પ્રવાલદ્વીપ

પ્રવાલદ્વીપ

નિરંજન ભગત

અર્પણ:

સુશીલ અને મડિયાને

પ્રારંભિક

• ‘એકત્ર’નો ગ્રંથગુલાલ
• પ્રારંભિક
• સર્જક-પરિચય
• કૃતિ-પરિચય

અનુક્રમ

• 1 મુંબઈનગરી
• 2 આધુનિક અરણ્ય
• 3 મ્યૂઝિયમમાં (સિંહને જોઈને)
• 4 ઝૂમાં (સિંહને જોઈને)
• 5 ઍક્વેરિયમમાં
• 6 ઍરોડ્રોમ પર
• 7 કાફેમાં
• 8 ફૉકલૅન્ડ રોડ
• 9 ફ્લોરા ફાઉન્ટન
• 10 ફાઉન્ટનના બસસ્ટૉપ પર
• 11 ચર્ચગેટથી લોકલમાં
• 12 હૉર્ન્બી રોડ
• 13 કોલાબા પર સૂર્યાસ્ત
• 14 ઍપોલો પર ચન્દ્રોદય
• 15 પાત્રો
• 16 ગાયત્રી

મુંબઈનગરી

ચલ મન મુંબઈનગરી,
જોવા પુચ્છ વિનાની મગરી!

જ્યાં માનવ સૌ ચિત્રો જેવાં,
વગર પિછાને મિત્રો જેવાં;
નહીં પેટી, નહીં બિસ્ત્રો લેવાં,
આ તીરથની જાત્રા છે ના અઘરી!

સિમેન્ટ, ક્રૉંક્રીટ, કાચ, શિલા,
તાર, બોલ્ટ, રિવેટ, સ્ક્રૂ, ખીલા;
ઇન્દ્રજાલની ભૂલવે લીલા
એવી આ શું હોય સ્વર્ગની સામગ્રી!

રસ્તે રસ્તે ઊગે ઘાસ
કે પરવાળાં બાંધે વાસ
તે પ્હેલાં જોવાની આશ
હોય તને તો કાળ રહ્યો છે કગરી!

આધુનિક અરણ્ય

અરણ્ય, જન જ્યાં અગણ્ય પશુ હિંસ્ર શાં ઘૂમતાં;
શિલા શત, સિમેન્ટ, કાચ વળી કાંકરેટે રચ્યું;
(અને નભ થકીય ઇન્દ્રધનુ લોહનું હ્યાં લચ્યું!)
વનસ્પતિ નહીં, ન વેલ, નહીં વૃક્ષ જ્યાં ઝૂમતાં;
વિહંગ નહીં, રેડિયો ટહુકતો પૂરે વૉલ્યુમે;
નહીં ઝરણ, શી સરે સડક સ્નિગ્ધ આસ્ફાલ્ટની;
ન પ્રેત, પણ આ ઇમારત વિચિત્ર કૈં ઘાટની;
પરીગણ ન, ટ્રામ કાર દિનરાત અહીં તહીં ઘૂમે;
સર્યા અતલથી નર્યા સજડ આમ થીજ્યા ઠર્યા
અહીં નરકનીકળ્યા મલિન ઉષ્ણ નિ:શ્વાસ? કે
કદીક નિજ સ્વપ્નબીજ અહીં વાવિયાં રાક્ષસે
વિશાલ પરિપક્વ આ સ્વરૂપમાં શું ફાલ્યાં-ફળ્યાં?
અરણ્ય? છલ આ! રહસ્ય? ભ્રમણે અટૂલો ચડ્યો
પુરંદર સ્વયં અહીં નહીં શું હોય ભૂલો પડ્યો?

મ્યૂઝિયમમાં (સિંહને જોઈને)

તને હું જોઉં છું,
અને નહીં, અહીં નહીં,
જણાય કે ઊભો છું હું વનોમહીં.

તને હું જોઉં છું,
અને પ્રચંડ ગર્જનો
સુણાય, થાય શાંતિનાં વિસર્જનો.

તને હું જોઉં છું,
અને અરણ્ય અંધકારથી ભર્યું
તહીં શું તેજ માત્ર બે જ નેત્રથી સર્યું.

તને હું જોઉં છું,
અને સ્વયં કરાલ મૃત્યુકાળ
રૂપ સિંહનું ધરી ભરી રહ્યો પ્રલંબ ફાળ.

તને હું જોઉં છું,
અને... નહીં, નહીં, હું જોઉં માત્ર તાહરી પ્રતિકૃતિ;
તને હું જોઉં છું ન, જોઉં માત્ર સ્વપ્નની જ વિકૃતિ.

ઝૂમાં (સિંહને જોઈને)

એ છલંગ, એ જ ન્હોર,
નેત્રમાંય એ જ તેજ, એ જ તૉર,
એ ઝનૂન,
એ જ તીક્ષ્ણ દંત છે ચહંત એ જ ખૂન,
પૌરુષે પ્રપૂર્ણ એ જ રોમરોમ,
રે પરંતુ ચોગમે નથી વિશાલ વન્યભોમ.

પિંજરે પૂરી તને જણાવશું
સમાજની કળા બધીય, સભ્યતા ભણાવશું,
અને બધાંય માનવી અમે થશું
તને જ જોઈ જોઈ સભ્યતા થકી પશુ.

ઍક્વેરિયમમાં

તરે છ માછલી,
ન જિંદગી સ્મરે છ પાછલી?

અહીં પ્રકાશ,
કિંતુ સૂર્યનો નહીં, નિયૉન-પાશ;
ને સમુદ્રનું જ જલ
પરંતુ અહીં તરંગનું ન બલ.

નેત્રરાંકડી છતાંય પુચ્છવાંકડી,
ન જાણતી કે સૃષ્ટિ સાંકડી
અહીં કઠોર, કાંકરેટ કાચની,
નઠોર, જૂઠ, સૃષ્ટિ આ ન સાચની.

વેંતવેંતમાં જ ગાઉ ગાઉ માપવા
અને ન ક્યાંય પ્હોંચવું,
સદાય વેગમાં જ પંથ કાપવા,
ન થોભવું, ન શોચવું.

મનુષ્ય (કાચ પાર હું સમાં ઘણાં અહીં ફરે
ન કોઈ જેમનાં પ્રદર્શનો ભરે!)
કને જ આ કલા ભણી,
અગમ્ય શી ગણી.

તરે છ માછલી,
ન જિંદગી સ્મરે છ પાછલી!

ઍરોડ્રોમ પર

આ વિહંગ,
શું વિરાટ, તીક્ષ્ણ તેજ, સ્નિગ્ધ અંગ અંગ;
શી પ્રલંબ ફાળ!
પર્ણહીન વૃક્ષની અહીં વિશાળ ડાળ
તે પરે કરે વિરામ, તે ક્ષણેય પાંખ તો પ્રસારતું,
વિહાર વેગવંત દૂર ઓ... સુદૂર,
ઊડવું જ ઊડવું, ન ધૈર્ય ધારતું;
ન નીડમાં, નભે જ ગીત ગાય એકસૂર;
સ્હેલતું, સદાય સ્હેલતું,
પરંતુ શું સુભાગ્ય કે ઈંડું ન મેલતું!

કાફેમાં

કાફેમહીં મંદ પ્રવેશતી, યથા
સમુદ્રનાં રુદ્ર તૂફાન સૌ સહી
કો ભગ્ન નૌકા તટ નાંગરી રહી;
કૉફી નહીં, ત્યાં કપમાં હતી વ્યથા.

