ 250 બેઠકોનું પ્રાવધાન હતું. જેમાંથી 121 બેઠકો મુસ્લિમ, 78 હિંદુ, 25 યુરોપીયન અને 26 ‘અસ્પૃશ્યો’ સહિત અન્ય નબળા વર્ગો માટે જોગવાઈ હતી (‘અસ્પૃશ્યો’ માટે 10 બેઠકો હતી.). બંગાળના હિંદુઓ વસ્તીના કુલ 45 % હતા, જ્યારે તેમની પાસે આ વ્યવસ્થા જાહેર થઈ તે પહેલાં વિધાનસભાની 60 % બેઠકો હતી. પૂના કરાર અનુસાર આ 78 બેઠકોમાંથી 30 બેઠકો ‘અસ્પૃશ્ય’ અને અન્ય નબળા વર્ગને આપવાનું નક્કી થયું, એટલે બસો વર્ષથી બંગાળી સમાજનું નેતૃત્વ કરનારા ભદ્ર-સમાજ માટે કેવળ 48 બેઠકો રહી. તેમની રાજકીય સત્તા અને આધિપત્ય સામે પૂના કરારથી મોટા પ્રશ્ન ઊભા થયા અને સત્તા જવાનું લગભગ નિશ્ચિત હતું. | ||
આ સંજોગોએ કવિ ટાગોરને પૂના કરારને પોતાનાં સમર્થન વિશે પુન:વિચાર કરવા પ્રેર્યા. જુલાઈ, 1933ના છેલ્લા અઠવાડિયામાં કવિ ટાગોરે પોતાની અવઢવ, પૂના-કરારની અન્યાયી કલમો અને પોતાનો પુન:વિચાર જાહેરમાં મૂક્યા. સર નૃપેન્દ્રનાથ સરકાર પરનો તેમનો તાર જાહેર થયો. આ સંદેશામાં તેમણે કહ્યું: ‘‘મને એવું યાદ છે કે મેં વડાપ્રધાનને કેબલ કરીને એવી વિનંતી કરી હતી કે તેમણે મહાત્માજીએ મોકલેલી કોમી ચુકાદાને લગતી દરખાસ્તનો સ્વીકાર કરવામાં વિલંબ ન કરવો. તે વખતે એવી પરિસ્થિતિ પેદા કરવામાં આવી હતી જે અત્યંત દુ:ખદ હતી, કારણ, હું પહોંચ્યો તે પહેલાં થઈ ચૂકેલા પૂના કરારનાં શક્ય પરિણામોનો શાંત ચિત્તે વિચાર કરી શકીએ એ માટે બિલકુલ સમય કે શાંતિ અમને મળ્યાં નહોતાં. સપ્રુ અને જયકર ક્યારના ચાલ્યા ગયા હતા અને એ કરાર જે સભ્યોની મદદથી કરવામાં આવ્યો હતો તેઓમાં બંગાળનો એક પણ જવાબદાર પ્રતિનિધિ ન હતો. એ પ્રશ્નના તત્કાળ નિર્ણય ઉપર મહાત્માજીના જીવનનો આધાર હતો અને આવી કટોકટીએ પેદા કરેલી અસહ્ય ચિંતાને કારણે હું ઉતાવળે એવું વચન આપી બેઠો જ અત્યારે મને સમજાય છે કે આપણા દેશના કાયમી હિતની વિરુદ્ધ કરવામાં આવેલો એક અન્યાય છે. રાજકારણના વ્યવહારોનો કદી અનુભવ મળ્યો ન હોવાથી અને મહાત્માજી માટે ખૂબ પ્રેમ અને હિંદી રાજકારણની બાબતમાં તેમની સમજદારી ઉપર પૂરી શ્રદ્ધા ધરાવતો હોવાથી મારી વધુ વિચાર કરવા રોકવાની હિંમત ન ચાલી અને બંગાળની બાબતમાં ન્યાયનો ભોગ અપાયો છે એ વાતને મેં લક્ષમાં ન લીધી. હવે મારા મનમાં લેશ પણ શંકા નથી કે આવો અન્યાય સંબંધ ધરાવતા બધા પક્ષોને ઉપદ્રવ કરતો રહેશે. આપણા પ્રાંતમાં કોમી ઝઘડાની ભાવનાને ઉગ્ર સ્વરૂપે જીવતી રાખી શાંતિપૂર્ણ વહીવટ સદાને માટે મુશ્કેલ બનાવી દેશે. શ્વેતપત્રમાંની બીજી બધી દરખાસ્તોનો છૂટથી ફેરવિચાર થઈ રહ્યો છે તે વખતે બ્રિટિશ સરકારના પ્રધાનો આપણે માટે અત્યંત મહત્વના આ વિષયની ચર્ચા કરવાની તોછડાઈથી ના પાડે, એથી મને ઝાઝું આશ્ચર્ય કે દુ:ખ થતું નથી. કારણ કે તેમણે વિજયોલ્લાસપૂર્વક વારંવાર એવા માઠા સમયની આગાહી કરેલી છે જ્યારે આપણે ભાઈઓ-ભાઈઓ વચ્ચેના ઝઘડાને પતાવવામાં એમની મદદ વગર નિષ્ફળ જઈશું. અને આજે કોમી સમાધાનનો આપણો માર્ગ છેક સરળ બનાવવામાં આપણને મદદ કરવાનો એમને ઉત્સાહ ન હોય એ સ્વાભાવિક છે. પણ પરિષદના આપણા પ્રાંત સિવાયના બીજા પ્રાંતના હિંદી સભ્યો કેવળ ઉદાસીન રહે એટલું જ નહીં પણ બંગાળના દુર્ભાગ્યમાં વધારો કરવામાં સક્રિય ભાગ લે એ ભયંકર અપશુકન છે, જે આપણા ભાવિ ઇતિહાસ માટે શુભસૂચક નથી. | આ સંજોગોએ કવિ ટાગોરને પૂના કરારને પોતાનાં સમર્થન વિશે પુન:વિચાર કરવા પ્રેર્યા. જુલાઈ, 1933ના છેલ્લા અઠવાડિયામાં કવિ ટાગોરે પોતાની અવઢવ, પૂના-કરારની અન્યાયી કલમો અને પોતાનો પુન:વિચાર જાહેરમાં મૂક્યા. સર નૃપેન્દ્રનાથ સરકાર પરનો તેમનો તાર જાહેર થયો. આ સંદેશામાં તેમણે કહ્યું: ‘‘મને એવું યાદ છે કે મેં વડાપ્રધાનને કેબલ કરીને એવી વિનંતી કરી હતી કે તેમણે મહાત્માજીએ મોકલેલી કોમી ચુકાદાને લગતી દરખાસ્તનો સ્વીકાર કરવામાં વિલંબ ન કરવો. તે વખતે એવી પરિસ્થિતિ પેદા કરવામાં આવી હતી જે અત્યંત દુ:ખદ હતી, કારણ, હું પહોંચ્યો તે પહેલાં થઈ ચૂકેલા પૂના કરારનાં શક્ય પરિણામોનો શાંત ચિત્તે વિચાર કરી શકીએ એ માટે બિલકુલ સમય કે શાંતિ અમને મળ્યાં નહોતાં. સપ્રુ અને જયકર ક્યારના ચાલ્યા ગયા હતા અને એ કરાર જે સભ્યોની મદદથી કરવામાં આવ્યો હતો તેઓમાં બંગાળનો એક પણ જવાબદાર પ્રતિનિધિ ન હતો. એ પ્રશ્નના તત્કાળ નિર્ણય ઉપર મહાત્માજીના જીવનનો આધાર હતો અને આવી કટોકટીએ પેદા કરેલી અસહ્ય ચિંતાને કારણે હું ઉતાવળે એવું વચન આપી બેઠો જ અત્યારે મને સમજાય છે કે આપણા દેશના કાયમી હિતની વિરુદ્ધ કરવામાં આવેલો એક અન્યાય છે. રાજકારણના વ્યવહારોનો કદી અનુભવ મળ્યો ન હોવાથી અને મહાત્માજી માટે ખૂબ પ્રેમ અને હિંદી રાજકારણની બાબતમાં તેમની સમજદારી ઉપર પૂરી શ્રદ્ધા ધરાવતો હોવાથી મારી વધુ વિચાર કરવા રોકવાની હિંમત ન ચાલી અને બંગાળની બાબતમાં ન્યાયનો ભોગ અપાયો છે એ વાતને મેં લક્ષમાં ન લીધી. હવે મારા મનમાં લેશ પણ શંકા નથી કે આવો અન્યાય સંબંધ ધરાવતા બધા પક્ષોને ઉપદ્રવ કરતો રહેશે. આપણા પ્રાંતમાં કોમી ઝઘડાની ભાવનાને ઉગ્ર સ્વરૂપે જીવતી રાખી શાંતિપૂર્ણ વહીવટ સદાને માટે મુશ્કેલ બનાવી દેશે. શ્વેતપત્રમાંની બીજી બધી દરખાસ્તોનો છૂટથી ફેરવિચાર થઈ રહ્યો છે તે વખતે બ્રિટિશ સરકારના પ્રધાનો આપણે માટે અત્યંત મહત્વના આ વિષયની ચર્ચા કરવાની તોછડાઈથી ના પાડે, એથી મને ઝાઝું આશ્ચર્ય કે દુ:ખ થતું નથી. કારણ કે તેમણે વિજયોલ્લાસપૂર્વક વારંવાર એવા માઠા સમયની આગાહી કરેલી છે જ્યારે આપણે ભાઈઓ-ભાઈઓ વચ્ચેના ઝઘડાને પતાવવામાં એમની મદદ વગર નિષ્ફળ જઈશું. અને આજે કોમી સમાધાનનો આપણો માર્ગ છેક સરળ બનાવવામાં આપણને મદદ કરવાનો એમને ઉત્સાહ ન હોય એ સ્વાભાવિક છે. પણ પરિષદના આપણા પ્રાંત સિવાયના બીજા પ્રાંતના હિંદી સભ્યો કેવળ ઉદાસીન રહે એટલું જ નહીં પણ બંગાળના દુર્ભાગ્યમાં વધારો કરવામાં સક્રિય ભાગ લે એ ભયંકર અપશુકન છે, જે આપણા ભાવિ ઇતિહાસ માટે શુભસૂચક નથી.’’<ref>અ. દે., V0l. 55, પરિશિષ્ટ-10, PP. 447-448</ref> | ||
