સોરઠી બહારવટિયા ભાગ-2/ગાંગો બારોટ

ગાંગો બારોટ

ભાવેણાનો નાથ કાયર થઈ ગયા છે. વજેસંગજીનાં કળ ને બળ બેય હારી ગયાં છે. મોટી વિમાસણ થઈ પડી છે. “કોઈ જો જોગીદાસને પકડી સોંપે તો મારા ભાવનગર રાજમાંથી એક ચોવીસીનું મોં-માગ્યું ચોસલ્યું કાઢી આપું.” “છે કોઈ મરદ મુછાળો!” એવી હાકલ કરીને બીડદાર કચારીમાં બીડું ફેરવવા મંડ્યો. જસદણ દરબાર શેલા ખાચર ભાવનગરને ઘેર પરોણો છે. એનો હાથ મૂછોના કાતરા પર ગયો. ચોવીસીનું ચોસલ્યું આપવાની વાત સાંભળીને એની દાઢ ડળકી. થાળીમાંથી બીડું ઉપાડીને એણે મોઢામાં મૂક્યું. “તમે પોતે જ, આપા શેલા?” વજેસંગજીએ પૂછ્યું. “હા ઠાકોર! છ મહિને ગળામાં ગાળિયો નાખીને બહારવટિયો હાજર કરું.” “અરે રંગ શેલા ખાચર!” એવા રંગ લઈને શેલો ખાચર જસદણ સિધાવ્યા. થોડા દિવસ થયા તો એના કાઠીઓ અધીરા થઈ ગયા, ચોવીસીના ચોસલ્યામાંથી પોતપોતાને બટકું બટકું મળવાની લાલચે જોગીદાસને ઝાલી લાવવા ઉતાવળા થઈ ગયા અને શેલા ખાચરને જઈ કહેવા લાગ્યા : “ભણેં આપા શેલા! હવે તો બાંધી બાંધી ઘોડીયું પાછલા પગની પાટું મારીને ઘોડાહારનાં પાછલાં પડાળ તોડી નાખે છે. માટે હવે ઝટ કરો!” “હા, બા, હવે ચડીએં.” એ અરસામાં જ એક માણસ જસદણની ડેલીએ આવ્યો. આવીને કહ્યું કે “દરબાર, તમારો ચોર દેખાડું.” “તું કોણ છો?” “હું જોગીદાસનો જોશ જોવાવાળો.” “આંહીં ક્યાંથી?” “તકરાર થઈ. મને કાઢી મેલ્યો. હાલો દેખાડું.” “ક્યાં પડ્યા છે?” “નાંદીવેલે : ભાણગાળામાં.” “કેટલા જણ છે?” “દસ જ જણા.” “વાહ વા! કાઠીયું! ઝટ ઘોડાં પલાણો. અને ગાંગા બારોટ, તમારે પણ અમારી હારે આવવાનું છે.” “બાપુ! મને તેડી જવો રહેવા દ્યો,” ગાંગો રાવળ હાથ જોડીને બોલ્યો. “ના, તમારે તો આવવું જ પડશે. અને જેવું જુઓ એવું અમારું પરાક્રમ ગાવું પડશે.” એકસો ને વીસ અસવારે શેલો ખાચર ચડ્યા. લીલા પીળા નેજા ફરકતા આવે છે. આભ ધૂંધળો થાય છે. જોગીદાસને દસ માણસે ઝાલી લેવો એ આપા શેલાને મન આજ રમત વાત છે. સાથે પોતાના આશ્રિત ગાંગા રાવળને લીધો છે. પોતાના જશ ગરરાવવાના એને કોડ છે. ભાણગાળાની ભેખડો ઉપર એકસો વીસ માણસોની ધકમક ભાળતાં જ જોગીદાસ ઘોડો પલાણી દસેય માણસો સાથે ચડી નીકળ્યો. નાનેરા ભાઈ ભાણે હાક કરી : “આપા! આમ ભુંડાઈએ ભાગશું? મલકમાં ભારે થઈને હવે હળવા થવું છે?” “બાપ ભાણ! બા’રવટિયા તો બચાય ત્યાં સુધી બચે. બા’રવટામાં ભાગ્યાની ખોટ્ય નહિ.” “પણ આપા! આમ તો જુઓ આ શેલો : કાગડો કાગડાની માટી ખાવા આવ્યો છે. અને એના મોઢા આગળ ભાણ જોગીદાસ ભાગશે? એથી તો કટકા થઈ જવું ભલું, આપા! દેવળવાળાનું દેવસું ! પાછા ફરો.” દસ અસવારે જોગીદાસ પાછો ફર્યો. ક્યારે ફર્યો એ ખબર ન પડી. ઓચિંતો પવન જેમ દિશા પલટાવે એમ બહારવટિયે વાટ પલટાવી. સુસવાટા મારતો જાણે વંટોળ આવ્યો. એને આવતો ભાળતાં જ શેલાના કટકમાંથી રામ ગયા. કટક ભાગ્યું. શેલાએ સાદ દીધો : “અરે ભણેં કાઠીઓ! ભાગો મા! ભાગો મા!” ભાગતા કાઠીએ જવાબ દીધો, “ભણેં આપા શેલા! કાઠીનો દીકરો એમ સાંકડ્યમાં આવુંને નૈ મરે. દશમનને પડ તો દીમો જોસે, બા!” (દુશ્મનને મેદાન તો દેવું જોઈએ.) જાણે કાઠીઓ દુશ્મનોને પડ દેવા માટે ભાગતા હતા! ત્યાં તો “માટી થાજો, જસદણિયાવ!” એવી રણહાક કરતા ભાણ જોગીદાસે દસેય ઘોડાં ભેળાં કર્યાં. “ભાગો! ભણેં ભાગો! પડ દ્યો! ભણેં પડ દ્યો!” એવી કિકિયારી કરતા એકસો વીસ કાઠીઓ ઊપડ્યા. શેલો સાદ કરે છે, “એલા કાઠીઓ! આ તો કાંકરા કરાવ્યા!” ભાગતા કાઠીઓ કહે છે, “આપા શેલા! કાંકરા ભલા! બાકી આંહીં ગરમાં જો પાળિયા થાશે ને, તો કોઈ સિંદોર ચડાવવાય નહિ આવે!” “સાચું ભણ્યું, બા!” કહીને શેલો પણ ભાગ્યો. ગાંગો રાવળ બૂમો પાડતો રહ્યો કે “એ આપા શેલા! ગજબ થાય છે. ભાગ્ય મા, ભાગ્ય મા!” “ગાંગા! તું હવે હળવો હળવો આવી પોગજે!” એટલું કહીને શેલો ખાચર કટક સાથે પલાયન થયો. અને આંહીં જોગીદાસને જોતાં જ ગાંગાની છાતી ફાટવા લાગી. “વઘન્યાં! મારા વિસામાનાં વઘન્યાં, બાપ!” એમ બબ્બે હાથે વારણાં લઈને ગાંગાએ બહારવટિયાને બુલંદ અવાજે બિરદાવ્યા. શરમિંદો બનીને બહારવટિયો બોલ્યો કે “ગાંગા બારોટ! આ બિરદાવળીનાં મૂલ મૂલવવાની વેળા આજ મારે નથી રહી, શું કરું?” “બાપ જોગીદાસ! હું આજ મોજ લેવા નથી આવ્યો. હું તો તારા ગણની ગંગામાં નાઈ રહ્યો છું. તું તો અમારું તીરથ ઠર્યો.” બહારવટિયાએ ગજા મુજબ શીખ કરીને ગાંગાને વિદાય કર્યો. આંહીં શેલા ખાચરે થોડાંક હથિયાર-પડિયાર અને થોડાંક ઘોડાં ભાવનગર મોકલી દઈને ઠાકોરને કહેવરાવ્યું : “બહારવટિયા તો વાંદર્યાં જીમાં! દી-રાત ગરની ઝાડીયુંમાં રે’વાવાળા! સરસામાન મેલું, ઝાડવાંના વેલા પકડું પકડુંને ઝાડવાં માથે ચડું ગા. ચડુને ડુંગરામાં તડહકાવું ગા! અને યાનો આ અસબાબ આંચકી લીધો તે દઉ મેલીએ છીએ.” ઠાકોર સમજી ગયા. આ ટારડાં ઘોડાં ને આ સરસામાન જોગીદાસનાં ન હોય! ખાચર છોકરાં ફોસલાવે છે! ઘૂમતો ઘૂમતો ગાંગો રાવળ ચાર મહિને જસદણમાં આવ્યો છે. શેલા ખાચરનો દાયરો ભરાયો છે. એવે સમયે કાઠીઓએ ગાંગાને છંછેડ્યો, “ગાંગા બારોટ! ભણેં હવે બાપુનો ગીત તો ભણ્ય! ભાણગાળાના ધીંગાણામાં બાપુ શેલો ખાચર કેવા રૂડા દેખાણા, ઈ વાતનો ગીત ભણ્ય!” ગાંગા રાવળે મોં મલકાવ્યું. “ગીત તે કેમ કરીને ભણું, બા! ત્યાં તો તમને વાંસામાં બા’રવટિયાનાં ભાલાં વાગતાં’તાં!” “પણ તાળી જીભે કાંઈ ભાલાં વાગતાં સૅ? ગીત ભણવામાં તારા બાપનો કાણું જાતો સૅ? ચાર વીઘા પળત ખાછ, હોળી દિવાળીએ દાત્ય લેછ, બાપુની મોજું લેછ, ઈ કાંઈ મફતિયો માલ છે?” “એટલે! ખોટેખોટાં વખાણ ગાવા સાટુ મને બાપુ પળત ખવરાવે છે?” “હા! હા! વખાણ તો કરવાં જોશે. કવિ કે’વાનો થિયો છે?” “ઠીક ત્યારે, સાંભળી લ્યો. પણ એક કરાર : શીંગાથી પીંછા સુધી એક વાર સાંભળી લેવું : વચ્ચે મને રોકવો કે ટોકવો નહિ. આ ગીતમાં તો વડછડ છે; એટલે ઘડીક આપણું સારું આવશે, ઘડીક ભાણ જોગીદાસનું સારું આવશે. અને છેવટે બાપુનો ડંકો વાગશે. માટે મને વચ્ચે રોકો તો તમને સૂરજના સમ!” “ભલે!” ગાંગાએ ગીત રચી રાખેલું તે ઉપાડ્યું :