ફૉકલૅન્ડ રોડ

વાલકેશ્વરે જે કહ્યું સ્નેહલગ્ન
એનું અહીં માત્ર સ્વરૂપ નગ્ન;
ન દેવ કોઈ, નહીં કોઈ દાનવી,
આ લોકને તો સહુ માત્ર માનવી.

ફ્લોરા ફાઉન્ટન

કાચકાંકરેટના અનન્ય કાનને,
સદાય શાંત, સ્વસ્થ, આશવંત આનને
ઊભી છ વિશ્વમાલણી, વસંતસ્વપ્ન નેત્રમાં અમૂલ;
બેઉ હાથમાં ધર્યાં છ શલ્યફૂલ;
ચારકોર લોહનાં પતંગિયાં ભમી રહ્યાં,
અચેત જે પરે અનેક જંતુડાં રમી રહ્યાં.

ફાઉન્ટનના બસસ્ટૉપ પર

અહીં વહી રહી હવામહીં અનન્ય વાસ,
એક તો લઈ જુઓ જરીક શ્વાસ!
અનન્ય કે અજાણ ડેન્ટિને ન’તી, હતી ન પારકી,
હતો પ્રવાસ એહનોય તે (સુભાગ્યવંત!) નારકી.
અહીં ન હૉસ્પિટલ, ન સ્લૉટર હાઉસ, ને વળી નથી સ્મશાન,
તે છતાં અહીં હવા છ ઉષ્ણ, મ્લાન.
ખીલતાં અહીં ન ફૂલ,
એટલે જ તો કદીક એમનાં પ્રદર્શનો
ભરાય, એકસાથ ફાલ જ્યાં સમગ્ર વર્ષનો;
છતાંય મોસમો બધી કળાય છે, ન થાય ભૂલ,
ફૂલથી નહીં, ન શીત-લૂ થકી,
પરંતુ સ્મૉલપૉક્સ, ટાઇફૉઇડ, ફ્લૂ થકી.
ઊગ્યાં છ એમ તો અહીંય (ભૂલથી જ?) જૂજ વૃક્ષ,
વ્યર્થ? ને વિચિત્ર? ના, કદાચ એ જ એક આશ
કે હજી થયો ન સર્વનાશ;
કિન્તુ સર્વ સંગનો સુયોગ લાધતાં વિરૂપ, રુક્ષ,
શૂન્ય મ્હેફિલો સમાં, જહીં ન ગુંજતાં વસંતના સ્વરે
વિહંગવાદકો (અહીં કશું ન મુક્ત, સૌ વસે છ ચીડિયાઘરે);
સદાય નિ:સહાય ને લજાય કિંતુ ક્યાં લપાય?
એમને મળ્યા નહીં મનુષ્ય જેમ પાય,
જો મળ્યા જ હોત, ક્યારનાં થયાં ન હોત ચાલતાં?
શિલાસિમેન્ટલોહકાચકાંકરેટ પાસ વામણાં, વિશેષ સાલતાં.
અહીં જનાવરો કરે ન આવજાવ એમ સ્પષ્ટ છે નિયમ,
અપાર એમની ભણી સહાનુભૂતિ, સ્નેહ; ઝૂ રચ્યું, રચ્યું
છ મ્યૂઝિયમ.
છતાં અહીં વહી રહી હવામહીં અનન્ય વાસ!
આ હવા નથી, અગણ્ય આ નિસાસ,
જે અહીં તહીં સદા ભમે, નભે ન નિર્ગમે,
ગ્રસે વિશાલ જાલ ટ્રામના અનેક તારની, કદીય ના શમે.
નિસાસ? હા, અસંખ્ય લોકના નિસાસ માત્ર,
સાથ તીવ્ર આર્તિના સ્વરો નહીં, ન ચીસ કે ન બૂમ,
જે બધું સુણ્યું હતું જ જ્યેષ્ઠ પાંડવે,
સુણાય એવું ના કશુંય આ અનન્ય તાંડવે;
અવાક વાહનો ય, મૌન હ્યાં વિરાટરૂપ; શીતશાંત સર્વ ગાત્ર
ગ્રીષ્મમાં ય, સ્વેદસિક્ત; અગ્નિ ના છતાંય ધૂમ!
કોણ આ અસંખ્ય લોક નિત્ય જાય હારબંધ?
પૂડલે પડ્યો શું પ્હાણ? મક્ષિકા સહસ્ર શું ઘૂમંત ક્રોધમાં?
’થવા અલોપ અગ્રણી થતાં સદાય એહની જ શોધમાં?
હશે શું સર્વ અંધ?
નેત્રમાં વિલાય તેજ?
એકમેકની પૂંઠે થતાં, જતાં ખભેખભા ઘસી;
છતાં ન કંપ, સ્પર્શથી ન સેતુ એક બે જ વેંત દૂર બે ઉરો રચે,
સમીપમાં જ તારઑફિસે રચાય જે ક્ષણેકમાં હજાર માઈલો વચે.
ભર્યો છ અંતરે અપાર ભેજ;
ધુમ્મસે છવાયલું, ન આંધી ના તૂફાન,
ચિત્તનું હજીય મંદ વાયુમાન.
સર્વ આ કઈ દિશા ભણી રહ્યાં ધસી?
સવેગ શી ગતિ!
તમિસ્રલોકની પ્રતિ?
હજી ન સૂર્ય અસ્તમાન, મંદ મંદ પશ્ચિમે શમે,
પ્રલંબ હોય છાંય સાંજને સમે,
છતાંય કોણ આ સદાય જેમની જ છાંય ના પડે?
ન સૂર્યનીય એમ તો કદીય સાંપડે!
પ્રકાશબિંબ, દર્પણે ન, પથ્થરે પડ્યું શમે, કદીય પાછું ના ફરે,
પસાર પારદર્શકે પડ્યું સળંગ આરપાર જૈ સરે.
હશે સ્વયં શું છાંય?
પ્રેત સર્વ, જેમને ન કાય?
કે પછી સદેહ કિંતુ નગ્નતા ન વસ્ત્રથી નિવારતાં,
હશે શું એટલે સદાય જે સુલભ્ય તે સ્વ-છાંય ધારતાં?
જણાય સર્વનો જુદો સ્વભાવ,
કોઈને મુખે ન ભાવ,
કોઈને ક્ષણેકમાં અનેક ભાત ભાતનો;
અભિન્ન કોઈને સદાય એક જાતનો;
અશબ્દ કિંતુ સર્વ, એકમેકમાં ન ભેદ,
વારિના પ્રવાહનો છરી થકી ન શક્ય છેદ;
સોગઠાં સમાન શેતરંજનાં, સમાન ચાલ,
હો ભલે જ કોઈ શ્વેત, કોઈ લાલ.
આભથી ધરા પરે શું અભ્ર હોય ઊતર્યું,
સ્વરૂપ ગોળ, લંબગોળ કૈં પ્રકારનું ક્ષણે ક્ષણે ધર્યું.
સમગ્ર આ સમૂહ શો સ્મશાનયાત્રિકો સમો સરે,
અવાજ માત્ર પાયનો, ગભીર મૌન સૌ મુખે ધરે;
રહસ્ય મૃત્યુનું ન હોય શું પિછાનતાં,
ન શોક, શબ્દ ના વિરોધનોય, મૃત્યુને પવિત્ર, દુર્નિવાર માનતાં;
પરંતુ લાશ તો નથી ખભે, છતાંય લાગતું વજન,
વિદેહ કો થયું નથી સગું, સ્વજન;
પરંતુ હા, સુહામણી, સુરમ્ય સ્વપ્નથી ભરી ભરી
અતીતમાં વિલુપ્ત ‘આજ’ ગૈ સરી!
સ્વયં હજી જીવંત એ જ એક માત્ર સર્વને પ્રતીતિ,
કિંતુ જન્મ તો થયો ન વા થયોય હોય એ જ એક ભીતિ,
એટલે સદાય જન્મનું પ્રમાણપત્ર સાથ રાખતાં,
ન અન્ય કોઈ એમની કને મતા.
ન આમ તો કશુંય એકમેકમાં સમાન
તોય સર્વને ઉરે વિષાદવારુણી,
ન નીંદ, શાંતિ, હેતુ, હામ કે સ્વમાન;
જિંદગી અનંત શું કથા ન હોય કારુણી!
અધન્ય શું કદીક ક્યાંક આચર્યા અધર્મથી?
અહીં પ્રચંડ શોકપાવકે પડ્યાં અઘોર વાસના-કુકર્મથી?
સદાય યાતના દહે, સહે છ સર્વ દીન,
પાપત્રસ્ત, શાપગ્રસ્ત, સર્વ નામહીન.
કોઈનું ન નામ જાણતો,
પરંતુ એક વાત તો પ્રમાણતો  :
કદીક બેપતા જહાજના મુસાફરો તણી થશે પ્રસિદ્ધ નામ-આવલિ,
હશે જ એમનાંય એ વિશે – સમસ્ત દ્વીપ આ કદીક તો થશે
સમુદ્રમાં બલિ;
કદીક આ વિરાટ ગ્રંથ વિશ્વનો સમાપ્ત તો થશે,
જરૂર એમનાંય નામ ‘છાપભૂલ’માં હશે.
સમગ્ર આ સમૂહ સ્વપ્નમાં લહું સરી જતો?
શું એમનું વિચારતાં હું મારું નામ વિસ્મરી જતો!
અશક્ય હ્યાં સ્મૃતિ,
અહીં નરી જ વિકૃતિ,
મને જ હું અજાણ લાગતો,
ન ખ્યાલ ને રહું પુકારતો  : ‘નિરંજન ઓ!’
થતો ન અર્થ, માત્ર અક્ષરો, કંઈ સ્વરો કંઈક વ્યંજનો;
સવિસ્મય પ્રતીક્ષતો, રહું જવાબ માગતો,
ન સ્વપ્ન કે ન જાગૃતિ,
હવે રહી નહીં ધૃતિ;
સુણાય શબ્દ  : ‘છે ભરો!’,
જરીક વાર ર્હૈ સુણાય  : ‘દો કમી કરો!’;
અહીં થકીય બસ અનેક છૂટતી,
છતાંય ક્યૂ ન ખૂટતી;
મને હું મૂકતો પૂંઠે, અચેત અન્ય ફૂટપાથપે ઢળી જતો,
અસંખ્ય લોકના સમૂહની (ન ચિત્તની?) ભૂતાવળે ભળી જતો.

