રચનાવલી/૨૦: Difference between revisions

નવી કેળવણીનો અને નવી જાગૃતિનો એ કાળ હતો. વહેમ, અંધશ્રદ્ધાને કારણે ધર્મભીરુ થઈ સંકોચાઈ ગયેલી પ્રજાની ચેતનાને વિસ્તારવાની હતી. નર્મદે એના સાહિત્યથી અને એની સક્રિયતાથી પ્રજામાં નવો પ્રાણ ફૂંક્યો. અંગ્રેજી શિક્ષણના પરિચયમાં આવેલા નર્મદ સાહિત્યમાં જાતભાતના અખતરા કરવા માડ્યાં. જાતજાતનાં સાહિત્ય સ્વરૂપો ખેડવા માંડ્યાં. પ્રકૃતિ અને પ્રણયની કવિતા ઉપરાંત પહેલીવાર નર્મદ ગદ્ય આપ્યું, પહેલીવાર નિબંધો આપ્યા પહેલીવાર ઇતિહાસની દૃષ્ટિએ કવિઓના જીવનની સામગ્રી એકઠી કરી, પહેલીવાર જગતનો ઇતિહાસ લખ્યો, પહેલીવાર જગતના અન્ય સાહિત્યનો સાર આપ્યો, પહેલીવાર કોશ રચ્યો ને બરાબર એ જ રીતે પહેલીવાર મારી હકીકતને નામે આત્મકથા આપી. આત્મભાન વગર અજ્ઞાનમાં સબડતી પ્રજાની વચ્ચે પહેલીવાર આત્મસભાનતા સાથેની આત્મકથા લાવનાર નર્મદે એના શીર્ષકમાં પહેલા ‘મારી’ પર ભાર મૂક્યો અને પછી ‘હકીકત’ પર ભાર મૂક્યો. નર્મદની આત્મકથા સત્ય અને નિખાલસતાની નમૂનેદાર સાહિત્યકૃતિ છે.  

નર્મદની આ આત્મકથા ‘મારી હકીકત'ને નાટકરૂપે રજૂ કરવા માટે અમેરિકાના ઓહાયો રાજ્યના ડેયટનના ‘ધ ઇન્ડિયા ફાઉન્ડેશને’ સાહસ કર્યું છે અને હરીશ ત્રિવેદીના લેખન તેમજ દિગ્દર્શન હેઠળ ચન્દ્રકાન્ત શાહે એને નર્મદની ભૂમિકામાં રજૂ કર્યું છે. એના અનેક શૉ થયા છે અને હજી થવાના છે. અમેરિકાથી એમને નિમંત્રણ આપી ખાસ બોલાવવામાં આવ્યા છે.  

‘જય જય ગરવી ગુજરાત’ના ગીત સાથે પ્રારંભમાં રંગમંચ પર પડદા પર પડતા ગુજરાતનાં દૃશ્યો અત્યંત નબળાં છે. આઇમેક્સના પેનોરેમિક અને ગ્લોબલ સ્ક્રીનના પ્રદેશ અમેરિકાથી આવેલા આ મિત્રો આટલા કંગાલ પરિણામને કેવી રીતે સ્વીકારી શક્યા હશે એ જ સમજાતું નથી. આખા નાટક દરમ્યાન રંગમંચ પરના પડદાની અને પડદા પર ઊપસતાં દશ્યોની હાજરી નિરર્થક અને નિરુપયોગી છે. બલ્કે એમ કહેવું જોઈએ કે ઉપદ્રવી છે. ક્યારેક ક્યારેક તો નટના પ્રભાવને હાનિ પહોંચાડનારી છે. નાટકનું સંગીત અંગ અત્યંત ઘોંઘાટિયું અને ત્રૂટક છે નટની વાણી અને ગીત કે સંગીત વચ્ચે પૂરું સંયોજન પણ સધાતુ નથી. નર્મદના મૃત્યુ વખતે સંસ્કૃત શ્લોકો લાવવાને બદલે ‘નવ કરશો કોઈ શોક રસિકડા’ જેવી નર્મદની જાણીતી રચના રજૂ થઈ હોત તો પ્રસંગ વધુ અસરકારક બની શક્યો હોત. પ્રસંગોપાત વધુ પડતો ગદ્ગદ્ થઈ જતો નટનો અવાજ નાટકી બની જાય છે. એકવિધતા તોડવા માટે વારંવાર વાઘા બદલવાની નટને સોંપાયેલી ક્રિયા હાસ્યાસ્પદ બની છે. સમગ્રતયા આખું નાટક વધુ ચુસ્ત દિગ્દર્શન માંગે છે, ઘણી વધુ સફાઈ માગે છે.  

દુર્ગારામ મહેતાની આત્મવીતક થોડીક ડાયરીરૂપે મળે છે પણ સળંગ નથી એને બાદ કરતાં નર્મદની ‘મારી હકીકત' એ ગુજરાતી સાહિત્યની પહેલી વ્યવસ્થિત રીતે લખાયેલી આત્મકથા છે. બનેલી હકીકતો આવવી જોઈએ અને જે હકીકતો આવે તે લખનારના જીવનમાં બનેલી હોવાથી કોઈ ચોક્કસ દૃષ્ટિથી લખાઈને આવવી જોઈએ, આ બંને વાત નર્મદની આત્મકથામાં પૂરેપૂરી જળવાયેલી છે. નર્મદે ‘મારી હકીકત'ની બે પાંચ નકલો જ છપાવેલી અને પોતાના મરણ બાદ પ્રકાશિત કરવાની નેમ રાખેલી આને કારણે નર્મદના જન્મશતાબ્દીના વર્ષમાં આ આત્મકથા છેક ૧૯૩૩માં પુસ્તકરૂપે મળે છે. એમાં ૧૮૩૩થી૧૮૬૬ સુધીનું જ નર્મદે પોતાનું ચરિત્ર આલેખ્યું છે.