નારીવાદ: પુનર્વિચાર/શક્તિનો બોજ: ઓરિસ્સામાં સાહિત્યિક સર્જનાત્મકતા: Difference between revisions

આમ છતાં પણ, મોટા ભાગની હિંદુ માન્યતાઓ અને પારંપરિક અભ્યાસોમાં એક વિશિષ્ટ સ્ત્રીસામર્થ્ય, શક્તિ, સુદૃઢપણે સમર્થન પામ્યાં છે. આ બાબતને આપણે આપણી માન્યતાઓ અને રૂઢિઓમાં, આપણી લોક અને પ્રચલિત સંસ્કૃતિઓમાં આપણાં નૃત્ય, દંતકથાઓ અને મંદિરોની મૂર્તિઓમાં જોઈએ છીએ. ધાર્મિક સંપ્રદાયોના ઉત્સવોમાં કૃષ્ણની અસ્તિત્વવાદી પૂજા અને અધ્યાત્મવાદમાં આવશ્યકપણે રાધા અને રુક્મિણી સહગામી કે અરસપરસ સંકળાયેલી જ જોવા મળે છે, અને એમ જ હિંદુ સર્વદેવમંદિરમાં શિવ-પાર્વતી કે રામ-સીતાનું સહઅસ્તિત્વ આપણને જોવા મળે છે.

૧૯મી સદીમાં શ્રી રામકૃષ્ણ અને દેવીમા શારદાદેવીમાં પણ આપણને આવું જ વલણ જોવા મળ્યું હતું (કિશ્વર, ૨૫). અહીં મુખ્ય નિયામક એની સાથીદારને શક્તિ તરીકે દેવીનું સ્થાન આપે છે. દેવીમાના એકસાથે સ્વીકાર અને શરણાગતિ વિના એ મુખ્ય નિયામકની ભક્તિ અધૂરી ગણાય છે. અને ફરી વાર, ૨૦મી સદીમાં ફિલસૂફ - સ્વપ્નદ્રષ્ટા શ્રી અરવિંદ ફ્રેંચ રહસ્યવાદી મીરા આલ્ફાસ્સાને ‘મધર’ દેવી તરીકે સ્થાપે છે. એમના પૃથ્વી પરના આગમનના મહત્ત્વને સમજાવવા માટે શ્રી અરવિંદ એક પુસ્તિકા લખે છે. સર્જનહારની જેમ જ આ ‘મધર’ અરવિંદના નામના આશ્રમનો ભૌતિક કબજો લે છે. શ્રી અરવિંદ ધ મધર નામના પુસ્તકમાં કહે છે :

આજે આપણે શક્તિને જે રીતે જાણીએ છીએ એની પાછળ રહેલાં અસ્તિત્વવાદી અથવા આધ્યાત્મિક સત્યો અસ્પષ્ટ અને મોઘમ જ રહે છે અને તે છતાં પણ પ્રચલિત ક્ષેત્રોમાં એનો ઉપયોગ થતો જ રહે છે. ઇંદિરા ગાંધીને મા દુર્ગા તરીકે જોવાનું ઠેઠ ૧૯૭૧ના પૂર્વ બંગાળના સ્વાતંત્ર્યસંગ્રામના સમયથી થતું આવ્યું છે.

જોકે સિમોન દ બુવા જેવા ઘણા નારીવાદીઓ (ફેમિનિસ્ટો) પુરુષ અને સ્ત્રી જેવી જાતિ(જેન્ડર)ની રચના વિશે શંકાશીલ છે, જ્યારે બીજા સ્ત્રીની ઓળખ અને એના મૂર્તિસ્વરૂપને માત્ર ‘પ્રગતિશીલ’ અથવા ‘પ્રત્યાગમનક્ષમ’ જેવા સાદા પ્રકારોમાં સંકુચિત કરી દેવાને કબૂલતા નથી. આ પેપરમાં હું ભારતની ઉત્કૃષ્ટ સાહિત્યકાર સ્ત્રીઓનાં ઉદાહરણો પર નજર નાંખીશ. જાતિ, રાષ્ટ્ર અને સામ્રાજ્યના ત્રિભેટામાં અટવાઈ જઈને તેમણે અમુક ચોક્કસ પ્રતિભાઓને પોતાનાથી ચડિયાતી ગણીને તેઓનું અનુકરણ કરીને પોતાની જાતની અને રાષ્ટ્રની વિવિધ રીતે વિભાવના ઊભી કરી છે.