ચર્ચગેટથી લોકલમાં

પ્લૅટફૉર્મ ચર્ચગેટ,
હોય શું ન કોઈ બેટ;
ચારકોર કાચકાંકરેટલોહનો સમુદ્ર,
મધ્યમાં અતીવ ક્ષુદ્ર
હોય શું ન કોઈ બેટ,
પ્લૅટફૉર્મ ચર્ચગેટ.

ના, તૂફાનનાં ન ચિહ્ન તો હતાં,
ન ટાઇમ્સમાંય વાયુવર્તમાન ને છતાં
અનેક જ્હાજકાફલા થયા અલોપ
(કુદરતે કર્યો ન કોપ);
આ વિશે ન શબ્દ એકબેય ઇવનિંગ ન્યૂઝમાં છપાય,
રેડિયોબુલેટિનેય નહીં અપાય.
ન બૂમ કે ન ચીસ,
હા, બધા મુસાફરો સજીવ, હ્યાં તણાય;
એકમાત્ર આપણો જ જીવ જાય જો બચી–
બધા જ ચિંતવી રહ્યા જણાય;
દૂર કોઈ લાઇફબોટ? એકમેકને દિયે છ ભીંસ,
ભીડ શી મચી!

Next Train અઢાર–સત્તરે,
ઘડી વિશે કલાક ને મિનિટ બેઉ કાંટ છે સ્થિર,
બધાં જ ચક્ષુ એમનાં સમાં, ઠરંત ત્યાં જ સત્વરે;
ઘડી બીજી વિશે ફરંત કાંટ, ને થયા અઢાર–પંદર,
બધાં જ ચર્ણ એમનાં સમાં, ચલંત તાલમાં;
અહીં શું ભેદ બેઉ કાળ (વર્તમાન ને અનંત)નો છતો થતો ન દૃષ્ટિ, ચાલમાં?
ઇન્ડિકેટરે લખ્યું છ  : Next Train  : વાંદરા–વિરાર;
Stopping At All Stations, થોભશે જ વારવાર;
કિંતુ આપણે ન થોભવું, ન શોચવું,
ઘરે જ જેમતેમ પ્હોંચવું;
વિરાર? વાંદરા?
શું પ્હોંચવું ઘરે જ પાધરા?
ઘરે? અરે, ઝગંત નેત્રમાંહી માત્ર ઝાંઝવાં  :
ઘરે નહીં, મરુસ્થલે,
જહીં અનેક નીંદડૂબ બાળના નિસાસના
ઘૂમંત ચંડવાત, નિત્ય દાઝવાં;
જહીં અનેક નારની અતૃપ્ત વાસના
સદાય તપ્ત વેળુ શી જલે.

અચિંતવી જ ટ્રેન પૂરવેગમાં ધસે,
વિલોલ લોલ ડોલતી, હિલોલતી,
કિલોલ બોલ બોલતી,
શું વેદની ઋચા ઉચારતી?
અરણ્યગાયકો સમી ધરંત ધ્યાનમંત્ર ઓમ્?
કે ભરંત ફાળ, દિગ્દિગંતમાં કરંત અટ્ટહાસ્ય, કાળ શી હસે?
સમુદ્ર એક કોર, એક કોર કબ્રભોમ,
બેઉનેય ડારતી
(સ્વયં નહીં જીવંત કે નહીં મૃત);
સમુદ્રના તરંગને ન એહનો લય દ્રુત;
ન કબ્રને છ એહની વિશાળતા, ગતિ;
મુસાફરો સમી જ મૃત્યુ-જિંદગી વચે પસાર થૈ જતી.
મુસાફરો, અસંખ્ય આ મુસાફરો,
શું ટ્રેનને ચડ્યો ન હોય આફરો!
નટો સમાન વેશ શો કરે, ધરે મુખે સુરમ્ય મ્હોરું હાસ્યનું,
રસાર્દ્ર, ભાવઊર્મિરંગરાગપૂર્ણ, હોય શું ન એ જ
અસ્લ રૂપ આસ્યનું!
જરીક નેત્ર નેત્રમાં ઢળે, જરી લળે,
જરી હળેમળે, જરીક વાતમાં વળે —
પરંતુ એક આંચકો, અને ક્ષણેકમાં જ ભ્રાંતિ નષ્ટ થાય;
સ્તબ્ધ મૂઢ સર્વને મુખે અપાર શૂન્યતા,
અગમ્ય ભાવિના ભયે ઉરે અકલ્પ્ય ન્યૂનતા,
બધું જ સ્પષ્ટ થાય;
નેત્ર ખૂલતાં...

