વસુધા/ટિપ્પણ: Difference between revisions

પૃo ૧ અહો પૃથ્વીમૈયાઃ તા. ૨૩-૧૦-૩૫. છંદ ૧થી ૧૪ શિખરિણી, ૧૫–૧૬ સ્ત્રગ્ધરા. ૧, સુવરણી કિરણપગથી – સૂર્યની આસપાસના પરિક્રમણની કક્ષા. ૬, પ્રકૃતિ અટવી–પ્રકૃતિનું અરણ્ય. ૭, ગુહ્યતમને–અત્યંત ગુહ્યને. ૮, સુપને-સ્વપ્નમાં, જેમાં આ શબ્દ ખાસ વપરાય છે.

પૃo ૩ ઉષાના આગારેઃ તા. ૨૯-૯-૩૭. છંદઃ શિખરિણી. ૧ આગાર–આવાસ. સુતેલા, વિનવતા, પતવતાનો કર્તા રવિરાજા. ૫. અત-જગતના શાશ્વત સત્યપ્રતિષ્ઠ નિયમો. ૫-૮ સૂર્યોદયની અસર. ૧૨, મસ-અત્યંત, ઘણું. ૧૪, ભૉ-ડર.

પ્રo ૬ તુજ પગલીઃ તા૧૮-૧-૨૮, ૧૦, કરત-ફૂટતી. ૧૩, વલ્લરી-વેલ.

પૃo ૮ જ્યોત જગાવોઃ તા. ૨૫-૧૦-૩૪. ૧૬, સ્નેહ, શક્તિ અને બલિદાન રૂપી પાણીથી.

પૃo ૯ હંકારી જાઃ તા. ૧૮-૧૦-૩૭. ૩, ઝંઝા-તોફાન.

પૃo ૧૧ વિરાટની પગલીઃ તા. પ-૬-૩૨. ૨૦, મેઘ જાણે ધણ–ટોળું બનીને ઉમટ્યા.

પૃo ૧૬ કોક આવે છેઃ તા. ૨૪-૭-૩૫. શકલ-ચહેરો. ૧૦, ગુડિયા-ઢીંગલી.

પૃo ૧૭ પ્રતિપદાઃ ૧૯-૫-૩૮. છંદઃ શિખરિણી. પ્રતિપદા પડવો. ૧, દગબંકી-વાંકી નજરવાળી.

પૃ૦ ૧૮ સ્મિતનો જયઃ તા. ૨-૧૧-૩૭. છંદઃ શિખરિણી. ૧, વેંત–વારમાં જ. ૨, પરુષ-કઠોર.

પૃo ૧૯ શશી ભૂલ્યોઃ તા. ૬-૮–૩૩. છંદ ૧ થી ૧૦ અનુષ્ટુપ, બાકીની શિખરિણી. પં. ૧૦. સુધીમાં બે પ્રેમીને વાર્તાલાપ છે. પહેલી સ્ત્રી બેસે છે, પછી પુરુષ.

પૃo ૨૧ સાન્નિધ્ય તારેઃ તા. ૯-૫-૩૮. છંદ: મિશ્ર ઉપજાતિ. પં. ૧૯ સ્ત્રગ્ધરા પૂર્વાર્ધ, પં. ૨૦ અનુષ્કુપનું બીજુ ચરણ. સાન્નિધ્ય–સામીપ્ય-નિકટતા. ૯, પ્રસ્પન્દતીર્થે, પ્રસ્પન્દ–ધબકાર, તારા ધબકતા અંતરરૂપી તીર્થમાં. ૧૨, કંકાલ–હાડપિંજર.

પૃo ૨૨ લઈ લેઃ તા. ૧૪–૫-૩૦. છંદઃ વૈતાલીય. ૨, અંજન- આંજણ, કાજળ. ૪, ભૂ-ભમર. ૧૪, સ્પન્દન-ધબકાર. ૧૬, પરિકમ્મા–પરિક્રમણ.