અત્રે નોંધવું જોઈએ કે પહેલી ગોળમેજી પરિષદ વખતે કવિ ટાગોર ઇંગ્લૅન્ડમાં હતા. તે સમયે પણ કોમી ચુકાદાને લઈને પરિષદના સભ્યો વચ્ચે આપસમાં અને સભ્યો અને સરકારના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે વિખવાદ થયો હતો, સરકારે આ વિખવાદમાં મધ્યસ્થી કરવા કવિ ટાગોરને કહેણ મોકલ્યું હતું, જેનો તેઓએ અસ્વીકાર કર્યો હતો. | અત્રે નોંધવું જોઈએ કે પહેલી ગોળમેજી પરિષદ વખતે કવિ ટાગોર ઇંગ્લૅન્ડમાં હતા. તે સમયે પણ કોમી ચુકાદાને લઈને પરિષદના સભ્યો વચ્ચે આપસમાં અને સભ્યો અને સરકારના પ્રતિનિધિઓ વચ્ચે વિખવાદ થયો હતો, સરકારે આ વિખવાદમાં મધ્યસ્થી કરવા કવિ ટાગોરને કહેણ મોકલ્યું હતું, જેનો તેઓએ અસ્વીકાર કર્યો હતો.<ref>Rabindranath Tagore : A Centuary Volume, P. 492</ref> | ||
ગાંધીજીના 1932ના ઉપવાસના સૌથી મોટા સમર્થકોમાંના એક, કવિ ટાગોર, જેમણે ઉપવાસની મહાવાણીને દુનિયા સમક્ષ સ્પષ્ટ કરી હતી. તેમણે ઉપવાસની સીધી નીપજ એવા પૂના કરાર સાથે સંપૂર્ણપણે નાતો તોડ્યો એટલું જ નહીં પણ તેમણે આ કરારને ઘડનારા ‘હિંદી’ સભ્યોએ બંગાળના દુર્ભાગ્યમાં સક્રિય ફાળો આપ્યાનો આરોપ મૂક્યો. પોતે કેવળ મહાત્માનું જીવન બચાવવાના હેતુથી અને મહાત્માના રાજકીય ડહાપણને શિરોમાન્ય ગણતા હોવાથી કટોકટીની પળે અવિચારી પગલું લીધાનો એકરાર કર્યો. તેમણે પૂનાકરારને અંગ્રેજોના હાથ મજબૂત કરનાર અને બંગાળના ભાવિને નુક્સાન કરનારો ઠેરવ્યો. જે દિવસે કવિનો આ સંદેશો જાહેર થયો તે જ દિવસે, જુલાઈ 27, 1938ના રોજ ગાંધીજીએ તેમને અમદાવાદથી પત્ર લખ્યો. ગાંધીજી આ દિવસોમાં સાબરમતી આશ્રમ સંકેલવા અમદાવાદ હતા અને તેમની પુન:ધરપકડના ભણકારા વાગી રહ્યા હતા. તેમણે કવિ ટાગોરને લખ્યું; ‘‘બંગાળને લાગુ પડતા યરવડા કરારના ભાગને લગતો આપનો છાપાજોગ સંદેશો મેં વાંચ્યો છે. આપ મારા પ્રત્યેના ઊંડા સ્નેહને કારણે અને મારી વિવેકબુદ્ધિ ઉપરના આપના વિશ્વાસને કારણે એવા એક કરારને ભૂલથી મંજૂરી આપી બેઠા, જે પાછળથી બંગાળને ગંભીર અન્યયાકર્તા માલૂમ પડ્યો, એ જોઈને મને ખૂબ દુ:ખ થયું. હવે હું એમ કહું એનો કશો અર્થ નથી કે મારા પ્રત્યેના સ્નેહની આપની વિવેકબુદ્ધિ ઉપર અસર પડવી નહોતી જોઈતી, અથવા મારી વિવેકબુદ્ધિ ઉપરના વિશ્વાસને કારણે આપે એવા કરારને સંમતિ નહોતી આપવી જોઈતી જેને વિશે સ્વતંત્રપણે નિર્ણય ઉપર આવવાને આપની પાસે પૂરાં સાધન હતાં. આપનો અત્યંત ઉદાર સ્વભાવ હું જાણું છું એટલે આપ જે રીતે વર્ત્યા તેથી જુદી રીતે આપ વર્તી જ ન શકત અને પોતે ગંભીર ભૂલ કરી છે એવી આપને ખબર પડ્યા છતાં જો પ્રસંગો ફરી ઊભા થાય તો આપ ફરી એવી ભૂલો કરવાનું ચાલુ રાખો. | ગાંધીજીના 1932ના ઉપવાસના સૌથી મોટા સમર્થકોમાંના એક, કવિ ટાગોર, જેમણે ઉપવાસની મહાવાણીને દુનિયા સમક્ષ સ્પષ્ટ કરી હતી. તેમણે ઉપવાસની સીધી નીપજ એવા પૂના કરાર સાથે સંપૂર્ણપણે નાતો તોડ્યો એટલું જ નહીં પણ તેમણે આ કરારને ઘડનારા ‘હિંદી’ સભ્યોએ બંગાળના દુર્ભાગ્યમાં સક્રિય ફાળો આપ્યાનો આરોપ મૂક્યો. પોતે કેવળ મહાત્માનું જીવન બચાવવાના હેતુથી અને મહાત્માના રાજકીય ડહાપણને શિરોમાન્ય ગણતા હોવાથી કટોકટીની પળે