હું જોઉં  : પ્લૅટફૉર્મ ગ્રાન્ટરોડ. ક્યાં સરી ગયો?
અહીં હું? ક્યાં જવું હતું? હું વિસ્મરી ગયો!

હૉર્ન્બી રોડ

આસ્ફાલ્ટ રોડ,
સ્નિગ્ધ, સૌમ્ય ને સપાટ, કૈં ન ખોડ.

ક્લૉક ટાવરે થયા (સુણાય) બાર રાતના,
સળંગ હારમાં વસે અનેક કિંતુ એક જાતનાં
નિયૉન ફાનસો,
પ્રલંબ ટ્રામના પટા પરે ઘસે
પ્રકાશકાનસો,
ન સૂર્યતેજમાં હસ્યા પટા હવે હસે,
બધો જ પંથ લોહહાસ્યથી રસે.

અહીં સવારસાંજ,
હોય કે ન હોય કામકાજ,
કેટકેટલાં મનુષ્ય – એકમેકથી અજાણ
ને છતાં ન કોઈ પ્રેત, સર્વમાં હજીય પ્રાણ –

કૈંક વૃદ્ધ
જે વિલીન ભૂતકાલ પર સદાય ક્રુદ્ધ,
લૉરેન્સમાં મળે ન એવું દૂરબીન
જોઈ જે વડે શકાય પાછલા બધા જ દિન?

અનેક નવજવાન
જેમનું ભવિષ્ય ઠોકરે ચડ્યું, જરી ન ભાન,
ને ન શાંગ્રિલા ન સૅન્ટ્રલે ભવિષ્યની છવિ
સુપ્રાપ્ય; એ. જી. આઈ., ગૅલપર, ચાર્ટરે જ પામવી;

અનેક ફાંકડા
બધા જ માર્ગ જેમને કદી ન સાંકડા,
છતાંય વ્હાઈટવેઝ કાચપાર કાષ્ઠસુંદરી અપૂર્વ આભરણ,
તહીં અવશ્ય ઠોકરાય ચક્ષુ ને ચરણ;

અનેક રાંકડા
કુટુંબખર્ચના રટે જમાઉધાર આંકડા,
સદાય વેસ્ટ એન્ડ વૉચ પાસ આવતાં જતાં
સમય મિલાવતા, રખે જ કાળ થાય બેપતા;

અનેક ટાઇપિસ્ટ ગર્લ્સ, કારકુન,
એકસૂર જિંદગી સહ્યે જતાં જ સૂનમૂન,
લંચને સમે ઇવાન્સ ફ્રેઝરે લિયે લટાર,
જોઈ લે નવીન સ્લૅક્સ, ટાઈઝ, બે ઘડી ઊભાં રહી ટટાર;

કૈં મજૂર
જે હજી જીવી રહ્યા કહી  : ‘હજૂર, જી હજૂર!’,
એમને હજી ન કોઈએ કહ્યું  : ‘તમે સ્વતંત્ર!’,
છો અખંડ ચાલતું જ ટાઇમ્સ ઑફ ઇન્ડિયાનું યંત્ર;

કોઈ નાર (સર્વથી જુદી પડે જરાક)
બ્યૂક, ફૉર્ડમાં જ શોધતી સળંગ રાતનું ઘરાક,
પારકિંગના લખ્યા છ સ્પષ્ટ વાર,
ફૂટપાથ માત્ર ફેરવાય તે ’નુસાર;

કોઈ (હું સમો, ન હું?) કવિ
અનેક પાછલી સ્મરે, ન પંક્તિ એક પામતો નવી;
પડ્યા છ જૉઇસ, પ્રુસ્ત તો ન્યૂ બુક કંપની વિશે,
પરંતુ જિંદગી ન જીવવી સદાય શક્ય પુસ્તકો મિષે.

અહો, મનુષ્ય કેટકેટલાં – પદે પદે જણાય ચાલમાં સ્ખલન,
ન હોય સ્વપ્નમાં શું એમનું હલનચલન? –
સવારસાંજ આવતાં જતાં...
સવાલ સ્હેજ ચિત્તમાં રમે  :
‘અહો, બધાંય ક્યાં જતાં હશે જ આ સમે?’
તહીં જ પંથ, જેહ પાયનું ન ચિહ્ન એક ધારતો,
કહે  : ‘ધરા પરે જ ક્યાં હતાં?’
અનેક આલીશાન બેઉ કોર જે ઇમારતો
સમાધિભંગ સાધુ શી તરત્ તડૂકતી  : ‘ન’તાં, ન’તાં.’
ટણં ટણં પસાર થાય ટ્રામ આખરી, કશી ગતિ!
જરૂર ક્્હૈ શકાય ક્યાં જતી, કયા ડીપો પ્રતિ.

મનુષ્યનુંય તે રહસ્ય કૈંક તો હું જાણતો,
ન જોયું આંખથી પરંતુ અંતરે પ્રમાણતો
કે અસ્તમાન સૂર્ય (જેહનાં જ તો બધાં છ વરસો) હરી જતો  :
સમગ્ર એ સમૂહ સ્વપ્નલોકમાં સરી જતો,
સહસ્ર સૂર્યથી સદાય ભાસમાન
ભોંય જેહની છ આસમાન,
જ્યાં સદાય જાગૃતિ,
ન એક પાછલી સ્મૃતિ,

પ્રદેશ જે ન પારકો,
ન જ્યાં કશોય ભાર,
સ્વૈર જ્યાં વિહાર...
એમને પદે પદે ન આ પ્રકાશતા શું તારકો?

આસ્ફાલ્ટ રોડ,
સ્નિગ્ધ, સૌમ્ય ને સપાટ, કૈં ન ખોડ.

કોલાબા પર સૂર્યાસ્ત

કાફે રૉયલનાં હજીય ખખડે પ્યાલા રકાબી છરી
કાંટા કાનમહીં, હજીય રણકે મ્યૂઝિયમતણી ટ્રામના
ઘેરા ઘર્ઘર નાદ (ચક્ર ગતિમાં), આ શ્હેરની કામના
આમંત્રે ફૂટપાથ પે અરવ ર્હૈ જે મંદ નારી સરી
એને અંગ અસહ્ય વાસ વહતી (ચિત્તે અસંતોષની)
કેવી નાકમહીં હજીય ચચરે, ત્યારે વળી સંપથી
ઍપોલો ફરતાં અનેક યુગલો જોતાં થયા કંપથી
ધ્રૂજે અંગ હજી, દૃગે રીગલની આંજી હજી રોશની;
ત્યાં તો રોષિત સૂર્ય અસ્ત ક્ષિતિજે શો દ્વાર વાસી જતો,
જાણે સ્તબ્ધ થતો થીજે પવન શું, ને અબ્ધિ તો કાચનો,
શૂન્યત્વે સઘળું ડૂબે તિમિરમાં સંસાર આ સાચનો,
રૂંધાતા શ્વસને, મીંચ્યાં નયનથી શો જીવ ત્રાસી જતો,
આખાયે નભવિસ્તર્યા તિમિરનાં ર્હૌં દ્વારને ઠેલતો,
રે ત્યાં કોણ મને ‘હું’માં, મુજ જગે પાછો જ હડસેલતો?

