વંઠેલાં અને બીજી નાટિકાઓ/જયમનનું રસજીવન: Difference between revisions

વંઠેલાં અને બીજી નાટિકાઓ/જયમનનું રસજીવન (view source)

Revision as of 09:16, 13 October 2022

27,427 bytes added , 09:16, 13 October 2022

no edit summary

KhyatiJoshi

26,604

edits

@@ Line 297: / Line 297: @@
 }}
 {{Right|[ચાલ્યાં જાય છે. રમાને એમ ચાલવું ગમતું નથી એ સ્પષ્ટ દેખાય છે.]}}
+પ્રવેશ બીજો
+[તે જ દિવસે સંધ્યાકાળે. બાલુભાઈને ઘેર પાંચેક મિત્રો એક ટેબલ ફરતી ખુરસીઓ પર બેઠા છે. બાલુભાઈ ઘરના માલિક છે. નટુભાઈ ગ્રેજ્યુએટ છે : પ્રવીણભાઈ દાકતર છે : વેણીલાલ લેખક છે : જીતુભાઈ જુવાન હેડમાસ્તર છે : કાંતિલાલ ગામના નગરશેઠનો પુત્ર છે. બધા હસતા હસતા કંઈક વાતો કરી રહેલ છે.]
+બાલુભાઈ : પણ આજની મજા મારી ગઈ. આજે તો આપણે એ ભાઈશ્રીની અદબ રાખવી પડશે.
+નટુભાઈ :	શા માટે?
+પ્રવીણભાઈ : રમાબહેનને ખાતર.
+વેણીલાલ :	અરે, શી વીલ ઑલ્સો એન્જોય ધ ફન.
+જીતુભાઈ :	બાપડી ક્યાંય રડશે!
+બાલુભાઈ : નહિ, નહિ, બેવકૂફી કરતાં નહિ કોઈ, હાં કે?
+[જયમન અને રમા પ્રવેશ કરે છે.]
+જયમન :	સાહેબ મહેરબાનો!
+[હસાહસ થંભે છે. સહુ ઊભા થાય છે. સહુ રમાને નમન કરે છે.]
+બાલુભાઈ : આવી પહોંચ્યાં તમે? બહુ સારું થયું કે તમે આવ્યાં, રમાબહેન! આવો, આવો, અહીં વચ્ચે આવો બેઉ.
+[વચલી બે બેઠકો ખાલી કરીને બેઉને ત્યાં લઈ જાય છે.]
+[રમા બેસે છે. જયમન ઊભો રહે છે.]
+જયમન :	રમા, જો હવે તને આ પ્રત્યેકની ઓળખાણ કરાવું.
+રમા :	હું તો બધાને ઓળખું છું.
+જયમન :	નહિ, હું જે રીતે ઓળખાવવા માગું છું તે રીતે નથી તું ઓળખતી. જો સાંભળ. [પછી આંગળીઓ ચીંધી ચીંધી કહેતો જાય છે.] જો આ નટુભાઈ બી. એ. કે જે આપણાં શાંતાબહેનને ચોવીસેય કલાક રસોડામાં ગોંધી રાખે છે. [નટુ હસીને માથું નમાવે છે.] આ પ્રવીણભાઈ દાક્તરસાહેબ. આખા ગામને ઘેરે ઘેરે છેક રસોડાં સુધી પેસીને ભાઈબંધોની પત્નીઓને હાથે ચહા પી આવે, પણ પોતાને ઘેર જુઓ તો અઢારમી સદીના ઓઝલ પડદા! [પ્રવીણભાઈ ‘સાચું સાચું’ કહી સહાસ્ય શિર ઝુકાવે છે.] આ વેણીભાઈ મોટા લેખક. મુનશીના સાહિત્યને છાપરે ચડાવનારા. ઘેર કોઈ આવે તો અંદરનું બારણું પ્રથમ વાસી દીધા પછી જ આવનારને બેઠકમાં દાખલ કરે. [વેણીલાલ કંઈક બોલવા જાય છે, પણ બાલુભાઈ એનો હાથ દબાવી ચેતાવે છે.] આ જીતુભાઈ : વરસને વચલે દહાડે કુટુંબને લઈ નદીકાંઠે ઉજાણી કરવા જાય, તો વેણીભાભીને કચ્ચાંબચ્ચાં સાથે ઉત્તર તરફથી મોકલી આપે, ને પોતે ચોરીછૂપીથી પૂર્વ દરવાજાનો ચકરાવો ખાઈને નદીએ પહોંચે. [જીતુભાઈ હસે છે.] આ કાંતિભાઈ. ઘેરે મોટરગાડી. બાપાના એકના એક દીકરા. પણ પૂછી જો, સોગંદ ખાવાય કદી મોટરમાં એનાં વહુને સાથે લઈ ફરવા નીકળ્યા છે? સાથે લઈ સિનેમા જોવા ગયા છે?