અવિચારી પગલું લીધાનો એકરાર કર્યો. તેમણે પૂનાકરારને અંગ્રેજોના હાથ મજબૂત કરનાર અને બંગાળના ભાવિને નુક્સાન કરનારો ઠેરવ્યો. જે દિવસે કવિનો આ સંદેશો જાહેર થયો તે જ દિવસે, જુલાઈ 27, 1938ના રોજ ગાંધીજીએ તેમને અમદાવાદથી પત્ર લખ્યો. ગાંધીજી આ દિવસોમાં સાબરમતી આશ્રમ સંકેલવા અમદાવાદ હતા અને તેમની પુન:ધરપકડના ભણકારા વાગી રહ્યા હતા. તેમણે કવિ ટાગોરને લખ્યું; ‘‘બંગાળને લાગુ પડતા યરવડા કરારના ભાગને લગતો આપનો છાપાજોગ સંદેશો મેં વાંચ્યો છે. આપ મારા પ્રત્યેના ઊંડા સ્નેહને કારણે અને મારી વિવેકબુદ્ધિ ઉપરના આપના વિશ્વાસને કારણે એવા એક કરારને ભૂલથી મંજૂરી આપી બેઠા, જે પાછળથી બંગાળને ગંભીર અન્યયાકર્તા માલૂમ પડ્યો, એ જોઈને મને ખૂબ દુ:ખ થયું. હવે હું એમ કહું એનો કશો અર્થ નથી કે મારા પ્રત્યેના સ્નેહની આપની વિવેકબુદ્ધિ ઉપર અસર પડવી નહોતી જોઈતી, અથવા મારી વિવેકબુદ્ધિ ઉપરના વિશ્વાસને કારણે આપે એવા કરારને સંમતિ નહોતી આપવી જોઈતી જેને વિશે સ્વતંત્રપણે નિર્ણય ઉપર આવવાને આપની પાસે પૂરાં સાધન હતાં. આપનો અત્યંત ઉદાર સ્વભાવ હું જાણું છું એટલે આપ જે રીતે વર્ત્યા તેથી જુદી રીતે આપ વર્તી જ ન શકત અને પોતે ગંભીર ભૂલ કરી છે એવી આપને ખબર પડ્યા છતાં જો પ્રસંગો ફરી ઊભા થાય તો આપ ફરી એવી ભૂલો કરવાનું ચાલુ રાખો. | ||
‘‘પણ કોઈ ભૂલ થઈ છે એવું હું બિલકુલ માનતો જ નથી. કરારમાં ફેરફાર કરવાની ચળવળ શરૂ થતાં વેંત મેં એમાં ચિત્ત પરોવ્યું, જાણકાર મિત્રો સાથે એની ચર્ચા કરી, અને મને ખાતરી થઈ કે બંગાળને કોઈ અન્યાય થયો નથી. જેમણે અન્યાય થયાની ફરિયાદ કરી હતી તેમની સાથે મેં પત્રવ્યવહાર કર્યો; પરંતુ તેઓ પણ, રામાનંદબાબુ સુધ્ધાં, કોઈ અન્યાય થયો હોય એવી મારી ખાતરી કરાવી ન શક્યા. બેશક, અમારાં દૃષ્ટિબિંદુ ભિન્ન હતાં. મારા મતે પ્રશ્ન પ્રત્યેનો અભિગમ પણ ખોટો હતો. | ‘‘પણ કોઈ ભૂલ થઈ છે એવું હું બિલકુલ માનતો જ નથી. કરારમાં ફેરફાર કરવાની ચળવળ શરૂ થતાં વેંત મેં એમાં ચિત્ત પરોવ્યું, જાણકાર મિત્રો સાથે એની ચર્ચા કરી, અને મને ખાતરી થઈ કે બંગાળને કોઈ અન્યાય થયો નથી. જેમણે અન્યાય થયાની ફરિયાદ કરી હતી તેમની સાથે મેં પત્રવ્યવહાર કર્યો; પરંતુ તેઓ પણ, રામાનંદબાબુ સુધ્ધાં, કોઈ અન્યાય થયો હોય એવી મારી ખાતરી કરાવી ન શક્યા. બેશક, અમારાં દૃષ્ટિબિંદુ ભિન્ન હતાં. મારા મતે પ્રશ્ન પ્રત્યેનો અભિગમ પણ ખોટો હતો. | ||
‘‘પરસ્પર સમજૂતીથી થયેલા કરારમાં બ્રિટિશ સરકાર, કરાર કરનાર બંને પક્ષોની સંમતિ વગર, ફેરફાર કરી ન શકે. પણ એવી સંમતિ મેળવવાનો કોઈ ગંભીર પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો લાગતો નથી. આથી ફરિયાદ કરનારાઓની સાથે આપ પણ ભળ્યા એને હું પોતે તો વધાવી લઉં છું, એવી આશાથી કે એને લીધે બ્રિટિશ સરકારને વ્યર્થ અપીલ કરવાને બદલે માંહોમાંહે ચર્ચાવિચારણા શરૂ થશે. આથી આપે પોતે આ વિષયનો અભ્યાસ કર્યો હોય અને આપે વ્યક્ત કર્યો છે તે અભિપ્રાય ઉપર આપ આવ્યા હો, તો હું એમ ઇચ્છું કે આપ મુખ્ય