[ગીત સાવજડું]

બળ કરી અતગ હાલિયો બોંશે,

લાવું પવંગ જાણે, ખુમાણુંનાં લોંચે,

ખુમાણે દીધાં ભાલાં તરીંગમાં ખોંચે,

ભોંયરા લગ આવિયો ભુંશે.

[અતિ મોટું સૈન્ય લઈને શેલો ખાચર ચડ્યો : મનમાં હતું કે જાણે જોગીદાસ ખુમાણનાં ઘોડાં ઝૂંટવી લાવીએ, ત્યાં તો ઊલટાં, પોતાનાં ઘોડાનાં તરીંગમાં જ ખુમાણોનાં ભાલાં ભોંકાયાં, એવાં ભાલાં ભોંકાયાં કે શેલો ખાચર ભોંયરગઢ સુધી ભાગતો આવ્યો.]

જેસી તે હૈયે નો જાણ્યો,

અંગ એંકાર અધિકો આણ્યો,

આગળ ખુમા તણો હતો અલેણો,,

(ત્યાં) માથે આવિયો દૂસરો મેણો.

[હૃદયમાં કાંઈ વિચાર ન કર્યો. અંગમાં વધુ પડતો અહંકાર આવ્યો. અગાઉ ખુમાણો સાથે અલેણું તો હતું જ, ત્યાં વળી આ બીજું મહેણું માથા પર આવ્યું.]

ખાચર ખોટ દૂસરી ખાયો,

ઝાળે ખુમો ભાણ જગાયો,

કૂડું શેલા કામ કમાયો,

ગરમાં જઈને લાજ ગમાયો.

[હે શેલા ખાચર! તેં બીજી વાર ખોટ ખાધી. તેં ઝાડીમાં જઈને ભાણ ખુમાણ સમા સિંહને જગાડ્યા. તેં બહુ બૂરું કામ કર્યું. ગીરમાં જઈને તેં લાજ ગુમાવી.]

ધરપત થિયે સબે ધુડધાણી,

રાખી મેલ્યા ડોડ રામાણી,

માર્યા ફરતા ડોડ મોકાણી,

ઠરડ કાઢ્યો ભાલે ઠેબાણી.

[હે ધરપતિ! તારું સર્વસ્વ ધૂળધાણી થઈ ગયું. તારા રામાણી, મોકાણી અને ઠેબાણીઓને બહારવટિયાઓએ બહુ માર્યા.]

આલણહરો કહું અલબેલો,

ખેલ જઈને બીજે ખેલો,

ઝાટકિયો દસ ઘોડે ઝીલો,

છો વીસુંથી ભાગ્યો શેલો!

[આલા ખુમાણનો પૌત્ર ભાણ જોગીદાસ તો અલબેલો છે. માટે હે ખાચરો! તમે બીજે ક્યાંય જઈને રમત રમો! દસ જ ઘોડે ભાણ જોગીદાસે ઝપાટો માર્યો ત્યાં તો છ વીસું (એકસો વીસ) ઘોડાં સાથે શેલો ખાચર ભાગી નીકળ્યો.] “લ્યો બાપ! આ ગીત!” ગીત પૂરું થયું. શેલા ખાચરે આંખો લાલ કરી. ગાંગાને કહ્યું, “બારોટ! હવે જસદણમાં રે’ તો ગા’ ખા!” “થૂ તારા જસદણમાં!” કહીને ગાંગો ચાલી નીકળ્યો.