+કાન્તિલાલ : સાચે જ, કોઈ દા’ડો નહિ.
+રમા :	હવે જવા દોને એ બધું!
+જયમન :	નહિ, નહિ, જવા કેમ દઉં? જો આ બાલુભાઈ, ઉષાબહેનને પિયર વળાવીને પાછળથી આ મહેફિલો ઉડાવે છે! આઈસ્ક્રીમ ગળે ઊતરશે કેમ?
+બાલુભાઈ : હમણાં તમે જોશો તેમ. [‘સરસ પ્રાસ! સરસ પ્રાસ!’ કહી બધા હસે છે. રમાથી પણ તાળી પડાઈ જાય છે.]
+બાલુભાઈ : આપણું તો, ભાઈ, આદર્શથી ઊલટું જ ગાડું ચાલે છે. બધી વેજા ઘરમાં હોય ત્યારે આવી નિરાંત ક્યાંથી મળે? [સહુ હસે છે.]
+જયમન :	[રમા તરફ જોઈ] જોયા કે આ પુરુષો? [રમા બાલુભાઈ તરફ જોઈ જાય છે.]
+જયમન :	[સહેજ ખસિયાણો પડીને પાછો બીજો પ્રયત્ન કરતો હોય તે રીતે] ઉષાબહેનને ગયાં કેટલા મહિના થયા, હેં બાલુભાઈ?
+બાલુભાઈ : થયા હશે ચાર-પાંચ. બરાબર યાદ નથી.
+જયમન :	એમાં તમે કેટલા કાગળો લખ્યા?
+બાલુભાઈ : બે. એક પત્તું ને એક કવર.
+જયમન :	[રમા તરફ] સાંભળો! [બાલુભાઈ તરફ] ગજબ છે તમારી છાતી, ભાઈ!
+બાલુભાઈ : અમારાં તો, યાર, જૂના જમાનાનાં લગ્ન : લાકડે માંકડાં જોડી દીધેલાં. એમાં તે અઠવાડિયે બે લાંબાં કવરોની આવ-જા ક્યાંથી સંભવે? [સહુ હસે છે.]
+જયમન :	ઉષાબહેનને મળી આવ્યા કે નહિ એકેય વાર?
+બાલુભાઈ : ના રે, રેલ્વે કંપનીને નાહકની શીદ ખટાવવી?
+જયમન :	સિનેમા જોવા તો છેક મુંબઇ સુધી દોડો છો!
+બાલુભાઈ : શું કરીએ, ભાઈ! સ્ત્રી તો પિયરથી પાછી આવશે, પણ સારું પિકચર તો એક વાર ગયું પછી પાછું આવવાની શી આશા? [‘કમાલ!કમાલ’ કહેતા બધા હસે છે.]
+[આઇસ્ક્રીમની પ્લેટો આવે છે. સહુ આરોગવા લાગે છે.]
+જયમન :	મને તો આશ્ચર્ય જ એ થાય છે કે — [એટલું બોલતાં એના ચમચામાંથી આઈસ્ક્રીમનો લોંદો પડી જાય છે. એનાં કપડાં ખરાબ થાય છે. રમા તરફ ફરીને] રમા, આ જરા લૂછી...
+બાલુભાઈ : રહો રહો, હું ટુવાલ લાવું.
+જયમન :	નહિ નહિ, એ તો રમા એને રૂમાલિયે જ લૂછી લેશે. [પણ રમા ઊઠતી નથી. બાલુભાઈ ટુવાલ લાવે છે. લૂછે છે.]