ઍપોલો પર ચન્દ્રોદય

ઍપોલોતટ રાત્રિના તિમિરમાં એકાકીલો ટ્હેલતો,
જોકે હ્યાં પથદીપ પાસ ભભકે ને ભીડ કૈં લોકની,
એથી મુક્ત, અલિપ્ત, ઊર્મિ ઉરમાં ના હર્ષ કે શોકની;
સામેની ક્ષિતિજે છૂપ્યા ખડક સૌ જાણે ન ધક્કેલતો
એવો પૂંઠળથી લહું પ્રગટતો ત્યાં ચન્દ્ર, કેવો લચે,
સર્જે શૂન્ય થકી શું સૃષ્ટિ નવલી; ને વાયુ ત્યાં ગેલતો,
કેવાં ચંચલ સૌ તરંગદલ; ને હ્યાં ચન્દ્ર જે રેલતો
તે આંદોલિત બિંબ પાય લગ શું સોપાનમાલા રચે,
જેને આશ્રય દૂર દૂર સરતો, ધીરે હું આરોહતો;
જોઉં પાછળ તાજ, તેજટપકું, ના નેત્રને આંજતો;
જાણે અંતિમ શ્વાસ મૃત્યુસમયે ત્યાં ગ્રીન્સનું જાઝ તો;
લાગે ચિત્રવિચિત્ર આજ લગ જે સૌની પરે મોહતો;
એનું વાસ્તવ સ્વપ્નલોક સરખું લાગે અને વિસ્મરું;
પાછો દેશવટા પછી નિજ ગૃહે, આ ચન્દ્રલોકે ફરું.

પાત્રો

કવિ  :
...બસ ચૂપ ર્હો, નહીં તો અહીંથી ચાલવા માંડો!
તમે બોલ્યા વિના ર્હેશો નહીં,
તો જાઓ માનવમેદનીમહીં
‘દીનતા-દારિદ્ર’ પર ભાષણ ભલેને લાખ ભાંડો!
એ તમારા નાટ્યના સૌ નટ અહીં જોતા નથી જાગી જશે!
આંખો મીંચીને કંઈક એ શોધી રહ્યાં,
વાણી વિના પણ કોઈને એ કંઈક સંબોધી રહ્યાં;
ત્યાં ચૂપ જો ર્હેશો, નથી શું લાગતું
કે એમનું મૂગું હૃદય જે માગતું
એ હાથ પણ લાગી જશે,
ને જો અગર ર્હેશો નહીં તો સ્વપ્ન જેવું સ્વપ્ન પણ
ભાંગી જશે?
ફેરિયો  :
જોકે મને સૌ ફેરિયો ક્હે છે છતાં ફરતો નથી,
પણ એમ તો મારું નસીબે ક્યાં ફરે છે?
એટલે આ ભીંત પણ ક્યારેક તો મારી હવે ઈર્ષા કરે છે.
હું ફર્યાથી એમ તો ડરતો નથી,
ફરવું જ મારે હોય, સોનાપુર
અહીંથી માત્ર છે બસ સો જ ડગલાં દૂર,
પણ મરતો નથી.
હું સાત વરસોથી અહીં આ ભીંતને ટેકે
ઊભો રહું છું, દિવસ ખોયો નથી એકે;
પુરાણી એની એ આ ભીંત,
મારે એક એની પ્રીત,
ને તો પણ અજાણી આજ લાગે, આજ પ્હેલાં
માત્ર જાણે સ્વપ્નમાં દીઠી;
હજુ ગઈ કાલ સુધી જે અદેખી, એ હવે આડું
જુએ, જાણે થતું એને અહીંથી ચાલવા માંડું;
ધરે વરસોવરસ એવી ચૂનાની એ ચમક મીઠી,
અને વરસોવરસ કેવું કરચલીથી વધુ ચીતરાય આ ચાડું!
અરે, આ ભીંત પર હું ઝાડ થૈને શીદને તે ના ઝૂક્યો?
સાતે વસંતો વહી ગઈ ને ફૂલ હું નાહક ચૂક્યો!
આંધળો  :
કે શું હજુ હું ગર્ભમાંથી નીકળ્યો ના બ્હાર
તે મારા જનમને કેટલી છે વાર?
કે શું ઝાળ પણ જંપી ગઈ છે ચેહમાં
તે હું હવે વસતો નથી મુજ દેહમાં?
કે કંઈક એની આંખથી આ આંખમાં છે ભૂલથી જોવાઈ ગયું?
જેથી અચાનક આમ મારું તેજ બસ ખોવાઈ ગયું.
મેં આ જગતની કેટલી કીર્તિ સુણી’તી સ્વર્ગમાં તે
આવવાની લાયમાં ને લાયમાં
હું કીકીઓ ભૂલી ગયો ત્યાં કલ્પદ્રુમની છાંયમાં!
ત્યારે જગતનું રૂપ જોવાનું મને કેવું હતું સપનું!
હવે ચશ્મું થવા ચાહે સળગતો આ સૂરજ રે તોય શા ખપનું?
ઊંચે માથું ઉઠાવી આભ સામે પણ હવે ધરવું નથી,
આ એકમાંથી એ બીજા અંધારમાં સરવું નથી,
ને કોણ ક્હે છે ચન્દ્રસૂરજતારલા એ સૌ જલે?
એ તો પલક અંધારનું હૈયું હલે!
મેં તો જોઈ લીધો છે જગતનો સાર
કે અહીં તેજની ભીતર વસ્યો અંધાર.
હું તો નીંદમાં ચાલી રહ્યો, ફિલસૂફ છું, એવું કશુક ક્હેશો નહીં;
તો આંધળો છું એમ કહીને આંધળા ર્હેશો નહીં!
ભિખારી  :
આ હાથ જે સામે ધર્યો
એ હાથને ઘડનારનો પણ હાથ
એના જેટલો લાચાર ને પામર ઠર્યો,
ત્યાં કોણ કોને આપશે રે સાથ?
કરશે કોણ કોની બંદગી?
આ વણહસ્યે ગુજરી ગઈ છે જિંદગી,
એમાંય હસવાનું મને એકાદ તો જો કે મળ્યું બ્હાનું,
પ્રભુનો કેટલો તે પાડ માનું?
ક્હો તમે એણે ઘડ્યો આ હાથ
જેણે આ જગત સરજ્યું? જગતનો નાથ
કહો છો? આ જ ને એનું જગત કે હુંય તે જેમાં વસું?
ને તે છતાં જો ‘ના’ કહો તો નહીં હસું.
‘હા’ તો તમે ક્યાંથી કહો? જ્યાં હાથ મેં સામે ધર્યો
તેવો જ તે નન્નો સર્યો!
પણ ચન્દ્રસૂરજતારલા
હું આ હથેલીમાં રમાડું, કોઈ તો આપો ભલા!
જે કેમ કે હું ક્યારનો એમાં વહું છું કેટલાયે ભારને,
સૂનકારને.
વેશ્યા :
હું તો ભવોભવ સ્ત્રી હતી,
ને કોઈ ભવમાં તો સતી;
આજે હવે? જાણે નનામી,
કોઈ રાધા ક્્હે વળી તો કોઈ રામી!
દેહ છે, દેખાવડો? એ તો ઉપરની છે સુગંધો;
લાગણી? લટકાં કહો, ને ચાલશે ક્હેશો અગર જો માત્ર ધંધો.
લોક તો કૈં કૈં મળે છે, નિત નવા;
પણ હા, મળે છે માત્ર સૌ ભૂલી જવા.
દિનભર ન જોતું કોઈ મોં સામું,
છતાં રાતે ન ર્હેતું કોઈ સરનામું.
તમે વાળ્યો હશે ક્યારેક કાગળનો ડૂચો,
ટાળ્યો હશે જે બારીએથી બ્હાર, રસ્તા પર;
પવનને પ્યાર તે પાડે-ઉપાડે જે કદી નીચો, કદી ઊંચો;
કહોજી કેટલા છ સસ્તા દર!
સલામત છે તમારા મ્હેલની ભીંતે
મઢેલી કો છબી જેવી કુંવારી કન્યકા નિત્યે;
અમારી જાત જીવે છે, પ્રભુની મ્હેરબાનીથી
સદા જીવશે જ ધરતી પર,
નજર સૌ નાંખશે ને ત્યાં લગી તો રોજ ‘ફરતી’ પર?
પતિયો  :
પણે સૌ લોકની નાજુક પાની એંઠને ઓળંગતી, અડતી નથી;
ને એમ એ સૌની નજર મારી પરે પડતી નથી.
દખ્ખણ ભણી? ના, એ દિશા તો જમતણી;
શું એમ માની કોઈનું મોં એ ભણી ર્હેતું નથી?
એ તો હવે પથ્થર, હવે શાનો મણિ?
શું એમ માની કોઈ ખરતા તારલાને લેખમાં લેતું નથી?
મુજ બોલને પણ કોઈ કાને કેમ નહીં ધરતું હશે?
આ બોલની ચોપાસ
વીંટળાઈ વળ્યો છે રોગિયાનો શ્વાસ
તે એથી જતું ને આવતું આ લોક શું ડરતું હશે?
આ હવા પર એમનું કૈં ચાલતું જો હોતને
તો શ્વાસ ક્યાંથી હોત મારા પ્રાણમાં?
પણ એમ તો કોણે જીત્યું છે મોતને?
ને આ હવાએ કોઈનીયે વાતને ક્યારે લીધી છે ધ્યાનમાં?
આ લોક તો લાચાર (ને ક્યારે ન’તા?)
ને શી હઠીલી છે હવા, હું એટલે જીવી રહ્યો;
કોહી ગયું છે પોત કાયાનું છતાં
મજબૂત એ બખિયા વડે સીવી રહ્યો.
સ્વગતોક્તિ  :
મૅરિન સ્ટ્રીટ, પડખેથી આંધળો પસાર થાય છે, એને જોઈને ફેરિયો  :
આ આંધળો છે તે છતાં
ફરતો ફરે છે બેપતા!
ગિરગામ રોડ, પડખેથી ભિખારી પસાર થાય છે, એને સાંભળીને આંધળો  :
આ કોણ છે? જેની નજર તોફાન મચવે,
ને હથેલીમાં રૂપાળું આ જગત નચવે!
કોલાબા, પડખેથી વેશ્યા પસાર થાય છે, એને જોઈને ભિખારી  :
અરે, આ દેહ પર છે કેટલી દોલત!
દસમા ભાગની મારી કને જો હોતને તો આમ ના બોલત!
ઍપોલો, પડખેથી પતિયો પસાર થાય છે, એને જોઈને વેશ્યા  :
અહો, શી ખુશનસીબી! કોઈનીયે આંખ જ્યાં રોકાય ના,
છૂરી સમી ભોંકાય ના!
બોરીબંદર, પડખેથી કવિ પસાર થાય છે, એને જોઈને પતિયો  :
વેશ્યા, ભિખારી, આંધળો ને ફેરિયો,
ક્હો, કેમ લાગે છે મને સૌ આ જનમનાં વેરીઓ?
મધરાત, એકાંતમાં એની કાવ્યપોથીમાં, કવિ  :
બસ ચૂપ ર્હો, નહીં તો અહીંથી ચાલવા માંડો...