હું એક સૂચન કરવા માગું છું કે મારું આ પૃથક્કરણ ૧૯મી સદીના અંતથી ૨૦મી સદીની શરૂઆતના સમયના ભારતના ચોક્કસ ઐતિહાસિક સંદર્ભે જ છે, પણ મારી તપાસ અન્ય સંસ્કૃતિઓને પણ અમુક ફેરફારો સાથે સમાવિષ્ટ કરે છે.

વિવિધ સંસ્કૃતિઓ વચ્ચેની સમાનતાઓ સરખાવવા જઈએ તો એમ લાગે કે તેમની ઐતિહાસિક અને આદર્શવાદી ખાસિયતો ઘણી જુદી પડે છે, પણ તે છતાંય એમની સ્ત્રીઓના અનુભવોને એકસૂત્રે બાંધનારી અને સાંસ્કૃતિક છબીઓની આશ્ચર્યજનક સમાનતાઓ ઘણી ઉત્તેજનાત્મક બની રહે છે. ભારતની જેમ જ સંસ્થાનવાદી (કૉલોનિયલ) શાસકો અને દેશના પુરુષ સમાજસુધારકો જે અનોખી રીતે સ્ત્રી-શિક્ષણ લાવ્યા, એ જ રીતે અન્ય ઘણા દેશોના સમાજોમાં સંસ્થાનવાદ ગયા પછી સ્ત્રીઓના ઇતિહાસમાં ચોક્કસ લક્ષણો જોવા મળે છે. સંસ્થાનવાદી ભારત તેમ જ અમેરિકામાં, ઘર અને ચૂલાની રખાવટ માટેના આવશ્યક ગુણો પામવા માટે મનની કેળવણી એકસરખી રીતે જોવા મળે છે. મેરી કેલી બિલકુલ યોગ્ય અવલોકન કરે છે : “માહિતીની મોસમ વિદ્યાર્થિનીઓને તેઓના જ પ્રતિરૂપ એવા (પુરુષ) વિદ્યાર્થીઓની સરખામણીએ મિશ્ર સંકેતો આપે છે.”

ખરેખર આ મિશ્ર સૂચનોએ જ ઓરિસ્સામાં શરૂઆતની સાહિત્યિક સ્ત્રીઓની નિયતિ પર નિયંત્રણ કર્યા કર્યું. સાહિત્યિક સર્જન માટેના પ્રતિકૂળ સંજોગો સામે તેમણે મથામણ કરવી પડી અને જાહેર સ્થાનોમાં સહભાગી થવા માટે તેમણે જાણીબૂઝીને ચડિયાતાં આદર્શ રૂપોનું અનુકરણ કર્યું અને સશક્તિકરણ કરવા માટે શક્તિ જેવી પ્રતિમાને ગળે વળગાડી. અમુકને તો જાહેર વ્યવસાયના શબ્દો અને પોતાના અંગત જીવનની વાસ્તવિકતા વચ્ચેના અંતરને લીધે તીવ્ર વેદના અને સંતાપ પણ થયાં. બાકીના આ વિરોધાભાસ પર પ્રભુત્વ મેળવતા શીખી ગયા, અંગત તેમ જ જાહેર જીવનમાં જીત મેળવી ગયાં. અંગત પ્રેમની સામે જાહેર સેવા, ઘરગૃહસ્થી જીવનના ઢસરડા સામે જાહેર સેવા, લગ્નસાથી સાથેની વફાદારી સામે એક સાચા આત્મીય મિત્ર તરફનું આકર્ષણ, લૈંગિક (સેક્સ્યુઅલ) નિકટતાનો તલસાટ અને જાહેર પવિત્રતાની આવશ્યકતા – આ બધી વિરોધી ખેંચતાણો સાથે સુમેળ સાધવાની એમાંથી એકેયને તકલીફ ન પડી હોય એમ બન્યું નહોતું. સાંસ્કૃતિક અને સાહિત્યિક પ્રતિમાઓ તરીકે સ્ત્રીઓએ શક્તિના નિયમોને મૂર્ત સ્વરૂપ આપ્યું અને અનિવાર્યપણે તેઓ તેનો બોજ ઉઠાવતાં પણ શીખી ગયાં.