+જયમન :	મને તો એમ જ થાય છે, કે પરણેલી સ્ત્રીઓને તમારા જેવાઓ આમ ખસતી મૂકે છે, નથી ભણાવતા, નથી આનંદવિનોદોમાં ભાગ લેવા આપતા, છતાં તેઓ તમારા પર આટલી મરી પડે છે શાથી?
+રમા :	[ધીરેથી] એથી જ! [‘હીઅર! હીઅર!’ કહી સહુ તાળીઓ પાડે છે.]
+જયમન :	[જરા કડકાઈથી રમા તરફ] એટલે?
+બાલુભાઈ : એટલે એમ, કે અમે અમારી સ્ત્રીઓને એકલા અમારા જ અભિમાની સ્નેહની ધુમાડી દઈને ચોવીસેય કલાક નથી ગૂંગળાવી મારતા. [‘ઑવરબાઉન્ડરી! બ્રેવો, બાલુભાઈ, ઓવરબાઉન્ડરી!’ એવા અવાજ કરતા સહુ તાળીઓ પાડે છે. રમા પણ તાળીઓ પાડતી હસે છે. પછી પાન-સોપારી આવે છે.]
+જયમન :	ઠીક ત્યારે, બાલુભાઈ, અમે હવે રજા લઈશું.
+બાલુભાઈ : કેમ અત્યારમાં?
+જયમન :	રમાને પાછા હજુ ચૂલો...
+રમા : ના, ના, ચૂલાને તો હું આજની રજા આપીને જ આવી છું. કાલની પૂરીઓ પડી છે.
+બાલુભાઈ : ત્યારે તો બેસોને? વેણીભાઈ કંઈક ગાશે.
+રમા :	તો તો સાંભળીએ. વેણીભાઈનાં ગીતો વિષે બહુ સાંભળ્યું છે.
+જયમન :	ધૂળ પડી એ ગીતોમાં, જે ગીતોનો એક પણ પડઘો પોતાના જીવનમાં ન ઊઠતો હોય.
+વેણીભાઈ : હું તો, ભાઈસા’બ, તમારા જેવાના રસજીવનના પડઘા ઝીલું છું મારાં ગીતોમાં.
+જયમન :	ને બૈરાં ફોસલાવો છો.
+રમા :	બસ, બૈરાં એમ જ ફોસલાઈ જતાં હશે? તમે સ્ત્રીપૂજક ઊઠીને આમ બોલશો?
+બધા :	બાઉન્ડરી! બાઉન્ડરી! રમાબહેન! [કહેતા હસે છે.] [અહીં એકાદ ગીત મૂકવું ઠીક લાગે તો મૂકવું. ગીત પૂરું થયે —]
+રમા :	સરસ: બહુ જ સરસ.
+જયમન :	આવું જ કોઈ બીજા કવિનું ગીત મેં ક્યાંક વાંચ્યું છે ખરું! આ શું તમારું મૌલિક છે, વેણીભાઈ?
+રમા :	સરસ છે. ગમે તેનું હોય, પણ સરસ છે.
+જયમન :	પણ ગુજરાતમાં ગીતો રચાય છે બધાં અજીઠાં કોઈકનાં ચોરેલાં.
+રમા :	અમારે ઘેર ક્યારે ગાવા આવશો, વેણીભાઈ! જરૂર એક દા’ડો આવો. મારે તમારાં ગીતો ખૂબ સાંભળવાં છે.
+જયમન :	લો હવે ચાલો ચાલો, રમા!
+રમા :	[સાંભળ્યું ન હોય તેમ] કહો વેણીભાઈ, ક્યારે રાખીશું?
+જયમન :	[રમાનું કાંડું ઝાલીને] હવે ચાલવું છે? [બેઉ જાય છે. ટેબલ પરના મિત્રો પરસ્પર જોઈને સ્મિત કરે છે.]
+બાલુભાઈ : બહુ થઈ! બિચારાં રમાબહેન ઉપર માછલાં ધોવાશે આજ!
+પ્રવેશ ત્રીજો
+[રમા રસોડામાં એકલી છે. ઘડી ચૂલા પર બેસતી, ઘડી વાળ ઓળતી, અરીસામાં જોતી, જુદી જુદી વીંગોમાં જતી ગુંજન-સ્વરે એક-બે ભાંગીતૂટી ગીત-પંક્તિઓ ગાય છે :]
+પાણીડાં હેલે ચડ્યાં હેલે ચડ્યાં.