ગાયત્રી

પ્રાત  :
સિન્ધુશય્યા પરે સૂતી સ્વપ્ને નીંદરમાં સરી,
આછેરાં અંચલો ધારી નગરદ્વીપ-સુન્દરી;
મુખે છે મૃત્યુનો લેપ, ગીતનો સુરમો દૃગે,
ધીરેથી ઊછળે છાતી હૈયે શા હીરલા ઝગે;
મંદ શ્વાસ સમો વાયુ જેની સંગે રહ્યો રમી,
વેણીથી વીખરી છુટ્ટી છવાયેલી લટો સમી
રાત્રિના ભેજથી ભીની સ્નિગ્ધ ને શ્યામ શાંતિને
ટ્રેન ને ટ્રામનાં ચક્રે ચગદી – મારી ય ભ્રાંતિને
કે હું તો નીંદમાં, સ્વપ્ને જોતો શાશ્વત તે બધું.
ઘેરા ઘર્ઘર નાદથી કંપે એથી ય તે વધુ
દિશાઓ કંપવા લાગી આ અકસ્માત જોઈને.
પડેલું માર્ગની વચ્ચે શાંતિનું શબ, કોઈને
એની ના જાણ, ના ગંધ; કંપારી છૂટતાં ધ્રૂજે
માત્ર સૌ પથના દીવા, નેત્રો મીંચી જતા બૂઝે;
ક્ષિતિજે ડોકતો સૂર્ય, પ્રેર્યો માત્ર કુતૂહલે,
(એકવાર ફરી કોઈ બ્હાને ઊગ્યો જ, તો ભલે!)
તાળવું ફાટતાંવેંત લોહી કેવુંક રેલતું,
આખાયે આભમાં રાતા રંગનું તેજ ફેલતું;
સીધાં સૌ ધાતુના માર્ગે, સમુદ્રે જે તરંગિત
સૂર્યનાં કિરણો કેવાં પ્રકાશે પ્રતિબિંબિત;
ભોંય પે પાથર્યો ભેજ સૂર્યને શોષવો ઝટ,
હવામાં ઝૂલતું આછું ઝીણું ઝાકળનું પટ
છરીની ધાર શા તીણા કિરણે શક્ય છેદવું;
આત્માનો ભેજ ને નેત્રે નિદ્રાનું ઘેન ભેદવું
કિન્તુ ના સ્હેલ, તે રાતો વધુ ને વધુ રોષમાં
તપ્ત તામ્ર સમો થાતો પાવકે પરિતોષમાં.
નિદ્રાનો આખરે ભંગ, વિહંગો સમ સૌ સ્મૃતિ
ટોળેટોળાં વળી બેઠી ચિત્તને વૃક્ષ, જાગૃતિ-
ઉંદરે કૂદકો માર્યો ખૂલતી દૃગના દરે,
ભીતરે ભાગતો જ્યાં ત્યાં ચીસાચીસ કરે ડરે;
ભાગે બિલ્લીપગે છાનાં સ્વપ્નનાં પ્રેત (ક્યાં જતાં?),
અણુએ અણુમાં ધીરે પ્રવેશે છે સભાનતા.
આજુબાજુ હજી ભીંતો છે એની એ જ કાલની,
ગતિ છે પાયમાં બન્ને હજીયે એ જ ચાલની;
અરીસે આકૃતિ જોતાં જીવતોજાગતો રહ્યો
આત્માને એમ આશ્ચર્ય આપતો નિજને લહ્યો;
એનો એ જ સ્વયં, એનું એ જ છે નામ, ના નવું;
હસીને પૂછવું એ જ પોતાને  : આજ ક્યાં જવું?
નવી તારીખ તો માત્ર છાપામાં છાપવી, છતાં
ફાડ્યું કૅલેન્ડરે પાનું કાલનું જીર્ણ થૈ જતાં;
વ્હિસલો, રેડિયો વા તો ટકોરા ટાવરે સુણી
(નિયમિત વ્યવસ્થામાં અહીં સૌ એમનાં ઋણી),
આઘીપાછી મિનિટોને મેળવી, ક્યાંય કાળની
કમાનો ના રખે છટ્કે, કાંડાની ઘડિયાળની
જાળવી જાળવી ચાવી દીધી એમ નવી ફરી,
બીજીથી બારણે તાળું દીધું ને ગજવે ધરી;
નીચે જૈ ઊતરી શોધે દિશા, જે નકશે જડી?
ગમે તે પંથની પ્હેરી જાણે પવનપાવડી.
જવું ક્યાં? કેમ? ને ક્યાંથી? નક્કી ના લક્ષ્યનું સ્થલ;
નરકે સ્વર્ગની યાત્રા, સોનેરી સ્વપ્નનું છલ.
ધૂંધળી ચીમનીઓથી ધૂમ્રલેખા નભે ચડે
નિશ્વાસો એમ અંકાતા લોપાતા ક્ષણ આથડે,
રાત્રિના સૌ પ્રલાપોના પ્રતિધ્વનિ પડ્યા કરે
ચાનાં પ્યાલારકાબી જે હોટલે ખખડ્યા કરે.
બગાસું ખાઈને ખાસ્સું, સુસ્તીથી જે ભરી ભરી
આંખો બે હાથથી ચોળી, અંગે આળસ જે નરી
ખંખેરી, ત્યાગતી શય્યા નગરદ્વીપ-સુન્દરી,
સ્વર્ગની અપ્સરા વા તો સ્વપ્નના લોકની પરી
એનું શું પળમાં જાણે પશુમાં પરિવર્તન,
શિકારે નિત્યની જેમ આરંભે રુદ્ર નર્તન;
મુખે છે ગીતનો રાગ, મૃત્યુનો સુરમો દૃગે.
સૈકાથી સૌ સવારે આ કર્મનો ચરખો ચગે,
પામે સંસાર આ સારો સ્ફૂર્તિ ને તાજગી નવી,
નિવૃત્તિ માણતાં ત્યારે માત્ર વેશ્યા અને કવિ.
મધ્યાહ્ન
માયાવી નગરીમાં તે હશે અશક્ય શું કશું?
વીંઝે જ્યાં રાત ને દ્હાડો જાદુઈ કોઈ ફૂંક શું!
સૃષ્ટિ આ સપ્તરંગી જે સોહે છે ઇન્દ્રજાલ શી;