મોટા ભાગની સાહિત્યિક સ્ત્રીઓ માટે સર્જનાત્મક લખાણ અને પ્રકાશન એ એક ઊંડું રાજકીય કર્મ હતું. એની સાથે સંકળાયેલી મુસીબતોની જટિલતા અને પરિમાણોની એમને ખબર હોવાને કારણે તેઓએ એ ભૂમિનું ખેડાણ સાવચેતીથી અને સાવધાનીપૂર્વક કર્યું. સહાનુભૂતિ દર્શાવનારા પુરુષો – પિતાઓ, ભાઈઓ અને જીવનસાથીઓની મદદ લઈને તેઓએ જુસ્સાદાર અને જલદ ભાષામાં લખ્યું અને જાહેરમાં હિમ્મતવાન અને તકરારી વલણ દાખવ્યું. કળા અને પત્રોને આશ્રય આપવા માટે મશહૂર સમૃદ્ધ વર્ગ અને અંગ્રેજ હકૂમતના સભ્યો સુધી પહોંચીને તેઓએ પોતાની કલાત્મક કે નૈતિક પ્રામામિકતા સાથે તો બાંધછોડ ન કરી, પણ પોતાના કામનાં પ્રકાશન અને પ્રસારણ માટે તેઓએ બુદ્ધિજીવી વર્ગનો ટેકો મેળવવાનો પ્રયાસ કર્યો. આમ, સ્ત્રીઓએ લખેલાં ઘણાં પુસ્તકોમાં ‘અર્પણ’નાં પાનાં સાહિત્યિક અને નાણાકીય ટેકા બાબતે સવાલો ઊભા કરે છે. ઉદાહરણ તરીકે ૩૦ જુલાઈ ૧૯૦૬ના દિવસે ગંજમ તાલુકાના બડખમુંડીના રાજાને લખાયેલા પત્રમાં કવયિત્રી અન્નપૂર્ણાદેવી અફસોસ વ્યક્ત કરે છે કે અખબારો અને સામયિકોએ એમની ઉપર રાજા પાસેથી મદદ લેવાનો ખોટો આરોપ મૂક્યો છે. જોકે એમના નિવેદનમાં એમણે મદદ મેળવવા માટે ચાલાકીપૂર્વક અપીલ કરી છે.

આ જ રીતે પોતાની રોમૅન્ટિક કવિતામાં બિદ્યુતપ્રભા(૧૯૨૬-૧૯૭૭)એ એક હિમ્મતવાન સ્ત્રી ‘અવાજ’નો એકરાર કરીને ઓરિસ્સાની સાહિત્યિક સ્ત્રીઓ માટે એક ચડિયાતો અનુકરણીય નમૂનો ઊભો કર્યો છે. ‘પ્રતિઘાત’ કવિતામાં આ કવયિત્રી સર્જનશીલતા માટે ઘરગૃહસ્થીના જીવનનાં બંધનોને ઓળંગી શકી છે :

{{Poem2Close}}

{{Block center|<poem>મારા દરેક દર્દ માટે

મારી કવિતા

એક ઝળહળ દીવડો છે.