+	મારા અંતરના સરોવર માંય રે
+પાણીડાં હેલે ચડ્યાં હેલે ચડ્યાં.
+[કોઈનો પગસંચાર થતાં રમા સ્તબ્ધ બને છે. જયમન આવીને છુપાઈ રહી વીંગ ઓથે ઊભો રહે છે. પાછી રમા ગાય છે.]
+પાણીડાં હેલે ચડ્યાં, હેલે ચડ્યાં.
+	એક પોયણું ખીલે ખીલે બિડાય રે
+પાણીડાં હેલે ચડ્યાં હેલે ચડ્યાં.
+[પછી તો ઝૂલતી જાય છે. શરીરને હેલે ચડાવે છે. ગાય છે.]
+[જયમન વીંગમાંથી નિઃશ્વાસ નાખે છે. રમા નિઃશ્વાસ સાંભળીને થંભી જાય છે.]
+જયમન :	[પ્રવેશ કરીને] આજ તો પાણીડાં ભારી હેલે ચડ્યાં છે કંઈ!
+રમા :	[આડી વાત નાખી] હજુ પુરોહિત માસ્તર કેમ નહિ આવ્યા હોય.
+જયમન :	એ ફરીથી ગા તો!
+રમા :	મને ક્યાં આવડે છે? પુરોહિત માસ્તર હજુ કેમ ભણાવવા ન આવ્યા?
+જયમન :	કેમ બહુ અધીરાઈ?
+રમા :	કોણ જાણે શાથી પણ હમણાં હમણાં મને ભણવાની અધીરાઈ બહુ આવી છે. હજુ કેમ ન આવ્યા પુરોહિત માસ્તર?
+જયમન :	પુરોહિત માસ્તર ભણાવે તો જ ચાલે? કે બીજા કોઈ માસ્તર ચાલે?
+રમા :	કેમ?
+જયમન :	પુરોહિત માસ્તરને મારે રજા આપવી પડી છે.
+રમા :	સાચેસાચ? શા માટે?
+જયમન :	અહીં આવ. કહું. [રમા પાસે આવે છે. જયમન એનું મોં નિહાળીને જુએ છે.]
+જયમન :	મને ખબર પડી કે એને એની પોતાની સ્ત્રી જોડે જ બનતું નથી.
+રમા :	પણ તેથી આપણે શું?
+જયમન :	પોતાના જ સંસારનું વાજું બસૂરું બજાવનારો શિક્ષક પારકાને શા સંસ્કાર દેવાનો હતો? [રમા વિચારે ચડે છે.]
+જયમન :	બીજી વાત વધુ ગંભીર છે.
+રમા :	[ચમકીને] શી?
+જયમન :	કાલે મને કહે, કે જયમનભાઈ! છ મહિના જો બ્રહ્મચર્ય પાળો તો રમાબહેનમાં અદ્ભુત પ્રતિભા ઝલકી ઊઠે!
+રમા :	એમાં શું?
+જયમન :	એમાં શું!!! પરાયા જીવનમાં આટલી હદ સુધી ઊંડા ઊતરવાની ધૃષ્ટતા!!! હું એ ન સહું. હું કંઈ બાયલો નથી.
+રમા :	પણ એ તો મેં જ...
+જયમન :	શું તેં જ?
+રમા :	રોજ સવારે શીખવા બેસું ત્યારે આળસ-બગાસાં આવે ને હાથપગ ફાટે, એ પરથી કદાચ એમણે નિર્દોષ ભાવે —
+જયમન :	નિર્દોષ ભાવે! સરસ વાત! પણ હું આ શિક્ષકોને તો હવે ઠીક ઠીક પામી ગયો છું. એમને તો સર્વ પારકી પત્નીઓનાં વહાલ પોતાની તરફ જ વહાવવાં હોય છે.
+રમા :	મને તો એવો ખ્યાલ પણ નહોતો.
+જયમન :	તું છે જાણે કે ભોળી ભટાક. કાચની શીશી જેવી તું નિર્મલ છે. એટલે તને ખ્યાલ ન આવે. પણ પુરુષો સાલા બધા જ અંદરખાનેથી લંપટ હોય છે.