પૃo ૨૪ ભરતીનેઃ તા. ૧૩-૫-૩૮. છંદઃ વૈતાલીય. ૨, ઓટ આવશે એવી કલ્પના ભરતી હતી ત્યારે હતી જ નહિ. ૪, કઠાર-કિનારે. ૭, છાતીપુર–છાતી જેવડું ઊંચું, તથા છાતી–હૃદયમાંનું પૂર, બેય અર્થમાં લેવાય. ૧૦, બે ય બાજુ દેખાતો કિનારે પ્રિયજનના બાહુ જે. ૧૨, લંબિત-લાંબો, વિપ્રલંભ વિયોગ. ૧૫, ખુશ્કી–સુકાપણું, ૧૯-૨૦, જેમને જોઈએ છે કાં તો પૂર્ણ સભરતા કે કેવળ પૂર્ણ શુષ્કતા, તેવા પૂરા પ્રેમીઓથી જુદા, અધકચરા પ્રેમથી પણ સંતોષાનારા-પંકની દશાને સહન કરનારા હોય તેવા પાસે તું ભલે જા.

પૃo ૨૫ જગતનું આશ્ચર્યઃ તા. ૨૧-૧-૩૬. છંદઃ છુટ્ટો હરિગીત. ૧૭, સ્નેહસિંધુ-સ્નેહની નદી. ૨૩, કેવળ મુગ્ધાવસ્થા જ હતી. ૩૦, નિર્વ્યાજ-અકૃત્રિમ, નૈસર્ગિકી લૌકિકતા–સાધારણતા. ૩૩, કેડિયું – સોના જેવો વિચાર. ૪૯, તારી સાથે સ્નેહની વાતો ન હોય!

પૃo ૩૦ પ્રશ્નનની દશાઃ તા. ૧૩-૧૧-૩૭. ઈદઃ અનુષ્યપ. પહેલી બે પંક્તિમાંને પ્રશ્ન એ પ્રશ્નાર્થનું ચિહ્ન બને છે અને એના જવાબ માટે જામતી ખેંચતાણમાં સ્ત્રી પ્રશ્નાર્થ ચિહ્નની આખી લીટી પોતાની કરી લે છે. પુરુષને પ્રશ્નના જવાબમાં શૂન્યરૂપી નકાર જ મળે છે.

પૃo ૩૪ નથી નિરખવો શશીઃ તા. ૪–૧૨–૩૩. છંદઃ પૃથ્વી. ૯, રસિત–રસાયેલું. ૧૦, હિ–જ. ૧૧, યદિ–જે. આ અને આ પછીનું કાવ્ય જેલમાં અને જેલની ભૂમિકા ઉપર રચાયેલાં છે. પૃ. ૩૫ અમારો ભેદઃ તા. ૨-૨-૩૪. છંદ અનુષ્ટ્રપ. ૧, જેલની બેરેકમાંથી ચંદ્ર તો દેખી શકાતો નથી, માત્ર ચાંદની જ દેખાય છે. એ પ્રકાશના આઘાપાછા થવા ઉપરથી ચંદ્રની આકાશમાં થતી ગતિ કપેલી છે. ૪, પા-પાસે. ૧૪, દુગ્ધા પીડા, ૧૫, એણે–ચંદાએ. ર૩, એના–પ્રિયાના. ૨૬, ‘પેલી’–થી ‘હસતી' સુધીનું વાક્ય ચાંદનીનું વિશેષણ. ૨૭, ચાંદની ઝીલીને.

પૃo ૩૭ અંતરોનું અંતરઃ તા. ૨-૩-૩૭. છંદઃ મિશ્ર ઉપજાતિ. ૨, નિર્વાહ્ય-નભાવી શકાય તેવું. ૧૧, વિરક્ત ફિક્કી રાગરહિત, જેના વહેલા લોહીથી જ પૃથ્વી ફિક્કી પડી જાય છે, જે કે લોહીથી તો લાલ થવું જોઈએ. ૨૧, અંતર છેટું અને હૃદય. હૃદય ચોરી રાખવું નથી. ૨૬, દુરૂહ-જેના પર ચડી ન શકાય. ૨૯, અંતર–ઉપર મુજબ બે ય અર્થમાં.