{{Poem2Open}}

બિદ્યુતપ્રભાનાં લગ્ન પહેલાંના એક પ્રકાશન કનકાંજલિ(૧૯૪૮)ના અર્પણના પાના પર જે કહેવાયું છે, એ આ પરિપ્રેક્ષ્યમાં જોવાનું રસપ્રદ રહેશે :

{{right|આપની}}<br>

{{right|(‘ગુણમુગ્ધા’ બિદ્યુતપ્રભા)}}<br>

{{right|(બિદ્યુતપ્રભા, ૯૨, સ.મો.નો અનુવાદ)}}<br>

સ્ત્રી-સામર્થ્ય, શક્તિની પ્રતિભાનું દૃઢીકરણ કરતાંકરતાં આશ્રય માગવાનો અનુભવ ભારતમાં સ્ત્રીઓ માટે સામાન્ય હતો. સ્ત્રીઓના મલયાલમ્ સામયિકમાં ૨૩ જાન્યુઆરી ૧૯૦૯ના દિવસે છપાયેલ એક પત્ર રસપ્રદ ઉદાહરણ પૂરું પાડે છે (આ નોંધ સાલ્વેશન આર્મીની સ્થાપના કરનાર જનરલ બુથનાં પત્ની, શ્રીમતી કેથરીન બુથને પહોંચાડવા માટે લખવામાં આવેલ છે.)

શક્તિને મૂર્ત સ્વરૂપ આપતી વખતે જાહેર જીવનમાંની ઘણી સ્ત્રીઓ સ્વ-નિશ્ચિતતા અને સ્વ-સંશયાત્મકતા વચ્ચે ઝૂલતી રહેતી. અમુક સ્ત્રીઓમાં આ ભેદ ધારદાર અને નાટકીય દેખાતો. તેઓ પોતાનાં જીવન અને આચરણમાં શક્તિને જાગ્રતપણે સમર્થન આપતી, જ્યારે બીજી સ્ત્રીઓનો મિજાજ વિપુલતા અને આત્મવિશ્વાસના અભાવ વચ્ચે હોશિયારીપૂર્વક ક્યારેક-ક્યારેક ઝોલાં ખાતો રહેતો. ઓરિયા નારીવાદી કુન્તલાના કિસ્સામાં આ પ્રકારની ભાત વારંવાર ઊપસતી રહે છે. પોતાના માર્ગદર્શક કૈલાસચંદ્ર રાવને ખાતર એક ખ્રિસ્તી છોકરી હોવા છતાં તેઓ ‘બ્રાહ્મો’ બનવા ગયા હતાં અને એ કારણસર એમના જ ધર્મના લોકોના અત્યાચાર અને બહિષ્કારનો ભોગ બનવું પડ્યું હતું. ડિસ્ટ્રિક્ટ મૅજિસ્ટ્રેટ શ્રી શેસર અને તેમનાં પત્ની પાસે તેઓ અનુકરણીય હિમ્મત સાથે પહોંચ્યા :

{{right|(મોહપાત્રા, ૧૪૦)}}<br>

કુન્તલાનું જીવન અંગત વિષાદ અને જાહેર સક્રિયતાવાદની વચ્ચે ઝોલાં ખાતું રહ્યું હતું. દિલ્હીથી લખાતા એમના પત્રો એરિયા સામયિક સહકારમાં હપતાવાર પ્રગટ થતા રહેતા. એમાં તેઓ ઓરિયા લોકોને આર્થિક, સાંસ્કૃતિક અને રાજકીય કાયાકલ્પ કરવા માટે સતત બોધ આપ્યા કરતા. તેઓ એમને એમના કૌશલ અને કલિંગના વારસા અને ભવ્ય પરંપરા તથા સિલોન, બાલી અને સુમાત્રા સાથેના તેમના નૌકાસંબંધ તેમ જ ખારવેલ અને અશોકના શાસનની યાદ અપાવ્યા કરતાં. તેઓ દલીલ કરતાં કે જાગૃતિપૂર્વક શક્તિને સંબોધીને એને મૂર્ત સ્વરૂપ આપીને જ હાલના ઓરિસ્સાને ઘેરી વળેલ હતાશા અને નિરાશાના ‘તમસ’ને દૂર કરી શકાશે. તેઓ આવેશભર્યા શબ્દોમાં કહે છે :