નશો જ્યાં ઓસરી જાતાં ખોવાતા મસ્ત ખ્યાલ શી;
ઘડી પ્હેલાં હતું જે કૈં એનું ના ચિહ્ન આ ઘડી;
ક્ષણો બે સાંધતી જાણે તૂટી ગૈ કાળની કડી;
અને સૌ આ ક્ષણે લાગે વજ્ર શું દૃઢ જે નર્યું,
જુઠ્ઠું બુદ્બુદના જેવું મિથ્યા ને છલનાભર્યું;
અને આ ક્ષણની પૂંઠે સૃષ્ટિ તે શીય ર્હૈ રમી?
અકલ્પ્ય આવનારા કો હવેના સપના સમી;
હમણાં પક્ષઘાતે શું ગાત્રેગાત્ર રહી જતું,
પછી સૌ હિમના જેવું ઓગળીને વહી જતું;
હમણાં એકઠું થૈ સૌ એકત્વે આકૃતિ ધરે,
પછી વિચ્છિન્ન થૈ છૂટું તૂટુંતૂટું થતું ખરે;
હમણાં જીવતું જેના અણુએ અણુ સ્પંદતા,
પછી સૌ મૃત્યુની મૂર્છા માણે આલસ્ય, મંદતા;
હમણાં રંગબેરંગી પરી કે અપ્સરા રમે,
પછી સૌ ભૂતના જેવું સ્મશાને ભમતું ભમે.
વિચિત્ર વર્ણની લીલા, આકારો સ્થિર ના થતા,
રહસ્યો, કૌતુકો કેવાં એકે એકે અહીં છતાં.
આવાં તો કૈંક મધ્યાહ્ને દૃશ્યો દીસે ઊંધાંચતાં,
પ્હોળા સૌ પંથ ને જ્યારે પવનો પાતળા થતા.
જિપ્સી મધ્યાહ્ન વેગીલો મુઠ્ઠીઓ દૃઢ વાળતો,
દીર્ઘ કૈં શ્વાસ લેતો ને દૃષ્ટિથી સર્વ ખાળતો,
ઓચિંતો સ્તબ્ધ ને મૂઢ ચોંક્યો, થંભ્યો, ઠરી ગયો;
રોપાયો ભોંયમાં દીસે, ફાટી આંખે ફરી ગયો;
ભાવિ આ શ્હેરનું એણે જોયું કે શું અચાનક?
કવિની દૃષ્ટિથી જોયું એવું તે શું ભયાનક?
કંપતો અંગઅંગે શું એથી સિક્ત જ સ્વેદથી,
‘આવતું વાદળું દેખી’ નાંખે નિ:શ્વાસ ખેદથી?
કે પછી હાથ માથે જ્યાં મૂક્યો સ્ટ્રૉહૅટ ના જડી?
કોની તે ફૂંકથી ઊંચે આકાશે એ ગઈ ચડી?
વાયુ તો સડકો વચ્ચે ચત્તોપાટ પડ્યો હવે,
લુખ્ખીયે ખાય ના ખાંસી, નિદ્રામાંયે નહીં લવે;
એથી તો વાયુનોયે ના પડછાયો અહીં પડે,
જુએ છે આમ ને તેમ, શોધ્યું કોઈ નહીં જડે.
રંકના ભાગ્ય શી સૂની, લાંબી આયુષ્યના સમી
પહોળી આ સડકોને, નીચે જે ના કદી નમી,
ભૂખરા પથ્થરોની આ અમીરી સૌ ઇમારતો
છાયાથીયે નહીં સ્પર્શે; રખે ઝીલે ન ભાર તો!
એથી તો સર્વ છાયાને પાયામાં નિજ પૂરતી,
જાણે ચાલી જવા બીજે સંકોચે હોય ઝૂરતી!
જુએ છે દૂર તો જાણે દિશાઓ સર્વ ભીંસતી,
કાંજી પીને પડી કોરી કેવી અક્કડ દીસતી.
જુએ છે આભ તો નીલું, લીસું, પ્લાસ્ટિકનું નર્યું,
પંખીનો ક્યાંય ના ડાઘો, લીંપેલું, સ્વચ્છ, નીતર્યું,
કરચલી ન અભ્રની, અસ્ત્રીબંધ, ન ભાંગતું;
છતાં આશાવિહોણા કો હૈયા શું શૂન્ય લાગતું.
જુએ છે દૃશ્ય ને સ્થિર શાન્તિ ચોમેર ર્હૈ દમી,
ગ્રંથના પૃષ્ઠ પે જાણે છાપેલી પંક્તિના સમી;
વચ્ચે વચ્ચે જરી જે આ ટ્રામ કે બસ આવતી
લાલ પેન્સિલની લીટી તાણીને ઉપસાવતી.
સ્ટૅન્ડ પે એક આ ટૅક્સી આવીને અહીં ક્યાંકથી
ક્યારની કોણ જાણે કે હાંફે છે બહુ થાકથી.
પોસ્ટરે ચીતર્યાં માત્ર રીગલે બે જ માનવી,
મમી છે એ જ સૂતેલી મ્યુઝિયમેય, ના નવી.
કાફેમાં સામસામા બે અરીસા નિજને લહે,
શૂન્યત્વ એકબીજાનું અનંતે વિસ્તરી રહે.
ક્ષણો આ – સૂર્યથી સજ્જ વેશ્યા શી – જે અહીં ફરે,
લટારો મારતી શોધે ઘરાકો પગથી પરે,
જડે ના માનવી એકે, ગયાં ક્યાં સહુ આ સમે?
સ્વપ્નની સિદ્ધિને કાજે આશાની સૃષ્ટિમાં રમે,
કચેરી કારખાનામાં યુદ્ધો જ્યાં નિત્યનાં મચે,
કાળને જીતવા કાજે કર્મના વ્યૂહ કૈં રચે.
રહસ્યો, કૌતુકો આવાં છાનોમાનો લહી જતો,
જિપ્સી મધ્યાહ્ન વેગીલો ફરી પાછો વહી જતો.
સાયં
ફરીને આથમ્યો સૂર્ય મંદ ને મ્લાન ખેદથી,
મથ્યો આજેય તે વ્યર્થ એથી તો સિક્ત સ્વેદથી.
ચિતાનું ચિત્ર આ પેખી પોતાનું ભાવિ ભાખતા,