પૃo ૩૯ કમલદલમાંઃ તા. ૧૩-૧૦-૩૭. છંદ શિખરિણું. ૩, જે-જે શોભા. અમિત–અફાટ. ૫, સ્વપ્નોના અંતમાં ઉગેલી હે ઉષા! ૧-૫ કમળના પાંદડા પર જેમ ઝાકળનું ટીપું તેમ મારા હૃદયમાં તું, મારી નીચે પથરાયેલાં પાણી તે મારી પરિસ્થિતિ. ૧૩, એસો-ઝાકળો. ઝાકળ અને ઝાકળ જેવાં સ્વપ્નને પિતાના સત્ય પ્રકાશના તાપથી સૂકવી નાખનાર સૂરજ. કડો-તીખો.

પ્રo ૪૨ દ્યુતિ પલકતાં તા. ૨૫-૧૦-૩૭. છંદઃ શિખરિણી. ૨, સુષમા–સૌંદર્ય. ૭, આનંદરસણ–આનંદથી રસાવાથી. ૮, નવેલા -નવા. ૮ થી ૧૪, પ્રીતિ-દ્યુતિના સ્ફુરણ પછીની અસરનું વર્ણન. છે. પૃ. ૪૩ ઉષા હતી જાગીઃ તા. ૨-૭-૩૮. છંદઃ શિખરિણી. ૩. હળહળ કરે–હળવે હાથે, જાગૃતિ નિદ્રાની ચાદરને ખેંચતી હતી. ૫, વિહગજૂથ–કિલોના સ્વરો જાણે પંખીઓના ટોળા જેવા લાગ્યા. ૬, વિટપ-ડાળી. ૯, સ્મરણભર–સ્મરણોના ભારથી. ૧૧-૧૨, નિદ્રા અને જાગૃતિના તાણાવાણા વિષે તારાં સ્મરણોથી સ્નેહને સોનેરી કિનખાબ વણાઈ રહ્યો.

૫ૃo ૪૪ સુઉં તારા સ્વપ્નેઃ તા. ૨૬-૧૦-૩૭. છંદ, શિખરિણી. ૨, જાગર્તિ-જાગૃતદશા. ૩, તારાં સ્મરણો છે તે જાણે તારાં જ બાળક છે. ૭-૮, કરંતી પરેતી ક્રિયાનો કર્તા સાક્ષાત્કૃતિ-સાક્ષાત્કાર. ૯-૧૧, આ તારામાં જે તન્મયતા અને પરમાનંદ અનુભવું છું તે પરથી પ્રભુની કલ્પના થડીક કરી શકું છું. ૧૨–૧૪, તું પ્રભુની દૂત કે તેની પુરોગામિની હો કે ન હો તેની મને પરવા નથી. પણ એની પ્રતિમા જેવી જડથી પણ જડ છે તું ન જ થતી.

પૃo ૪૬ रसानां रसः તા. ર૭-૮-૩૬. ઈદઃ પૃથ્વી. ૧, મધુ–મધ અથવા મીઠે સીધુ-આસવ. ૩, પશે–બે હાથન ભેગો ખોબો કરાવીને. પ, નરવો-તંદુરસ્ત.

પૃo ૪૭ જાવા પૂવે: તા. ૧-૬-૩૮. પંદર શિખરિણી. ૬-૧૨, તું આવીને મારા અંતરમાં પેઠી અને ત્યાં જ હવે રહી ગઈ એમ મેં માન્યું. તું થોડેક વખત જ રહેવાની છે તે તો ભૂલી ગયો. અને કાયમની જ રહેવાની છે એમ સમજી તને કુલ મુખત્યાર કરી દીધી. તેં જે ઉલ્લાસથી આ નભાવ્યું તે ઘડી બે ઘડીમાં જવાનું છે એ સતત ભાનથી. જે મને મૂરખને તે રહ્યું જ નહોતું.