+[જયમન દાઝમાં ને દાઝમાં આંટા મારે છે. રમાનું સર્વ તેજ હરાઈ ગયું છે.]
+જયમન :	એ કરતાં તો, ચાલ, હું જ તને મારી પ્રિય શિષ્યા બનાવું. કઈ કવિતા ચાલે છે હમણાં? લાવ જોઉં?
+રમા :	કવિતા નહોતી ચાલતી, મને તો માસ્તર હમણાં વિમાન વિષે શીખવતા હતા.
+જયમન :	એમાં આટલો બધો રસ? એ કરતાં તો ચાલ હું તને વસંતોત્સવ વંચાવું. [છટાથી શરૂ કરે છે.] “ગુલછડી સમોવડી એક બાલિકા હતી.”
+રમા :	[કંટાળીને] ત્યારે હું હમણાં પિયર જઉં?
+જયમન :	કેમ?
+રમા :	હવે ત્રણ જ મહિના રહ્યા છે.
+જયમન :	ત્રણ મહિના અગાઉથી જઈને શું કરવું છે?
+રમા :	શરીરને આરામ મળે તો સારું.
+જયમન :	તને અહીં કોણ વૈતરું કરાવે છે?
+રમા :	રાજી થઈને રજા આપો તો જવાનું મન બહુ જ થાય છે.
+જયમન :	ત્યાં જઈશ એટલે તું સહુને ભૂલી જઈશ. કાગળ પણ નહિ લખે.
+રમા :	લખીશ, જરૂર લખીશ. રાજી થઈને મને જવા દો. પાછી હું આવીશ ત્યારે તમારી જોડે જ વસંતોત્સવ વગેરે વાંચીશ.
+જયમન :	ચોક્કસ?
+રમા :	ચોક્કસ.
+જયમન :	તને મારા કરતાં તારાં માબાપ વધુ વહાલાં છે, ખરું? અહીંથી કેમ કંટાળે છે તું આટલી બધી? [રમા કશું બોલતી નથી. એની આંખોમાં જળજળિયાં ભરાય છે.]
+જયમન :	કહે તો ખરી?
+રમા :	શું કહું? હું પોતે જ નથી સમજી શકતી. [જયમનના ખોળામાં રમા માથું ઢાળી જાય છે.]
+પ્રવેશ ચોથો
+[ત્રણ મહિનાના ગાળા પછી મુંબઈના એક સ્વચ્છ સુંદર સુવાવડ-ખાનામાં રમા દૂધ જેવી સફેદ પથારીમાં સૂતી છે. ફૂલફૂલ જેવું ચોખ્ખું વાતાવરણ છે. પાસે બાળકનું પારણું છે. રમાની પથારી પર, ઓસીકા પાસે ત્રણ કાગળો ને બે તાર પડ્યા છે. એ લઈને હાથમાં ચંચવાળતી રમા પડી પડી રડે છે. હસમુખી, કદાવર દેહવાળી, શ્વેત વસ્ત્રધારિણી દક્ષિણી મેટ્રન પ્રવેશ કરે છે.]
+મેટ્રન :	કેમ? ર...મા...વં...તી? કે રમાદેવી! કેમ છે? રાતમાં નીંદ આવ્યો હતો કે? [રમાને કપાળે, શરીરે હાથ ફેરવે છે, ચાદર સરખી કરે છે, રમાનો પસીનો લૂછે છે. રમાના ઓસીકા પર એક ફૂલ મૂકે છે. આખી વાતચીત દરમ્યાન આ મેટ્રન ગતિમાન, વ્હાલભરી, અને ઉલ્લસિત દેખાય છે.]
+રમા :	નીંદ નહોતી આવી.
+મેટ્રન :	નહિ? આ શું? કેમ રડે છે? આ હાથમાં શું છે? ધણીનો ટપાલ? રોજ આટલો મોટો ટપાલ! તને રડાવવા જેવું શું લખ્યા કરે છે એ નવરો? કાંઈ ધંધોબીંધો કરતો નથી શું?
+[કમાડ ઊઘડે છે. નોકર આવે છે. મેટ્રનને કહે છે : “આમના ધણી પરગામથી આવેલ છે. મળવા માગે છે.”]