{{right|(કુન્તલા કુમારી, ૧૯૬૯ : ૪૫૯)}}<br>

એ જ ઉત્સાહથી તેઓ આગળ વધે છે :

{{Poem2Close}}

{{Poem2Open}}

કુન્તલાનો બોધ કંઈ માત્ર મોહપાત્રાના ભાષાઝનૂન કે સર્વોત્તમ હોવાની ભાવના ખાતર નથી. અંગ્રેજ અને બંગાળી સંસ્થાનવાદના સમન્વયથી ઊભા થયેલા ભયની સામે ઓરિયા ચેતનાને જાળવવા, સંરક્ષવા અને આગળ ધપાવવા માટે એમની દખલગીરીને ઐતિહાસિક સંદર્ભમાં જોવી જોઈએ. ભલે ૧૯૩૬માં ઓરિસ્સાને રાજ્યનો દરજ્જો મળ્યો હોય, પણ તે છતાંય ઓરિયા બોલી બોલનારા સરાઈકલા, ખારાસુઆન, સિંઘભૂમ, મેદિનીપુર જેવા અમુક વિભાગો તો બંગાળ અને બિહારની સાથે લગભગ ભળી જ જવાના હતા. અને છેવટે એમ જ થયું. દિલ્હી જેવી અનુકૂળ જગ્યાએથી કુન્તલા સમગ્ર રાષ્ટ્રીય દેખાવ માપી શકતાં. પોતાના પ્રદેશના ઓરિયા લોકોની સાંસ્કૃતિક અને રાજકીય દુર્દશાથી જ્ઞાત હોવાને કારણે તેમણે સ્ત્રીઓની ચળવળમાં અને સ્વાતંત્ર્ય-સંગ્રામમાં સક્રિયપણે ભાગ લીધો હતો.

{{right|– ઉત્કલથી તમારી બહેન<br>બીરશ્રીમતી કુન્તલા કુમારી દેવી<br>(કુન્તલા કુમારી, ૧૯૬૯ : ૪૯૬)}}<br><br><br>

ઉત્કલની ભૂમિને માત્ર શક્તિ કે સામર્થ્ય જ બચાવી શકશે એ વિચાર, સ્ત્રીઓ જ શક્તિને મૂર્ત સ્વરૂપ આપીને ઉત્તમ અસર આણી શકશે અને એમ કરીને તેઓ જાતિની સમાનતા, સામાજિક નવનિર્માણ લાવી શકશે અને આમ દેશને બંધનમાંથી મુક્તિ અપાવવામાં ઉત્કલ મહત્ત્વની ભૂમિકા ભજવશે – ઓરિસ્સાની ઘણી મહત્ત્વપૂર્ણ સ્ત્રીઓનાં લખાણમાં આ પ્રકારનો સૂર સંભળાય છે; જેમ કે સરલાદેવી, રમાદેવી, માલતી ચૌધરી; પછી ભલે તેઓના આદર્શવાદ કે આલંકારિક શૈલીમાં ફરક હોય.

સરલાદેવીમાં તો આ પ્રકારનો સૂર સ્પષ્ટ સંભળાય છે. એમણે બીરરમણી અને બિશ્વબિપ્લબિનીના શીર્ષકવાળી બે જીવનકથાઓ લખી છે. આ કથાઓનો સ્પષ્ટ હેતુ ઓરિયા સ્ત્રીઓને વીરત્વસભર અનુકરણીય નમૂના પૂરા પાડવાનો જ હતો. એમની અન્ય કૃતિઓ – ધ રાઈટ્સ ઑફ વિમેન અને ધ ઇકોનૉમિક ઇન્ડિપેન્ડન્સ ઑફ વિમેન દ્વારા રાજકીય અને આર્થિક સ્વાતંત્ર્ય સિદ્ધ કરવા માટેનાં સૂચન છે, કારણ કે એ સિવાય સ્ત્રી-વીરત્વ માત્ર એક ઠાલો નારો જ બની રહે છે.