પૃo ૪૮ સળંગ સળિયા પરેઃ તા. ૪-૮-૩૮. છંદ, પૃથ્વી. ૩-૪, પૂરનું વર્ણન. ૧૨–૧૪ તારી સાથે વિવાદ કરવા કરતાં તને, પૂરને, તારી આંખને, તારા ઉછળતા હૃદયને જેવું વધારે આનંદદાયક હતું. ઉપરાંત એ વિવાદમાં મારું મંતવ્ય જણાવત તો તે ઘડીનો રસ પણ ગુમાવત. ૧૭, આવર્તા–ઘૂમરી ૨૨, ‘ગ્રસંત ને કર્તા પ્રશ્ન. ર૭–૩૧, જલ-અંધ, જળથી આંધળાં. પ્રેમની સભર તાની મહા હિમાયત તું મુખથી કરતી હતી પણ મારા હૃદયની સભરતા જેવા કે તેને ટકાવવા કે ટકાવી શકવાની શક્યતાનો તું વિચાર કરતી ન હતી. ૩૦, રિક્તતા–ખાલીપણું. ૩૫, અનુત્તરિત –તે વેળા જેનો જવાબ નહતો દીધો. ૩૭, પ્રેત-ભૂતકાળના, એને આ લવલાટ રૂપી બલિ અર્પણ કર્યું. ૪૭, તારી કચકચાટ હવે તો કોકના મ જલ પ્રેમમાં શાંત થઈ ગયા હશે. પણ મારા હૃદયનું રણ થઈ ગયું છે, જ્યાં હવે પાણી તો શું પણ પાણી વરસાવ નાર વાદળનાં સ્વમ પણ અલભ્ય થઈ પડયાં છે. પર-૨૪, પોતાના હૃદયની ખરી તમન્ના પાણીનું પૂર તો શું? દૂધને દરિયો બની તને લક્ષ્મી જેવીને તેમાં ઝુલાવવાની. ૫૯-૬૨, તત્ત્વનું ટૂંપણું રજુ કરે છે, કે ભાઈ, ક્ષીરસાગર થવાની વાત પરીલેક જેવી છે. આ પૃથ્વી પર જે રીતે માનવજીવન પ્રવૉ છે તે રીતે સ્થિત પનના મૂર્ત રૂપ જેવા, નદી પરના પૂલ થવામાં જ સાર્થક્ય છે. પૂલની સ્થિતપ્રજ્ઞ દશાનું વર્ણન. ૬૧, નિસ્બતે-નિબત પણ. ૬૮, ઊંચે હૃદય-પાણી ન અડે એટલું ઊંચું હૃદય રાખીને, જગતના આ લાગણી પ્રવાહોથી પલળ્યા વગર. ૭૫, આવા મારા વેદિયાપણાથી તું ગુસ્સે થતી તે મને યાદ આવે છે. ૭૭-૮૫, આ બંનેનાં જીવન કેમ સાથે વહી ન શકયાં તેનાં કારણે. પુરુષના બહારથી શિલા જેવા હૃદયને જીતવાની કળા આ સ્ત્રીમાં ન હતી. તે ચપળ તરલ મનો વનિની હતી. તેણે તો કોઇના સુંવાળા હૃદયને શેધી લીધું. ૮૬. કદી ભૂતકાળ યાદ આવે તે હું દુ:ખી છું એમ માની તું દાખી ને થતી. તારા હૃદયમાં અગ્નિ પ્રગટતાં ત્યાં જે નવા સ્નેહનું કમળ હશે તે પણ મરી જશે. ૮૮, ઊષર-ખારા પાટ જેવો. ૯ર-૧૦૨, મારી જે પ્રેમીનો આતુર દશા હતી તેમાંથી હવે હું નીકળી ગયેલ છું. ૧૦૩, અર્ધા–ગમવા-પૂજવા જેવી. ૧૦૩–૧૪, આ પૂલ બન વામાં કંઈ નહિ તો એક તો કારણ છે જ કે તે પૂલ પરનો પ્રસંગ તે હું હંમેશાં હૃદયમાં રાખી જ શકીશ. એ છેલ્લું મિલન પૂરની સાક્ષીએ આપણે ભરેલાં સાત દસ ડગલાં. અને તે ‘લગ્ન માંથી જન્મેલું વિરહરૂપી બાળક જ એટલું તોફાની–પ્રમત્ત છે કે મારા જેવું વજનું ઉર જ તેની લાતોને વેઠી શકે. તને વફાદાર રહી એ વિરહ-શિશુને તો હું પાળીશ, મોટું જ કર્યા કરીશ. ૧૧૫–૧૨૦, સ્થિતપ્રજ્ઞા ટકતી નથી. ૧૧૬, કથીર–સીસું, પૂલના થાંભલામાં પણ એ જ હોય છે. ૧૨૧–૧૩૨, કલ્પનાની ચલ્લીના કુદકારાઃ ફરીથી તું કેવી રીતે મળીશ. છેલ્લો કૂદકો કે જેમ આપણે બે પૂર જોવા આવ્યાં હતાં તેવી જ રીતે તું પણ તે મેળવવા સુભાગી થયેલ પુરુષને લઈ મારા શિર પર આવશે. અને એ રીતે આપણું સળંગ સળિયા પરના મિલનનું પુનરાવર્તન. ૧૭૩-૧૪૧, જીવનમાં કદી તે તું અને હું મળ્યાં તો હવે તો જે સ્થિતિમાં આપણે છીએ તેને સ્વીકાર્યો જ છૂટકે. હવે તારો ઝઘડે નહિ ચાલે. ક્ષીર સાગર થઈ તને હૈયે ઝૂલાવી ન શકે તો વાંધો નહિ. આ રીતે કંઈક દૂધના સાગરથી વિપરીત જ એવી લોઢાના પૂલની સ્થિતિમાં પણ તને હૃદય પર ધારણ કરવી એ ય ઓછું સદ્ભાગ્ય નહિ ગણું. ૧૪૨-૧૪૯, હવે રસાનુભવની આશા છોડી, કોઈ કર્તવ્યપથ લીધા જગતમાં કોક મહાન અનિવાર્ય તત્વ બની જઈ જિન્દગી પૂરી કરીશ. પણ એ તારે પ્રતાપે જ.