+મેટ્રન :	લે, યાદ કરતાં જ આવી પહોંચ્યો તારો નવરો.
+રમા :	એને અહીં ન લાવશો.
+મેટ્રન :	કેમ?
+રમા :	એ અહીં લાખ જાતની વાતો કરી મને સંતાપશે.
+[ત્યાં તો જયમન અંદર આવી પહોંચે છે. મેટ્રન ઊઠીને બીજી બાજુની વીંગમાં ચાલી જાય છે.]
+જયમન :	કાં, કેમ છો? આ ચાદર કેમ મેલી છે? આ લોકો બદલાવતા જ નથી શું? આમાં સેપ્ટીક થતાં શી વાર લાગે? ને આ મોસંબી કેમ ઉઘાડી પડી છે? દવામાં આ લોકો શું નાખે છે? આ બાળક કેમ વારે વારે રડે છે? મને વેળાસર બોલાવ્યો હોત તો બીજી સારી ઈસ્પિતાલમાં લઈ જાત ને! તારાં માબાપ લોભમાં તણાયાં!
+રમા :	તમે શીદ નાહકનો ધક્કો ખાધો?
+જયમન :	તારા ચચ્ચાર લીંટીના જવાબોને લીધે જ તો! તને ક્યાં મારા દરેક મુદ્દાનો ખુલાસો કરવાની પડી હતી? મેં કેટલા કાગળો કુલ લખ્યા, યાદ છે?
+રમા :	[ના પાડતી ડોકું ધુણાવે છે.]
+જયમન :	ક્યાંથી યાદ હોય? પૂરા વાંચ્યા તો હોય જ ક્યાંથી? શાની વાંચે? તને ક્યાં મારા પર હેત છે? હું આટલું કરું છતાં પણ… [રમા પેલી બાજુ ફરી જાય છે.]
+જયમન :	મારું મોં દીઠું ગમતું નથી કે?
+રમા :	એવું શીદ બોલો છો?મારી કમ્મર બહુ દુઃખે છે તેથી જ હું પડખું ફરી છું.
+જયમન :	[એકાએક રમાના શરીર પર આસમાની સાડી, ને પલંગ નીચે પેલાં સ્લીપરો જોઈ] આ આસમાની સાડી ને સ્લીપર તો પેલાં… તમારા…ધર્મભાઈએ…આપેલાં… તેજ કે?
+રમા :	હા.
+જયમન :	હજુય આ બે ચીજો હૈયેથી નથી છૂટતી કે?
+રમા :	તમને નહોતી ગમતી તેથી અહીં પહેરી ફાડું છું.
+જયમન :	નહિ રે! જીવનની મીઠી સ્મૃતિ કરી જાળવો ને?
+રમા :	[પેલે પડખેથી વેદનાભરી આ પડખે ફરી આક્રંદસ્વરે!] આ કરતાં કાં તો મારું ગળું દાબી દ્યો, ને કાં મને રજા આપો. તમારા પ્રેમનું આ કેદખાનું હવે મારાથી નથી સહેવાતું. ઓ મા! [રડે છે.]
+જયમન :	એમ કે? હજુ તો તારો જીવ લઈ......
+[મેટ્રન આ શોર સાંભળી દોડતી આવે છે ને ઓચિંતી જયમનની ગર્દન પર પંજો દબાવે છે.]
+મેટ્રન :	ગેટ અપ, પ્લીઝ! [કૃપા કરીને ઊભા થાઓ!]
+જયમન :	[મેટ્રનના પંજામાં ચંપાએલી એની ગર્દન છે.] વ્હાઈ? વ્હૉટ રાઇટ....[શા માટે? શો હક્ક...]
+મેટ્રન :	રાઈટ ટુ સેવ એ પ્રેશિયસ લાઈફ, અંડરસ્ટેન્ડ? [કીમતી જિંદગી બચાવવાનો હક્ક સમજ્યા?]
+[મેટ્રન જયમનને ગર્દનથી પકડી, ધકાવી, છેક બારણા સુધી લઈ જઈ, બહાર ધકેલી નાખે છે. ત્યાં મુક્કી ઉગાવી ઊભી રહે છે.]
+જયમન :	[વીંગમાં ઊભો ઊભો] મારી...... મારી પરણેલી ને... મારી કાયદેસર ઓરતને......
+પડદો