મુખ્ય પક્ષોની એક સભા બોલાવી તેમને ખાતરી કરાવો કે બંગાળને ગંભીર અન્યાય થયો છે. જો એવું સાબિત થઈ શકે તો મને શંકા નથી કે કરારનો ફેરવિચાર કરવામાં આવશે અને બંગાળને જે અન્યાય થયેલો કહેવામાં આવે છે તે દૂર થાય એ રીતે તેમાં ફેરફાર કરવામાં આવશે. બંગાળના સંબંધમાં નિર્ણયમાં ભૂલ થઈ છે એવી જો મારી ખાતરી થાય તો એ ભૂલ સુધરે એ માટે હું મારી બધી શક્તિ ખર્ચીશ. | ‘‘પરસ્પર સમજૂતીથી થયેલા કરારમાં બ્રિટિશ સરકાર, કરાર કરનાર બંને પક્ષોની સંમતિ વગર, ફેરફાર કરી ન શકે. પણ એવી સંમતિ મેળવવાનો કોઈ ગંભીર પ્રયત્ન કરવામાં આવ્યો લાગતો નથી. આથી ફરિયાદ કરનારાઓની સાથે આપ પણ ભળ્યા એને હું પોતે તો વધાવી લઉં છું, એવી આશાથી કે એને લીધે બ્રિટિશ સરકારને વ્યર્થ અપીલ કરવાને બદલે માંહોમાંહે ચર્ચાવિચારણા શરૂ થશે. આથી આપે પોતે આ વિષયનો અભ્યાસ કર્યો હોય અને આપે વ્યક્ત કર્યો છે તે અભિપ્રાય ઉપર આપ આવ્યા હો, તો હું એમ ઇચ્છું કે આપ મુખ્ય મુખ્ય પક્ષોની એક સભા બોલાવી તેમને ખાતરી કરાવો કે બંગાળને ગંભીર અન્યાય થયો છે. જો એવું સાબિત થઈ શકે તો મને શંકા નથી કે કરારનો ફેરવિચાર કરવામાં આવશે અને બંગાળને જે અન્યાય થયેલો કહેવામાં આવે છે તે દૂર થાય એ રીતે તેમાં ફેરફાર કરવામાં આવશે. બંગાળના સંબંધમાં નિર્ણયમાં ભૂલ થઈ છે એવી જો મારી ખાતરી થાય તો એ ભૂલ સુધરે એ માટે હું મારી બધી શક્તિ ખર્ચીશ. | ||
‘‘આપ જાણતા હશો કે અત્યાર સુધી જાહેરમાં મેં કરારના બચાવમાં કશું કહેવાનું કાળજીપૂર્વક ટાળ્યું છે; મેં માત્ર મારા અભિપ્રાયનું જ પુનરુચ્ચારણ કર્યું છે અને વધુમાં એટલું કહ્યું છે કે અન્યાયને સાબિત કરી શકાય તો તેનું નિવારણ કરવામાં આવશે. આથી હું સંપૂર્ણપણે આપની સેવામાં છું. | ‘‘આપ જાણતા હશો કે અત્યાર સુધી જાહેરમાં મેં કરારના બચાવમાં કશું કહેવાનું કાળજીપૂર્વક ટાળ્યું છે; મેં માત્ર મારા અભિપ્રાયનું જ પુનરુચ્ચારણ કર્યું છે અને વધુમાં એટલું કહ્યું છે કે અન્યાયને સાબિત કરી શકાય તો તેનું નિવારણ કરવામાં આવશે. આથી હું સંપૂર્ણપણે આપની સેવામાં છું. | ||
‘‘આ ઘડીએ હું આશ્રમ વિખેરવામાં અને બને એટલું જાહેર સેવા માટે ઉગારી લેવાના માર્ગો શોધવામાં ગળાબૂડ ડૂબેલો છું. એટલે મારી સેવા જેલમાં ગયા પછી આપને ઉપલભ્ય થશે. મારું જેલમાં જવાનું આ મહિનાના અંત પછી ગમે ત્યારે થવા સંભવ છે. | ‘‘આ ઘડીએ હું આશ્રમ વિખેરવામાં અને બને એટલું જાહેર સેવા માટે ઉગારી લેવાના માર્ગો શોધવામાં ગળાબૂડ ડૂબેલો છું. એટલે મારી સેવા જેલમાં ગયા પછી આપને ઉપલભ્ય થશે. મારું જેલમાં જવાનું આ મહિનાના અંત પછી ગમે ત્યારે થવા સંભવ છે.’’<ref>અ. દે., Vol. 55, PP. 311-312</ref> | ||