પૃo ૫૫ નિશિગંધાની સુરભિનેઃ તા.૧૫-૮-૩૮ છંદઃ મિશ્ર ઊપજાતિ. ૧૮ જે-નિશિગન્ધા, રાતની રાણી. ૨૬, ઘડી પા-પાએક ઘડી.

પૃo ૫૮ કોકિલ અને ડાળીઃ તા. ૨૫-૫-૩૮. ઈદઃ મિશ્ર ઉપજાતિ. ૧-૪, જગત વસંતની ઝંખના માત્ર સ્થૂલ ઉપભેગ અર્થે કરે છે જ્યારે કોકિલ તે ગાન ગાવાને જ વસંતને ઝંખે છે. કોકિલ નરજાતિમાં છેઅહીં. ૭ થી ૧૪, ડાળી જવાબ આપે છે. ૯-૧૨, જગત તો તારા ગીતને જ ચાહે છે. તે ગીત બંધ થતાં તને તે ભૂલી જશે. તે વખતે ય આ મારું હૃદય તને મૂંગાને પણ સત્કારશે.

પૃo ૬૨ પ્રતીક્ષાઃ તા. ૨૫-૩-૩૭. છંદઃ અનુષ્ણુપ. ૫, સ્ફુરણો–ગર્ભમાં સ્ફુરતા બાળકનાં. ૬, ગૃહને ઘોરી–ધુરા વહન કરનાર, પતિ. ૭, વિશ્રબ્ધ – વિશ્વાસુ થઈને. ૮, પૂર્વનો અના દર–આ પહેલાં એક બાળક આ દંપતીને થયેલું જે ભરી ગયેલું. આ વેળા તે જ આત્મા ફરીથી બાળક બની આવ્યો છે એવી કલ્પના આખા કાવ્યમાં છે. આ આખો સત્કાર તે પહેલા બાળકના આત્માનો જ છે. ૧૫, મોડી–ફેરવી. ૨૧, ઘરુણી– ગૃહિણ, તારી સાધના કરે છે.