મૃત્યુશય્યા પરે સૂતા રુગ્ણો નિ:શ્વાસ નાખતા.
આખુંયે આભ તો જાણે વીલું વીલું રડી જશે,
એવું ઢીલું પડ્યું પોચું લાગે કે શું પડી જશે!
સમસ્ત દ્વીપ આ કેવો ઘડી તો ઓગળી ગયો,
વિશ્વે જે શૂન્યતા એની ભવ્યતામાં ભળી ગયો;
સમુદ્રે સૂર્ય તો ડૂબ્યો કિન્તુ એ તો તરી રહ્યો,
પ્રતીતિ આપતો એવી ચન્દ્ર આભે સરી રહ્યો,
ચોખાના લોટથી લીંપી રંગલો નિજ આસ્યને
શોકાન્ત નાટિકામાં શું રેલાવે મૂર્ખ હાસ્યને!
શ્હેરના રાજમાર્ગો સૌ પાતાળોને મળી જતા,
પમાતો પાર ના એવા વાંકાચૂકા વળી જતા.
ઊંચાં સૌ આલયો ઊભાં પ્હેરો શું રાક્ષસો ભરે,
બળે સૌ બારીઓ એ તો ચક્ષુ અગ્નિ જહીં ઝરે.
બિલ્લી જે આ ગલીમાંથી જતી પેલી ગલી વિશે,
નિત્યના કર્મમાં લીન કોઈ ડાકણ એ મિષે.
અહીં યોગી સમા માત્ર પંથના દીપકો હસે,
નિષ્કંપ નેત્રથી – કેવી કરુણા ચિત્તમાં વસે! –
નિહાળે રમણીઓ જે લગ્ન નિત્ય નવાં કરે,
સરે જે સાથમાં સંગી એને જે બાહુમાં ધરે.
કાફેના દર્પણે શોભા સંકોરે વ્યસ્ત વેશની,
રંગે કૈં હોઠનું હાસ્ય, સમારે લટ કેશની,
કાયામાં કંપ કૉળે ત્યાં જાણે કો દિવ્ય રાસમાં
રાધા શી રંગમાં નર્તે સંગે ડાન્સિંગ ક્લાસમાં;
રીગલે રમ્ય ચિત્રોનાં નેત્રમાં તેજ આંજતી,
ઘડી નિર્લજ્જ તો જાણે ઘડીમાં હોય લાજતી;
ગાંધર્વગીતના સૂરો અપ્સરાનાં નૂપુરના
શૂન્યની શાંતિમાં સર્જે સ્વર્ગસંગીત દૂરનાં,
વળી સુગંધ કૈં વ્હેતી મંદારપારિજાતની,
અનંતે ઓપતી એથી ક્ષણો શ્યામલ રાતની.
અનંતે? ના, મનુષ્યોની મિથ્યા આ છલના નરી,
ક્ષણો બે સંગમાં ર્હેતી નામ જે ‘લલના’ ધરી.
આજે સિદ્ધ થશે એવી આશાથી દૃઢ મંડિત
સવારે સ્વપ્ન જે સેવ્યું સાંજે તો ભગ્ન ખંડિત.
અપૂર્ણ જિંદગીની આ શૂન્ય એકલતાતણું
રહસ્ય રમણી રૂપે પ્રગટ્યું, સત્ય એ ગણું,
પામું જો પાર હું એનો... કેવી આત્મપ્રતારણા!
મૃત્યુને જિંદગી માને એવી મુગ્ધ જ ધારણા.
પૂર્ણ જ્યાં ભ્રમણા ત્યાં સૌ પાછા શૂન્ય ઘરે ફરે,
આ તો સૌ નિત્ય જન્મે ને પાછાં નિત્ય જ જે મરે!
(પરંતુ કૈંક એવાંયે કે જે પાછાં ન હો ફર્યાં,
વળી છે કેટલાંયે જે જન્મતાંવેંત હો મર્યાં!)
ઓગળી જાય સૌ યાત્રી રાત્રિના અંધકારમાં,
પુરાયાં એમ પોતાની છાયાના બંધ દ્વારમાં;
સૂર્ય તો આથમ્યો કિંતુ એના જે તેજમાં પડી
એમની શાંત છાયાઓ હજુયે અહીં જે ખડી,
બને, સૌ એકઠી થાતાં, રૂપ આ અંધકારનાં;
વસે ત્યાં તો ય પોતાને ગણે છે (અંધ!) બ્હારના!
સ્મૃતિનાં શુષ્ક પર્ણો કૈં એમાં જ્યાં ત્યાં ખર્યાં કરે,
ક્ષુબ્ધ આ શ્યામ શાંતિને વારે વારે કર્યાં કરે!
નશામાં વાયુને વેગે કોણ આવું ચલાવતો?
જેથી આ અંધકારને એવો તો એ હલાવતો;
એમાંથી એક કો છાયા છૂટીને અળગી થતી,
આગવું રૂપ ધારીને સામે આવી થતી છતી;
પેલાં સૌ શુષ્ક પર્ણોને પીલતી નિજ પાયથી,
નિહાળી સાવ નીચું જે ઊભી અસ્પષ્ટ કાયથી;
અજાણી તોય જાણીતી જાણે શું કૈં કળી રહી,
મળી’તી તોય લાગે કે પ્હેલીવાર મળી રહી;
પોતાની તોય લાગે કે જાણે શું હોય પારકી,
પૃથ્વીની તોય જે લાગી ડેન્ટિને મન નારકી,
કરુણાર્દ્ર સ્વરે ક્હે છે  : ‘મને ભૂલી ગયો? ભલા!
વિસ્મૃતિ, વંચના એ તો મનુષ્યોની હશે કલા!
આવતી કાલના સૂર્ય! તારું વ્યર્થ જ ઊગવું,
હોંસે હોંસે પ્રભાતે આ પૃથ્વીને તટ પૂગવું,
તેં જો આ સર્વને તારા તેજનો અંશ ના ધર્યો,
અપૂર્ણ માનવી માત્ર એને જો પૂર્ણ ના કર્યો;
સર્વના મુક્ત આત્મામાં તારું તું વીર્ય સ્થાપજે,
આપે તો ભવ્ય કો મૃત્યુ, ઇચ્છામૃત્યુ જ આપજે!