ગાંધીજીએ પત્ર લખ્યો એના બીજા દિવસે, એટલે 28 જુલાઈ, 1933ના રોજ કવિએ ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો, જેમાં સર નૃપેન્દ્રનાથ સરકારને મોકલેલા કેબલની નકલ પણ જોડી. તેમણે ગાંધીજીને લખ્યું; ‘‘ભારે દુ:ખ અને આનાકાની સાથે મેં સર નૃપેન્દ્રને કેબલથી મોકલેલા સંદેશાની આ નકલ છે. એ ઉપરથી આપ જોઈ શકશો કે પૂનાકરાર વિશે મને શું લાગે છે. મને પૂરી ખાતરી છે કે એનો જો ફેરફાર વગર સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો તો એ કાયમી કોમી ઈર્ષ્યાનું કારણ થઈ પડશે અને એમાંથી સતત શાંતિનો ભંગ થતો રહેશે અને અમારા પ્રાંતમાં પરસ્પર સહકારની જે ભાવના છે તેને જીવલેણ ફટકો પડશે. | ગાંધીજીએ પત્ર લખ્યો એના બીજા દિવસે, એટલે 28 જુલાઈ, 1933ના રોજ કવિએ ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો, જેમાં સર નૃપેન્દ્રનાથ સરકારને મોકલેલા કેબલની નકલ પણ જોડી. તેમણે ગાંધીજીને લખ્યું; ‘‘ભારે દુ:ખ અને આનાકાની સાથે મેં સર નૃપેન્દ્રને કેબલથી મોકલેલા સંદેશાની આ નકલ છે. એ ઉપરથી આપ જોઈ શકશો કે પૂનાકરાર વિશે મને શું લાગે છે. મને પૂરી ખાતરી છે કે એનો જો ફેરફાર વગર સ્વીકાર કરવામાં આવ્યો તો એ કાયમી કોમી ઈર્ષ્યાનું કારણ થઈ પડશે અને એમાંથી સતત શાંતિનો ભંગ થતો રહેશે અને અમારા પ્રાંતમાં પરસ્પર સહકારની જે ભાવના છે તેને જીવલેણ ફટકો પડશે.’’<ref>અ. દે., એજન, P. 349, પાદટીપ-1</ref> | ||
કવિનો આ કાગળ મળે તે પહેલાં 1 ઑગસ્ટ, 1935ના રોજ વહેલી સવારે ગાંધીજીની ધરપકડ થઈ અને બીજી તારીખે તેમને યરવડા જેલમાં લઈ જવામાં આવ્યા. 7 ઑગસ્ટના રોજ ગાંધીજીએ જેલમાંથી પત્રની પહોંચ મોકલતાં લખ્યું; ‘‘અત્યારે તો હું આપને કશું મોકલી શકું એમ નથી. ફક્ત પહોંચ લખું છું. | કવિનો આ કાગળ મળે તે પહેલાં 1 ઑગસ્ટ, 1935ના રોજ વહેલી સવારે ગાંધીજીની ધરપકડ થઈ અને બીજી તારીખે તેમને યરવડા જેલમાં લઈ જવામાં આવ્યા. 7 ઑગસ્ટના રોજ ગાંધીજીએ જેલમાંથી પત્રની પહોંચ મોકલતાં લખ્યું; ‘‘અત્યારે તો હું આપને કશું મોકલી શકું એમ નથી. ફક્ત પહોંચ લખું છું.’’<ref>એજન, P. 349</ref> | ||
ગાંધીજીનો જેલમાંથી લખાયેલો પત્ર શાંતિનિકેતન પહોંચે તે પહેલાં કવિ ટાગોરે 8 ઑગસ્ટ, 1933ના રોજ ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો; ‘‘માનસિક અને શારીરિક તણાવમાં દિવસો ગાળ્યા પછી, આ દુ:ખદ ઘડીએ આપને સંપૂર્ણ આરામની જરૂર છે; આથી હું પૂનાકરાર અંગે લાંબી ચર્ચામાં પડવા માંગતો નથી. આપને ખાતરી છે કે બંગાળને કોઈ અન્યાય થયો નથી. હું તમારી વાત સ્વીકારી આસ્વસ્થ થઈ બેસી શકું તો કેટલું સારું ! પણ આ મારા માટે અસંભવ છે કારણ હું જાણું છું કે કરારનો કોમી ચુકાદો જો ફેરફાર વગર અમલમાં આવશે તો બંગાળના સામાજિક અને રાજકીય જીવન ઉપર ગંભીર ઘા કરશે. ન્યાય એ સત્યનું અભિન્ન અંગ છે પણ જો હાલની શાંતિ માટે કે લાંબા ગાળાની કોઈ રાજકીય ગૂંચ ઉકેલવા માટે ન્યાયનું હનન થશે તો તેનો ફાયદો ઉઠાવવા ઇચ્છુક પર તે પાછું પડશે અને સસ્તા મળેલા ફાયદાઓની ઘણી મોટી કિંમત માંગશે. આપ જાણો છો કે હું રાજદ્વારી વ્યક્તિ નથી, અને હું આખા મામલાને માનવતાના દૃષ્ટિબિંદુથી જોઉં છું. ન્યાયને નજરઅંદાજ કરવાથી માનવતાને ક્રૂર પીડા પહોંચશે. આ પત્રમાં મેં આપની સમક્ષ મારા વિવેકપૂર્ણ વિચાર રજૂ કર્યા છે; પ્રત્યુત્તરની અપેક્ષા નથી. | ગાંધીજીનો જેલમાંથી લખાયેલો પત્ર શાંતિનિકેતન પહોંચે તે પહેલાં કવિ ટાગોરે 8 ઑગસ્ટ, 1933ના રોજ ગાંધીજીને પત્ર લખ્યો; ‘‘માનસિક અને શારીરિક તણાવમાં દિવસો ગાળ્યા પછી, આ દુ:ખદ ઘડીએ આપને સંપૂર્ણ આરામની જરૂર છે; આથી હું પૂનાકરાર અંગે લાંબી ચર્ચામાં પડવા માંગતો નથી. આપને ખાતરી છે કે બંગાળને કોઈ અન્યાય થયો નથી. હું તમારી વાત સ્વીકારી આસ્વસ્થ થઈ બેસી શકું તો કેટલું સારું ! પણ આ મારા માટે અસંભવ છે કારણ હું જાણું છું કે કરારનો કોમી ચુકાદો જો ફેરફાર વગર અમલમાં આવશે તો બંગાળના સામાજિક અને રાજકીય જીવન ઉપર ગંભીર ઘા કરશે. ન્યાય એ સત્યનું અભિન્ન અંગ છે પણ જો હાલની શાંતિ માટે કે લાંબા ગાળાની કોઈ રાજકીય ગૂંચ ઉકેલવા માટે ન્યાયનું હનન થશે તો તેનો ફાયદો ઉઠાવવા ઇચ્છુક પર તે પાછું પડશે અને સસ્તા મળેલા ફાયદાઓની ઘણી મોટી કિંમત માંગશે. આપ જાણો છો કે હું રાજદ્વારી વ્યક્તિ નથી, અને હું આખા મામલાને માનવતાના દૃષ્ટિબિંદુથી જોઉં છું. ન્યાયને નજરઅંદાજ કરવાથી માનવતાને ક્રૂર પીડા પહોંચશે. આ પત્રમાં મેં આપની સમક્ષ મારા વિવેકપૂર્ણ વિચાર રજૂ કર્યા છે; પ્રત્યુત્તરની અપેક્ષા નથી.’’<ref>The Mahatma and The Poet, P. 149</ref> | ||
‘પ્રત્યુત્તરની અપેક્ષા નથી’, એમ લખીને કવિએ આ અત્યંત દુ:ખદ પ્રકરણ પર પડદો પાડી દીધો. આ પત્ર ગાંધીજીને મળ્યો હશે તે અરસામાં જેલમાં રહ્યા હરિજન કામ માટે અગાઉ મળેલી સવલત અને છૂટ માટે સરકાર સાથે વિવાદ ચાલી રહ્યો હતો. સરકારે આપવા ધારેલી શરતી મંજૂરી ગાંધીજીને કબૂલ ન હોવાથી 16મી ઑગસ્ટ, 1933થી આમરણાંત ઉપવાસ શરૂ કર્યા. 20મી તારીખે તબિયત કથળતાં ગાંધીજીને સાસૂન ઇસ્પિતાલમાં ખસેડવા પડ્યા. તેઓને મૃત્યુ નજર સમક્ષ જણાયું. આથી અંગત વપરાશની તેમની વસ્તુઓ ઇસ્પિતાલમાં સારવાર કરનારા કર્મચારીઓને વહેંચી દીધી. 23 ઑગસ્ટના રોજ ચાર્લી ઍન્ડ્રૂઝની મધ્યસ્થીને કારણે સરકારે ગાંધીજીને છોડ્યા. તે દિવસે બપોરે 3:45 વાગે નારંગીનો રસ લઈ તેમણે પારણાં કર્યાં, તરત જ ગુરુદેવને તાર કર્યો; ‘‘ઈશ્વરકૃપાથી સાજો છું. મોસંબી લીધી. | ‘પ્રત્યુત્તરની અપેક્ષા નથી’, એમ લખીને કવિએ આ અત્યંત દુ:ખદ પ્રકરણ પર પડદો પાડી દીધો. આ પત્ર ગાંધીજીને મળ્યો હશે તે અરસામાં જેલમાં રહ્યા હરિજન કામ માટે અગાઉ મળેલી સવલત અને છૂટ માટે સરકાર સાથે વિવાદ ચાલી રહ્યો હતો. સરકારે આપવા ધારેલી શરતી મંજૂરી ગાંધીજીને કબૂલ ન હોવાથી 16મી ઑગસ્ટ, 1933થી આમરણાંત ઉપવાસ શરૂ કર્યા. 20મી તારીખે તબિયત કથળતાં ગાંધીજીને સાસૂન ઇસ્પિતાલમાં ખસેડવા પડ્યા. તેઓને મૃત્યુ નજર સમક્ષ જણાયું. આથી અંગત વપરાશની તેમની વસ્તુઓ ઇસ્પિતાલમાં સારવાર કરનારા કર્મચારીઓને વહેંચી દીધી. 23 ઑગસ્ટના રોજ ચાર્લી ઍન્ડ્રૂઝની મધ્યસ્થીને કારણે સરકારે ગાંધીજીને છોડ્યા. તે દિવસે બપોરે 3:45 વાગે નારંગીનો રસ લઈ તેમણે પારણાં કર્યાં, તરત જ ગુરુદેવને તાર કર્યો; ‘‘ઈશ્વરકૃપાથી સાજો છું. મોસંબી લીધી.’’<ref>અ. દે., Vol. 55, P. 367</ref> 24 ઑગસ્ટના જવાબમાં કવિએ લખ્યું; ‘‘ખૂબ રાહત થઈ. ઈશ્વરનો આભાર. ચાર્લીને પ્રેમ.’’<ref>એજન, પાદટીપ-2</ref> | ||
બંગાળમાં પૂનાકરાર વિરોધી મત વધુ જોરમાં આવ્યો. આ ઘટનામાં ત્રણ વર્ષ બાદ બંગાળના હિંદુ નેતાઓ અને અગ્રગણ્ય નાગરિકોએ અંગ્રેજ સરકારના હિંદી સચિવને એક આવેદન મોકલવા ધાર્યું. આ અંગે કૉલકાતામાં જાહેરસભા થઈ જેનું પ્રમુખપદ કવિ ટાગોરે લીધું. પોતે રાજદ્વારી વ્યક્તિ નથી એમ કહ્યા બાદ તેમણે કહ્યું; ‘‘આપણને બે ભાગમાં કાપી નાખવા ઉગામાયેલી દુષ્ટ તલવારની ધાર નીકળી રહી છે અને તેનો તીણો અવાજ કાન ફાડી રહ્યો છે. આ તલવાર આપની પ્રજાને રાષ્ટ્ર તરીકે જોડતી નાળ કાપવા ઉગામાઈ છે ત્યારે તેની તરફ બેધ્યાન રહેવું મારા માટે પીડાકારક હતું. | બંગાળમાં પૂનાકરાર વિરોધી મત વધુ જોરમાં આવ્યો. આ ઘટનામાં ત્રણ વર્ષ બાદ બંગાળના હિંદુ નેતાઓ અને અગ્રગણ્ય નાગરિકોએ અંગ્રેજ સરકારના હિંદી સચિવને એક આવેદન મોકલવા ધાર્યું. આ અંગે કૉલકાતામાં જાહેરસભા થઈ જેનું પ્રમુખપદ કવિ ટાગોરે લીધું. પોતે રાજદ્વારી વ્યક્તિ નથી એમ કહ્યા બાદ તેમણે કહ્યું; ‘‘આપણને બે ભાગમાં કાપી નાખવા ઉગામાયેલી દુષ્ટ તલવારની ધાર નીકળી રહી છે અને તેનો તીણો અવાજ કાન ફાડી રહ્યો છે. આ તલવાર આપની પ્રજાને રાષ્ટ્ર તરીકે જોડતી નાળ કાપવા ઉગામાઈ છે ત્યારે તેની તરફ બેધ્યાન રહેવું મારા માટે પીડાકારક હતું.’’<ref>The Myrid Minded Man, P. 340</ref> | ||
આ સભાને અંતે તૈયાર થયેલા આવેદન પર કવિ ટાગોરે સહી કરી; કદાચ આ જ તેમની રાજદ્વારી અપરિપક્વતાનો પુરાવો હતો. નિવેદનમાં કહેવાયું; ‘‘બંગાળના હિંદુઓ અલ્પસંખ્યક હોવા છતાં મુસલમાનો કરતાં સાંસ્કૃતિક દૃષ્ટિએ ઘણા ઉચ્ચ છે. હિંદુઓ બંગાળના શિક્ષિત સમુદાયના 64 ટકા છે અને શાળાએ જતા વિદ્યાર્થીઓમાં 80 ટકા હિંદુઓ છે. સ્વાયત્ત વ્યવસાય અને ધંધામાં તેમનું પ્રભુત્વ અને આર્થિક આધિપત્ય સ્પષ્ટ છે... | આ સભાને અંતે તૈયાર થયેલા આવેદન પર કવિ ટાગોરે સહી કરી; કદાચ આ જ તેમની રાજદ્વારી અપરિપક્વતાનો પુરાવો હતો. નિવેદનમાં કહેવાયું; ‘‘બંગાળના હિંદુઓ અલ્પસંખ્યક હોવા છતાં મુસલમાનો કરતાં સાંસ્કૃતિક દૃષ્ટિએ ઘણા ઉચ્ચ છે. હિંદુઓ બંગાળના શિક્ષિત સમુદાયના 64 ટકા છે અને શાળાએ જતા વિદ્યાર્થીઓમાં 80 ટકા હિંદુઓ છે. સ્વાયત્ત વ્યવસાય અને ધંધામાં તેમનું પ્રભુત્વ અને આર્થિક આધિપત્ય સ્પષ્ટ છે...’’<ref>એજન</ref> બંગાળી મુસ્લિમ અખબાર ‘‘મુસલમાને 3 જુલાઈ, 1936ના અગ્રલેખમાં આની આકરી ટીકા કરી; "આ લોકશાહીના યુગમાં લોકશાહી વિરોધી વિચારોના આધારે પોતાનો સ્વાર્થ આગળ કરવામાં આવે છે. ડૉ. રવીન્દ્રનાથ ટાગોરના વિચારો સાથે આ વિધાન કેટલી હદે સુમેળ ધરાવે છે તે વિશે કોઈ વિધાન કરવા અમે સક્ષમ નથી.’’<ref>એજન</ref> | ||
{{Poem2Close}} | {{Poem2Close}} | ||
{{Reflist}} | {{Reflist}} | ||
<br> | <br> | ||
{{HeaderNav2 | {{HeaderNav2 | ||
|previous = | |previous = કવિની ચોકી/2 | ||
|next = | |next = કવિની ચોકી/4 | ||
}} | }} | ||